📜
ธาตุวํโส ¶
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
๑. ตถาคตสฺสาคมนกถา
สมฺพุทฺธมตุลํ สุทฺธํ ธมฺมํ สงฺฆํ อนุตฺตรํ,
นมสฺสิตฺวา ปวกฺขามิ ธาตุวํสปฺปกาสนํ;
ติกฺขตฺตุมคมา นาโถ ลงฺกาทีปํ มโนรมํ,
สตฺตานํ หิตมิจฺฉนฺโต สาสนสฺส จิรฏฺิตึ.
ตตฺถ ติกฺขตฺตุมคมา นาโถ’ติ อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ ปรินาเมตฺวา อปฺปติสรณภาวปฺปตฺตานํ โลกิยโลกุตฺตรสุขนิปฺผาทนภาเวน นาโถ ปติสรณ ภูโต ภควา พุทฺธธมฺมสงฺฆรตนตฺตยมคฺคํ อาจิกฺขนฺโต ลงฺกาทีปํ ติกฺขตฺตุํ คโต. ตตฺถ ปมคมเน ตาว โพธิมณฺฑํ อารุยฺห ปุรตฺถีมาภิมุโข นิสีทิตฺวา สูริเย อนตฺถมิเตเยว มารพลํ วิธเมตฺวา, ปมยาเม ปุพฺเพนิวาสาณํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม จุตุปปาตาณํ ปตฺวา ปจฺฉิมยามาวสาเน ปจฺจยากาเร าณํ โอตาเรตฺวา ทสพลจตุเวสารชฺชาทิ คุณปติมณฺฑิตํ สพฺพฺุตาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา โพธิมณฺฑปฺปเทเส อนุกฺกเมน สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา อฏฺเม สตฺตาเห อชปาลนิคฺโรธมูเล นิสินฺโน ธมฺมคมฺภิรตํ ปจฺจเวกฺขเนน อปฺโปสฺสุกฺกตํ อาปชฺชมาโน ทสสหสฺส พฺรหฺมปริวาเรน สหมฺปติมหาพฺรหฺมุนา อายาจิตธมฺมเทสโน หุตฺวา ¶ พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โอโลเกนฺโต ปฺจวคฺคิยานํ ภิกฺขุนํ พหูปการกํ อนุสฺสริตฺวา อุฏฺายาสนา กาสีนํ ปุรํ คนฺตฺวา อฺาโกณฑฺปฺปมุเข อฏฺารส พฺรหฺมโกฏิโย อมตํ ปาเยนฺโต ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา ปกฺขสฺส ปฺจมิยํ ปฺจวคฺคิเย สพฺเพปิ เต อรหนฺเต ปติฏฺาเปตฺวา ตํ ทิวสเมว ยสกุลปุตฺตสฺส รตฺติภาเค โสตาปตฺติผลํ ทตฺวา ปุนทิวเส อรหนฺตํ ทตฺวา ตสฺส สหายเก จตุปฺาสชเน อรหนฺตํ ปาเปตฺวา เอวํ โลเก เอกสฏฺิยา อรหนฺเตสุ ชาเตสุ วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา, ‘จรถ ภิกฺขเว จาริก’ นฺติ ภิกฺขุ ทิสาสุ เปเสตฺวา สยํ อุรุเวลํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค กปฺปาสิกวนสณฺเฑ ภทฺทวคฺคิเย กุมาเร ตึสชเน วิเนตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพาเชตฺวา อุรุเวลํ คนฺตฺวา อฑฺฒุฑฺฒานิ ปาฏิหาริยสหสฺสานิ ทสฺเสนฺโต อุรุเวลกสฺสปาทโย สหสฺสชฏิลปริวาเร เตภาติกชฏิเล วิเนนฺโต ตตฺเถว วิหาสิ. อปรภาเค องฺคมคธรฏฺวาสิโน อุรุเวลกสฺสปสฺส มหายฺํ อุปฏฺาเปสุํ. โส ปน อิจฺฉาจาราภิภูโต จินฺเตสิ? ‘‘สจายํ มหาสมโณ อิมสฺส สมาคมสฺส มชฺเฌ ปาฏิหาริยํ กเรยฺย ลาภสกฺกาโร เม ปริหายิสฺสติ’’ติ. ตสฺเสวํ ปวตฺตอชฺฌาสยํ ตฺวา ปาโตว อุตฺตรกุรุโต ภิกฺขํ อาหริตฺวา อโนตตฺเต อาหารํ ปริภฺุชิตฺวา สายนฺห สมเย ผุสฺสปุณฺณมีอุโปสถทิวเส ลงฺกาทีปสฺสตฺถาย ลงฺกาทีปมุปาคมิ.
ตสฺส ปน ทีปสฺส มหาคงฺคาย ทกฺขิณปสฺเส อายามโต ติโยชเน ปุถุลโต เอกโยชนปฺปมาเณ มหานาควนุยฺยาเน ยกฺขสมาคมสฺส มชฺเฌ ตสฺส อุปริ มหิยงฺคณถูปสฺส ปติฏฺานฏฺาเน อากาเสเยว ีโต วุฏฺิวาตนฺธการํ ทสฺเสตฺวา เตสํ ภยํ อุปฺปาเทสิ. เต ภเยน อุปทฺทุตา ‘‘กสฺส นุ โข อิมํ กมฺม’’นฺติ อิโต จิโต โอโลเกนฺโต อทฺทสํสุ ภควนฺตํ อากาเส นิสินฺนํ. ทิสฺวาน ภควนฺตํ อภยํ ยาวึสุ. เตสํ ภควา อาห?
‘‘สเจ ¶ ตุมฺเห อภยํ อิจฺฉถ มยฺหํ นิสชฺชฏฺานสฺส โอกาสํ เทถา’’ติ. สพฺเพปิ เต ตสฺส นิสชฺชฏฺานํ อทํสุ. ภควา นิสชฺชาย โอกาสํ คเหตฺวา เตสํ ภยํ วิโนเทตฺวา เตหิ ทินฺเน ภุมิภาเค จมฺมขณฺฑํ ปตฺถริตฺวา นิสีทิ. นิสินฺโนว ปน ภควา จมฺมขณฺฑํ ปสาเรสิ. เต ยกฺขา ภีตตสิตา อฺตฺถ คนฺตุํ อสหมานา สมนฺตโต สาครตีเร ราสิภูตา อเหสุํ. สตฺถา คิริทีปํ อิทฺธานุภาเวน อาหริตฺวา ทสฺเสสิ. เตสุ ตตฺถ ปติฏฺิเตสุ ปุน ยถาฏฺาเนว เปตฺวา ปตฺถริตจมฺมขณฺฑมฺปิ สํขิปิ. ตสฺมึ ขเณ ตโต ตโต เทวา สนฺนิปตึสุ. เตสํ สมาคเม ธมฺมํ เทเสสิ. อเนเกสํ ปาณโกฏีนํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺิตา อสงฺเขยฺยา อเหสุํ. สุมนกูเฏ ปน มหาสุมนเทโว โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา อตฺตโน ปูชนียํ ภควนฺตํ ยาจิ. ภควา เตน ยาจิโต สีสํ ปาณินา ปรามสิตฺวา เกสธาตุํคเหตฺวา ตสฺส อทาสิ. ทตฺวา จ ปน ลงฺกาทีปํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปริตฺตํ กตฺวา อารกฺขํ สํวิธาย ปุน อุรุเวลเมว อาคโต. โส ปน เกสธาตุโย สุวณฺณจงฺโคฏเกนาทาย สตฺถุ นิสินฺนฏฺาเน นานารตเนหิ วิจิตฺตํ ถูปํ ปติฏฺาเปตฺวา อุปริ อินฺทนีลมณิถูปิกาหิ ปิทหิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชนฺโต วิหาสิ. ปรินิพฺพุเต ปน ภควติ สาริปุตฺตสฺส อนฺเตวาสิโก สรภู นาม เถโร ขีณาสโว จิตกโต อิทฺธิยา ตถาคตสฺส คีวฏฺึ อาทาย ตสฺมึ อินฺทนีลมณิถูเป ปติฏฺาเปตฺวา เมฆวณฺณปาสาเณหิ ทฺวาทสหตฺถํ ถูปํ การาเปตฺวา คโต. ตโต เทวานมฺปิยติสฺสรฺโ ภาตา จูฬาภโย นาม กุมาโร ตมพฺภุตํ เจติยํ ทิสฺวา อภิปฺปสนฺโน ตํ ปฏิจฺฉาเทนฺโต ตึสหตฺถํ เจติยํ ปติฏฺาเปสิ. ปุน ทุฏฺคามณี อภยมหาราชา ตํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อสีติหตฺถํ กฺจุกเจติยํ การาเปสิ. มหิยงฺคณ ¶ ถูปสฺส ปติฏฺานาธิกาโร เอวํ วิตฺถารโต เวทิตพฺโพ?
โพธึ ปตฺวาน สมฺพุทฺโธ โพธิมูเล นราสโภ
นิสีทิตฺวาน สตฺตาหํ ปาฏิหีรํ ตโต อกา.
ตโต ปุพฺพุตฺตเร ตฺวา ปลฺลงฺกา อีสเก ชิโน
อนิมิเสน เนตฺเตน สตฺตาหํ ตํ อุทิกฺขยิ.
จงฺกมิตฺวาน สตฺตาหํ จกฺขเม รตนามเย
วิจินิตฺวา ชิโน ธมฺมํ วรํ โส รตนาฆเร.
อชปาลมฺหิ สตฺตาหํ อนุโภสิ สมาธิชํ
รมฺเม จ มุจลินฺทสฺมึ วิมุตฺติสุขมุตฺตมํ.
ราชายตนมูลมฺหิ สตฺตรตฺตินฺทิวํ วสี
ทนฺตโปโนทกํ สกฺโก อทาสิ สตฺถุโน ตทา.
จตุหิ โลกปาเลหิ สิลาปตฺตํ สมาหฏํ จตุกฺกเมกกํ กตฺวา อธิฏฺาเนน นายโก.
วาณิเชหิ ตทา ทินฺนํ มนฺถฺจ มธุปิณฺฑิกํ
ตหึ ปน คเหตฺวาน ภตฺตกิจฺจํ อกา ชิโน.
คณฺหึสุ สรณํ ตสฺส ตปุสฺสภลฺลิกา อุโภ
สรณํ อคมุํ เต ตํ สตฺถุ ทินฺนสิโรรุหา.
คนฺตฺวาน เต สกํ รฏฺํ ถูปํ กตฺวา มโนรมํ
นมสฺสึสุ จ ปูเชสุํ ทฺเวภาติโกปาสกา.
อิติ โส สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมสิ นายโก?
พฺรหฺมุนา ยาจิโต สตฺถา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตุํ.
ตโต พาราณสึ คนฺตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิ
โกณฺฑฺโ เทสิเต ธมฺเม โสตาปตฺติผลํ ลภิ.
พฺรหฺมาโน’ฏฺารสโกฏี เทวตา จ อสงฺขิยา
โสตาปตฺติผลํ ปตฺตา ธมฺมจกฺเก ปวตฺติเต.
ปตฺโต ¶ ปาฏิปเท วปฺโป ภทฺทิโย ทุติเย ผลํ,
ตติเย จ มหานาโม อสฺสชี จ จตุตฺถียํ.
เต สพฺเพ สนฺนิปาเตตฺวา ปฺจ’เม ปฺจวคฺคิเย,
อนตฺตสุตฺตํ เทเสตฺวา โพธิยคฺค ผเลน เต.
โพธึ ปาเปตฺวา ปฺจาเห ยสตฺเถราทิเก ชเน,
ตโต มคฺคนฺตเร ตึสกุมาเร ภทฺทวคฺคิเย.
อุรุเวลํ ตโต คนฺตฺวา อุรุเวลาย สฺิตํ,
อุรุเวเลนนฺุาโต อุรุเวลนาคํ ทมิ.
ตํ ตํ ทมี ชิโน นาคํ ทมเนน อุราทิคํ,
ตถาคตํ นิมนฺตึสุ ทิสฺวา เต ปาฏิหาริยํ.
อิเธว วนสณฺฑสฺมึ วิหาเรตฺวา มหามุนี,
อุปฏฺาหามเส สพฺเพ นิจฺจภตฺเตน ตํ มยํ.
อุรุเวลกสฺสปสฺส มหายฺเ อุปฏฺิเต,
ตสฺส’ตฺตโน นาคมเน อิจฺฉาจารํ วิชานิย.
อุตฺตรกุรุโต ภิกฺขํ หริตฺวา ทิปทุตฺตโม,
อโนตตฺตทเห ภุตฺวา สายนฺห สมเย สยํ.
โพธิโต นวเม มาเส ผุสฺสปุณฺณมิยํ ชิโน,
ลงฺกาทีปํ วิโสเธตุํ ลงฺกาทีปมุปาคมิ.
ยกฺเข ทมิตฺวา สมฺพุทฺโธ ธาตุํ ทตฺวาน นายโก,
คนฺตฺวาน อุรุเวลํ โส วสี ตตฺถ วเน ชิโน.
ปมคมนกถา สมตฺตา.
ทุติยคมเน ปน โพธิโต ปฺจเม วสฺเส เชตวนมหาวิหาเร วสนฺโต จูโฬทร’มโหทรานํ มาตุลภาคิเนยฺยานํ นาคานํ มณิปลฺลงฺกํ นิสฺสาย สงฺคามํ ปจฺจุปฏฺิตํ ทิสฺวา สยํ ปตฺตจีวรมาทาย จิตฺตมาสสฺส กาฬปกฺเข อุโปสถทิวเส ¶ นาคทีปํ คนฺตฺวา เตสํ สงฺคามมชฺเฌ อากาเส นิสินฺโน อนฺธการํ อกาสิ. เต อนฺธการาภิภูเต สมสฺสาเสตฺวา อาโลกํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน สรณภูตานํ เตสํ สามคฺคิกรณตฺถํ ผลภริตรุกฺขํ จาเลนฺโต วิย ธมฺมํ เทเสสิ. เต อุโภปิ ธมฺเม ปสีทิตฺวา ตมฺปิ ปลฺลงฺกํ ตถาคตสฺส อทํสุ. ภควา ปลฺลงฺเก นิสินฺโน ทิพฺพนฺนปาเนหิ สนฺตปฺปิโต ภตฺตานุโมทนํ กตฺวา อสีติโกฏิโย นาเค สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺาเปสิ. ตสฺมึ สมาคเม มโหทรสฺส มาตุโล มณิอกฺขิโก นาม นาคราชา ภควนฺตํ ปุน กลฺยาณิเทสมาคมนตฺถํ. อยาจิ. ภควา ปน ตุณฺหีภาเวน อธิวาเสตฺวา ‘‘เชตวนเมว คโต.
เอวฺหิ โส นาคทีปํ อุเปโต,
มาราภิภุ สพฺพวิทุ สุเมโธ;
ทเมตฺว นาเค กรุณายุเปโต,
คนฺตฺวา วสี เชตวเน มุนินฺโท.
ทุติยคมนกถา สมตฺตา.
ตติยคมเน ปน โพธิโต อฏฺเม วสฺเส เชตวนมหาวิหาเร วิหรนฺโต ภควา? ‘‘มม ปรินิพฺพานโต ปจฺฉา ตมฺพปณฺณิทีเป สาสนํ ปติฏฺหิสฺสติ, โส ทีโป พหุ ภิกฺขุภิกฺขุนีอุปาสโกปาสิกาทิ อริยคณเสวิโต กาสาวปชฺโชโต ภวิสฺสติ, มยฺหํ จตุนฺนํ ทาาธาตุนํ อนฺตเร เอกา ทาา จ ทกฺขิณอกฺขธาตุ จ นลาฏธาตุ จ รามคามวาสีหิ ลทฺโธ เอกโกฏฺาโส จ อฺเ พหุสรีรธาตุ จ เกสธาตุโย จ ตตฺเถว ปติฏฺหิสฺสนฺติ อเนกานิ สงฺฆารามสหสฺสานิ จ. พุทฺธธมฺมสงฺฆรตเน ปติฏฺิตสทฺโธ มหาชโน ภวิสฺสติ. ตสฺมา ลงฺกาทีปํ คนฺตฺวา ตตฺถ สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา อาคนฺตุํ วฏฺฏตี ‘‘ติ จินฺเตตฺวา อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ? ‘‘อานนฺท จตุปฏิสมฺภิทปฺปตฺตานํ ปฺจสตมหาขีณาสวานํ ภิกฺขูนํ ปฏิเวเทสิ. อมฺเหหิ สทฺธึ คนฺตพฺพ ‘‘นฺติ. อานนฺทตฺเถโร กปิลวตฺถุโกฬิย นครวาสีนํ ปฺจสตมหาขีณาสวานํ ภิกฺขูนํ ปฏิเวเทสิ. เต ปฏิเวทิตา ปฺจสตขีณาสวา ปตฺตจีวรธารา หุตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ¶ อฺชลึ ปคฺคยฺห นมสฺสมานา อฏฺํสุ. สตฺถุโน ปน สลลาย นาม คนฺธกุฏิยา อวิทูเร รตฺตเสตนีลุปฺปลกุมุทปทุมปุณฺฑรีกสตปตฺตสหสฺสปตฺตชลเชหิ โสคนฺธิก นานาปุปฺเผหิ สฺจนฺนา,สุภโสปานา, ปสาทิตสมติตฺติกกากเปยฺยสุรมณียสีตลมธุโรทกา สุผุลฺลปุปฺผผลธาริต นานาวิธวิจิตฺตสาลสลลจมฺปกาโสกรุกฺขานาครุกฺขาทีหิ สุสชฺชิตภูมิปเทสา อจฺจนฺตรมณิยา โปกฺขรณี อตฺถิ. ตตฺถ อธิวตฺโถ มหานุภาโว สุมโนนาม นาคราชา โสฬสสหสฺสมตฺตาหิ นาคมาณวิกาหิ ปริวุโต มหนฺตํ สิริสมฺปตฺตึ อนุภวมาโน ตถาคตสฺส รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวํ โอโลเกตฺวา มหนฺตํ สุขโสมนสฺสํ อนุภวมาโน อตฺตโน มาตรํ นนฺทนาคมานวิกํ ครุฏฺาเน เปตฺวา ตสฺสา เวยฺยาวจฺจํ กุรุมาโน ตสฺมึเยว โปกฺขรณึ อชฺฌาวสติ. สตฺถา ปน อตฺตโน คมนํ สํวิธานานนฺตเร สุมนํ นาคราชานํ อวิทุเร ิตํ อามนฺเตตฺวา สปริวาโร อาคจฺฉา หีติ อาห. โส สาธุติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตโน ปริวาเร ฉโกฏิมตฺเต นาเค คเหตฺวา สุปุปฺปีตจมฺปกรุกฺขํ ตถาคตสฺส สูริยรํสินิวารณตฺถํ ฉตฺตํ กตฺวา คณฺหิ. อถ ภควา รวิรสฺมิปตฺถฏสุวณฺณปพฺพโต วิย วิโรจมาโน อตฺตโน ปตฺตจีวรมาทาย อากาสํ อพฺภูคฺคฺฉิ. สตฺถารํ ปริวาเรตฺวา ีตา เต ปฺจสตขีณาสวาปิ สกํ สกํ ปตฺตจีวรมาทาย อากาสํ อุคฺคนฺตฺวา สตฺถารํ ปริวารยึสุ. สตฺถา ปฺจสตขีณาสวปริวุโต วิสาขปุณฺณมุโปสถทิวเส กลฺยาณิยํ คนฺตฺวา มหารเห มณฺฑปมชฺเฌ ปฺตฺตวร พุทฺธาสเน ปฺจสตขีณาสวปริวุโต หุตฺวา นิสีทิ.
อถ มณิอกฺขิโก นาม นาคราชา พุทฺธปมุขํ ภิกฺขุ สงฺฆํ อเนเกหิ ทิพฺเพหิ ขชฺชโภชฺเชหิ สนฺตปฺเปตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. สตฺถา ตสฺส ภตฺตานุโมทนํ กตฺวา สุมนกุเฏ ปทลฺฉนํ ทสฺเสตฺวา ตสฺมึ ปพฺพตปาเท อเนกปาทปากิณฺณภูมิปฺปเทเส นิสินฺโน ทิวาวิหารํ กตฺวา ตโต วุฏฺาย ทีฆวาปิเจติยฏฺาเน สมาปตฺตึ สมาปชฺชิ. มหาปถวี อุทกปริยนฺตํ กตฺวา สตวารํ สหสฺสวารํ สงฺกมฺปิ. ตตฺถ มหาเสนํ นาม เทวปุตฺตํ อารกฺขตฺถาย นิวตฺเตตฺวา ตโต ¶ วุฏฺาย มหาถูปฏฺาเน ตเถว สมาปตฺตึ สมาปชฺชิ. มหาปถวิ ตเถว กมฺปิ. ตตฺราปิ วิสาลรูป เทวปุตฺตํ อารกฺขํ คณฺหนตฺถาย เปตฺวา ตโต วุฏฺาย ถูปาราม เจติยฏฺาเน ตเถว นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชิ. มหาปถวี ตเถว กมฺปิ. ตตฺถ จ ปถวิปาล เทวปุตฺตํ อารกฺขตฺถาย. นิวตฺเตตฺวา ตโต วุฏฺาย มริจวฏฺฏิเจติยฏฺานํ คนฺตฺวา ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ สมาปตฺตึ อปฺปยิ. ปถวิ ตเถว กมฺปิ. ตสฺมึ าเน อินฺทกเทวปุตฺตํ อารกฺขํ คณฺหนตฺถาย เปสิ. ตโต วุฏฺาย กาจรคามเจติยฏฺาเน ตเถว สมาปตฺตึ สมาปชฺชิ. ปถวิ ตเถว กมฺปิ. (ตสฺมึ าเน มหาโฆส เทวปุตฺตํ อารกฺขํ คณฺหนตฺถาย นิยฺยาเทสิ) เอตสฺมึ มหาเจติยฏฺาเน มหาโฆสํ นาม เทวปุตฺตํ อารกฺขํ คหณตฺถาย นิวตฺเตตฺวา ตโต วุฏฺาย ติสฺสมหาวิหารเจติยฏฺาเน ตเถว สมาปตฺตึ สมาปชฺชิ. ปถวิ ตเถว กมฺปิ. ตตฺถ มณิเมขลํ นาม เทวธีตรํ อารกฺขํ คาหาเปตฺวา ตโต นาคมหาวิหารเจติยฏฺาเน ตเถว สมาปตฺตึ สมาปชฺชิ. ปถวิ ตเถว กมฺปิ. ตสฺมิมฺปิ มหินฺทํ นาม เทวปุตฺตํ อารกฺขํ คหณตฺถาย เปสิ. ตโต วุฏฺาย มหาคงฺคาย ทกฺขิณทิสาภาเค เสรุ นาม ทหสฺส อนฺเต วราห นาม โสณฺฑิมตฺถเก อติมโนรมํ อุทกพุพฺพุฬเกลาสกูฏปฏิภาคํ เจติยํ ปติฏฺหิสฺสตี’ติ ปฺจสตขีณาสเวหิ สทฺธึ นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชิ. พหลฆนมหาปถวิ ปริพฺภมิตกุมฺภการจกฺกํ วิย ปภินฺตมทมหา หตฺถินาคสฺส กฺุจนาทกรณํ วิย อุจฺฉุโกฏฺฏน ยนฺต-มุขสทฺโท ¶ วิย (จ) สตวารํ สหสฺสวารํ นทมานา โสมนสฺสปฺปตฺตา วิย สกลลงฺกาทีปํ อุนฺนาทํ กุรุมานา สํกมฺปิ. ตโต วุฏฺาย สุมนนาครฺโ หตฺเถสุ ิต จมฺปกรุกฺขโต ปุปฺผานิ อาทาย ตตฺถ ปูเชตฺวา ปุนปฺปุนํ ตํ โอโลเกสิ. โส สตฺถารํ วนฺทิตฺวา มยา ภนฺเต กึ กตฺตพฺพนฺติ ปุจฺฉิ. อิมสฺส านสฺส อารกฺขํ กโรหีติ อาห. โส ตํ สุตฺวา ภนฺเต ตุมฺหากํ คนฺธกุฏึ มม อารกฺขํ กโรนฺตสฺส รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ อสีตฺยานุพฺยฺชนพฺยามปฺปภาทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณวิจิตฺตํ ทสฺสนานุตฺตริยภูตํ ปสฺสนฺตสฺส มโนสิลาตเล สีหนาทํ นทนฺโต ตรุณสีโห วิย คชฺชนฺโต ปาวุสฺสกมหาเมโฆ วิย อากาสคงฺคํ โอตรนฺโต วิย รตนทามํ คนฺเถนฺโต วิย จ อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ สวนียสรํ วิสฺสชฺเชตฺวา พฺรมฺหโฆสํ นิจฺฉาเรนฺโต นานานเยหิ วิจิตฺตกถํ กถยมานานํ สวนานุริตฺตยภูตํ สํสารณฺณวนิมุคฺคานํ ตารณสมตฺถํ มธุร ธมฺมเทสนํ สุณนฺตสฺส, าณิทฺธิยา โกฏิปฺปตฺเต สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทโย อสีติมหาสาวเก ปสฺสนฺตสฺส, ตตฺเถว มยฺหํ วสนํ รุจฺจติ. น สกฺโกมิ อฺตฺถ ตุมฺเหหิ วินา วสิตุนฺติ อาห. ภควา ตสฺส กถํ สุตฺวา นคราช, อิมํ ปเทสํ ตยา จิรํ วสิตฏฺานํ. กกุสนฺธสฺส ภควโต ธาตุ อิมสฺมึเยว าเน ปติฏฺิตา, ตฺวเมว ตสฺมึ กาเล วรนิทฺโท นาม นาคราชา หุตฺวา ตสฺสา ธาตุยา อารกฺขํ คเหตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กโรนฺโต จิรํ วิหาสิ. ปุน โกณาคมนสฺส ภควโต ธาตุ อิมสฺมึเยว าเน ปติฏฺิตา ตฺวเมว ตสฺมึ กาเล ชยเสโน นาม เทวปุตฺโต หุตฺวา ตสฺสา ธาตุยา อารกฺขํ คเหตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กตฺวา ตตฺเถว จิรํ วิหาสิ. ปุน กสฺสปสฺส ภควโต ธาตุ อิมสฺมึเยว าเน ปติฏฺิตา. ตฺวเมว ตสฺมึ กาเล ทีฆสาโล นาม นาคราชา หุตฺวา ตาย ธาตุยา อารกฺขํ คเหตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กโรนฺโต วิหาสิ. มยิ ปน ปรินิพฺพุเต กากวณฺณติสฺสมหาราชา มยฺหํ นลาฏธาตุํ อิมสฺมึเยว ¶ าเน ปติฏฺาเปสฺสติ, ตสฺมา ตฺวํ อิมสฺส านสฺส อารกฺขํ กโรหีติ วตฺวา ปฺจสีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา ปฺจสตขีณาสเวหิ สทฺธึ เจติยฏฺานํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ตฺวํ อปฺปมตฺโต โหหีติ วตฺวา อากาสํ อุปฺปติตฺวา เชตวนเมว คโต.
ตสฺส ปน นาครฺโ มาตา อินฺทมานวิกา นาม อาคนฺตฺวา ตถาคตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ิตา, ภนฺเต มม ปุตฺโต สุมโน นาม นาคราชา กุหินฺติ อาห. ตว ปุตฺโต ตมฺพปณฺณิทีเป มหาวาลุกคงฺคาย ทกฺขิณภาเค เสรุ นาม ทหสฺส สมีเป วราห นาม โสณฺฑิยํ สมาธิ อปฺปิตตฺตา อตฺตโน ปริวาเร ฉโกฏิมตฺเต นาเค คเหตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ภนฺเต อิโต ปฏฺาย ตุมฺหากํ ทสฺสนํ ทุลฺลภํ, ขมถ เมติ อจฺจยํ เทเสตฺวา มหตึ นาคสมฺปตฺตึ คเหตฺวา ปุตฺตสฺส สุมนนาคราชสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา มหตึ อิสฺสริยสมฺปตฺตึ อนุภวนฺติ ตตฺเถว อารกฺขํ คเหตฺวา จิรํ วิหาสิ.
มหาปฺโ มหาสทฺโธ มหาวีโร มหาอิสิ,
มหาพเลน สมฺปนฺโน มหนฺตคุณภุสิโต;
คนฺตฺวาน ตมฺพปณฺณึ โส สตฺตานุทฺทยมานโส,
คนฺตฺวา นาควรํ ทีปํ อคา เชตวนํ วิทุ.
อติสยมติสาโร สารทานํ กโรนฺโต,
อติอธิรมณิโย สพฺพโลเกกเนตฺโต;
อติคุณธรณีโย สพฺพสตฺเต ตมคฺคํ,
อติวิปุลทโย ตาเนตุมาคา สุทีปํ.
ตติยคมนกถา สมตฺตา.
อิติ อริยชนปสาทนตฺถาย กเต ธาตุวํเส ตถาคตสฺส คมนํ นาม ปโม ปริจฺเฉโท.
อาคนฺตฺวา ตมฺพปณฺณึ โส สตฺตานุทฺทยมานโส
ปุน คนฺตฺวา นาคทีปํ อคา เชตวนํ วรํ
อติสยมติสาโร สารทาเนก รตฺโต
อติธิติรมณิโย สพฺพโลเกกเนตฺโต
อติคุณรมณียํ สพฺพสนฺเตกมคฺคํ
อติวิปุลทยตฺตา ลงฺกมาคา สุทีปํ
อิติ สีหฬภาสาย กเต ธาตุวํเส ทิสฺสเต.
๒. ¶ ปรินิพฺพานกถา
สตฺถา ปน ตโต ปฺจจตฺตาลีสวสฺสานิ ติปิฏกปริยตฺติธมฺมํ เทเสตฺวา เวเนยฺยชเน สํสารโต จตุอริยมคฺคผลปฏิลาภวเสน อุทฺธาเรตฺวา นิพฺพาเน ปติฏฺาเปตฺวา ปจฺฉิเม กาเล เวสาลินครํ อุปนิสฺสาย จาปาลเจติยํ นิสฺสาย วิหรนฺโต มาเรน ปรินิพฺพานตฺถาย อาราธิโต สโต สมฺปชาโน อายุสงฺขาเร วิสฺสชฺเชสิ. ตสฺส วิสฺสฏฺภาวํ อานนฺโทเยว อฺาสิ. อฺโ โกจิปิ ชานนฺโต นาม นตฺถิ. ตสฺมา ภิกฺขุสงฺฆมฺปิ ชานาเปสฺสามีติ เชตวนมหาวิหารํ คนฺตฺวา สพฺพํ ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา ภิกฺขเว ตถาคตสฺส น จิรสฺเสว ติณฺณํ มาสานํ อจฺจเยน ปรินิพฺพานํ ภวิสฺสติ, ตุมฺเห สตฺตตึสโพธิ ปกฺขิยธมฺเมสุ สมคฺคา หุตฺวา เอกีภาวา โหถ, ตุมฺเห วิวาทํ มา กโรถ. อปฺปมาเทน ติสฺโส สิกฺขา สมฺปาเทถาติ วตฺวา ปุน ทิวเส เวสาลิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปิณฺฑปาตา ปฏิกฺกมิตฺวา ภณฺฑคามํ คโต. ภณฺฑคามโต หตฺถิคามํ หตฺถิคามโต อมฺพคามํ อมฺพคามโต ชมฺพุคามํ ชมฺพุคามโต นิคฺโรธคามํ นิคฺโรธคามโต โภคนครํ โภคนครโต ปาวานครํ ปาวานครโต กุสินารานครํ ปตฺโต. ตตฺถ ยมกสาลานมนฺตเร ีโต อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตตฺวา อุนฺตรสีสกํ กตฺวา มฺจกํ ปฺาเปหิ กิลนฺโตสฺมิ อานนฺท นิปชฺชิสฺสามิ’ติ อาห. ตํ สุตฺวา อานนฺทตฺเถโร อุตฺตรสีสกํ กตฺวา มฺจกํ ปฺาเปตฺวา จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏึ อตฺถริตฺวา ปฺจจตฺตาลีสวสฺสานิ อสยิตพุทฺธเสยฺยํ สยนฺโต ทกฺขิณปสฺเสน สโต สมฺปชาโน อนุฏฺานสฺํ มนสิกริตฺวา สีหเสยฺยํ กปฺเปสิ.
อตีตมทฺธาน ภเว จรนฺโต,
อนนฺตสตฺเต กรุณายุเปโต;
กตฺวาน ปฺุานิ อนปฺปกานิ,
ปตฺโต สิวํ โลกหิตาย นาโถ.
เอวํ ¶ หิ โส ทสพโลปิ วิหีนถาโม,
ยมสฺส สาลาน นิปชฺชิ มชฺเฌ;
กตฺวาน สฺฺหิ อนุฏฺหานํ,
ส อิทฺธิมา มารมุขํ ปวิฏฺโ.
ตสฺมึ ขเณ สมกสาลา สุปุปฺผิตา อเหสุํ. น เกวลํ ยมกสาลาเยว สุปุปฺผีตา, อถ โข ทสสหสฺสี โลกธาตุ จกฺกวาเฬสุ สาลรุกฺขาปิ ปุปฺผิตา. น สาลรุกฺขาเยว สุปุปฺผิตา, อถ โข ยํ กิฺจิ ปุปฺผุปคผลูปค รุกฺขชาตํ สพฺพมฺปิ ปุปฺผฺจ ผลฺจ คณฺหิ. ชเลสุ ชลปทุมานิ ถเลสุ ถลปทุมานิ ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ สาขาสุ สาขาปทุมานิ ลตาสุ ลตาปทุมานิ อากาเส โอลมฺพปทุมานิ ปิฏฺิปาสาเณ หินฺทิตฺวา สตปตฺตปทุมานิ สุปุปฺผิตานิ อเหสุํ. ปถวิโต ยาว พฺรหฺมโลโก ตาว ทสสหสฺสิ จกฺกวาฬา เอกมาลาคุณา วิย อเหสุํ. เทวา อากาสโต ทิพฺพมนฺทารวปาริจฺฉตฺตกโกวิฬารปุปฺผานิ จ จนฺทนจุณฺณานิ จ สมากิรนฺติ. ทิพฺพตุริยสงฺคิติโย จ อนฺตลิกฺเข ปวตฺตนฺติ. อเนกานิ อจฺฉริยสหสฺสานิ อเหสุํ. เอวํ ปูชาวิเสเส ปวตฺตมาเน ปมยาเม สุภทฺทปริพฺพาชกํ วิเนตฺวา มชฺฌิมยาเม ทสสหสฺสิ โลกธาตุ เทวตานํ อนุสาสิตฺวา ปจฺฉิมยามาวสาเน ปมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย ทุติยชฺฌานํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิ. ตโต วุฏฺาย อากาสานฺจายตนํ วิฺาณฺจายตนํ อากิฺจฺายตนํ เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชิ. ตโต วุฏฺาย ปมชฺฌานํ ทุติยชฺฌานํ ตติยชฺฌานํ จตุตฺถชฺฌานฺจ สมาปชฺชิ. ตโต วุฏฺาย เอตฺถนฺตรโต อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ.
มหาโมหตมํ หนฺตฺวา สตฺตานํ หทยสฺสิตํ,
รวีว โชตมาโน โส โลกสฺส อนุกมฺปโก;
วสฺสานิ ¶ ปฺจตาลีสํ กตฺวา สตฺตหิตํ พหุํ,
อธุนา อคฺคิกฺขนฺโธว ปรินิพฺพายิ โส ชิโน.
เอวํ ปน ภควติ ปรินิพฺพุเต วิสฺสกมฺมเทวปุตฺโต ตถาคตสฺส สรีรปฺปมาณํ วรโทณึ รตเนหิ มาเปตฺวา วิสุทฺธกปฺปาเสหิ ตถาคตสฺส สรีรํ เวเตฺวา รตนโทณิยํ ปกฺขิปิตฺวา คนฺธเตเลหิ ปูเรตฺวา อปราย โทณิยา ปิทหิตฺวา สพฺพคนฺธทารุจิตกํ กตฺวา เยภุยฺเยน เทวตาโย โลหิตจนฺทนฆฏิกาโย อาทาย จิตกายํ ปกฺขิปิตฺวา อคฺคึ คาหาเปตุํ นาสกฺขึสุ. กสฺมา? มหากสฺสปตฺเถรสฺส อนาคตตฺตา. โส อายสฺมา มหากสฺสปตฺเถโร เยภุยฺเยน พหุนฺนํ เทวานํ ปิโย มนาโป. เถรสฺส หิ ทานํ ทตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตานํ ปมาโณ นาม นตฺถิ. ตสฺมา เทวตา ตสฺมึ สมาคเม อตฺตโน กุลูปคตฺเถรํ อทิสฺวา อมฺหากํ มหากสฺสปตฺเถโร กุหินฺติ โอโลเกนฺโต อตฺตโน ปริวาเรหิ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ มคฺคํ ปฏิปนฺโนติ ตฺวา ยาว เถโร อิมสฺมึ น สมฺปตฺโต จิตกํ ตาว น ปชฺชลตุติ อธิฏฺหึสุ. ตสฺมึ กาเล เถโร เยภุยฺเยน เตรสธุตงฺคธเรหิ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ อาคนฺตฺวา จิตกํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปาทปสฺเส ีโต, ภนฺเต ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย อิโต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก ปทุมุตฺตรสตฺถุโน ปาทมุเล อภินีหารโต ปฏฺาย อวิชหิตฺวา อาคโต. อิทานิ เม อวสานทสฺสนนฺติ ปาเท คเหตฺวา วนฺทิตุํ อธิฏฺาสิ.
มหากสฺสปเถโร โส ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต;
เอกํสํ จีวรํ กตฺวา ปคฺคเหตฺวาน อฺชลึ.
ปทกฺขิณฺจ ติกฺขตฺตุํ กตฺวา ตฺวา ปทนฺติเก;
ปติฏฺหนฺตุ สีเส เม ชินปาเทติ’ธิฏฺหิ.
สหาธิฏฺานํ จิตกา ทุสฺสานิ จ วิภินฺทิย;
นิกฺขมึสุ ตทา ปาทา ฆนมุตฺโตว จนฺทิมา.
อุโห หตฺเถหิ ปคฺคยฺห เปตฺวา อตฺตโน สิเร;
วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท ขมาเปตฺวา วิสชฺชยี.
ปุณฺณจนฺโท ยถา อพฺภํ จิตกํ ปาวิสิ ตทา;
อิทํ อจฺเฉรกํ ทิสฺวา รวํ รวิ มหาชโน.
อุฏฺหิตฺวาน ปาจีนา วนฺโท อตฺถงฺคโต ยถา;
ปาเท อนฺตรธายนฺเต อโรทึสุ มหาชนา.
ตทา มลฺลราชาโน ภควโต สรีรกิจฺจํ กริสฺสามาติ วตฺวา นานาวตฺถาภรณานิ นิวาเสตฺวา ปริวารยึสุ. ตโต ราชาโน มนุสฺสา จ อคฺคึ ทาตุํ อารหึสุ. ตทา สกฺโก? มยิ ปน ปรินิพฺพุเต สกฺโก เทวราชา มณิโชติรสํ ปสาเรตฺวา นิกฺขนฺตอคฺคินา มม สรีรกิจฺจํ กริสฺสติ. มณิอคฺคิโน อวสาเน มนุสฺสา อคฺคึ กริสฺสนฺติติ. เอวํ พุทฺธวจนํ ปริภาเวตฺวา นิกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ภควโต สรีรกิจฺจํ กตฺวา สมนฺตโต อุฏฺหตุติ อธิฏฺหิ.
ตสฺมึ ขเณ สยเมว จิตกํ อคฺคิ คณฺหิ. สรีรํ ปน ภควโต ฌายามานํ ฉวิจมฺมมํสนหารุอฏฺิอฏฺิมิฺชํ อเสเสตฺวา สุมนมกุฬมุตฺตาราสิสทิสเมว ธาตุโย อวเสสา อเหสุํ.
ปรินิพฺพุตกาเลปิ สกลํ กลุนํ อหุ;
ปริเทโว มหา อาสิ มหี อุทฺริยนํ ยถา.
เทวตายานุภาเวน สตฺถุโน จิตโก สยํ;
ตโต เอกปฺปหาเรน ปชฺชลิตฺถ สมนฺตโต.
ยฺจ อพฺภนฺตรํ ทุสฺสํ ยํ ทุสฺสํ สพฺพพาหิรํ
ทุสฺเส ทฺเวว น ฌายึสุ เตสํ ทุสฺสานมนฺตเร;
ยถา นิรุทฺธเตลสฺส น มสี น จ ฉาริกา;
เอวมสฺส น ทิสฺสติ พุทฺธคตฺตสฺส ฌายโต.
สุมนมกุฬสภาวา จ โธตมุตฺตาภเมว จ;
สุวณฺณวณฺณสํกาสา อวสิสฺสํสุ ธาตุโย.
ทาา จตสฺโส อุณฺหีสํ อกฺขกา ทฺเว จ สตฺติมา;
น วิกิณฺณา ตโต เสสา วิปฺปกิณฺณาว ธาตุโย.
อโหสิ ตนุกา ธาตุ สาสปพีชมตฺติกา;
ธาตุโย มชฺฌิมา มชฺเฌภินฺนตณฺฑุลมตฺติกา.
ธาตุโย ¶ มหติ มชฺเฌ ภินฺนมุคฺคปฺปมาณิกา;
ธาตุวณฺณา ตโย อาสุํ พุทฺธาธิฏฺานเตชสา.
สาริปุตฺตสฺส เถรสฺส สิสฺโส สรภุนามโก;
อาทาย ชินคีวฏฺึ จิตกาโตว ธาตุ โส.
สทฺธึ สิสฺสสหสฺเสน เจติเย มหิยงฺคเณ;
เปตฺวา เจติยํ กตฺวา กุสินารมคา มุนิ.
ฉฬภิฺโ วสิปฺปตฺโต เขโม การุณิโก มุนิ;
สหสา จิตกาโตว วามทาํ สมคฺคหี.
อากาสโต ปติตฺวาปิ นิกฺขมิตฺวาปิ สาลโต;
สมนฺตโตมฺพุมุคฺคนฺตฺวา นิพฺพาเปสุํ ชลานลํ.
มลฺลราชคณา สพฺเพ สพฺพคนฺโธทเกน ตํ;
จิตกํ โลกนาถสฺส นิพฺพาเปสุํ มเหสิโน.
เอวํ ปน สพฺพโลเก กรุณาธิโก สมฺมาสมฺพุทฺโธ เวสาขปุณฺณมุโปสเถ องฺคารทิวเส ปรินิพฺพุโต. เทวมนุสฺสานํ สงฺคหกรณตฺถาย ยมกสาลานมนฺตเร จิตกํ สตฺตรตฺตินฺทิวํ วสี. ตโต วีสํ หตฺถสติกสฺส อุปริ สตฺตรตฺตินฺทิวํ วสิ. ยาว อคฺคิปรินิพฺพาปนํ สตฺตรตฺตินฺทิวํ โหติ.
ตโต สตฺตทิวสานิ กุสินารายํ มลฺลราชปุตฺเตสุ คนฺโธทเกน จิตกํ นิพฺพาปยมาเนสุ สาลรุกฺขโต อุทกธารา นิกฺขมิตฺวา จิตกํ นิพฺพาปยึสุ. ตโต ทสพลสฺส ธาตุโย สุวณฺณจงฺโคฏเก ปกฺขิปิตฺวา อตฺตโน นคเร สนฺถาคาเร เปตฺวา สตฺติปฺชรํ กตฺวา ธนุปากาเรหิ ปริกฺขิปาเปตฺวา สตฺตาหํ นจฺจคีตวาทิตคนฺธมาลาทีหิ มลฺลราชปุตฺตา สกฺการํ กรึสุ.
ตโต เต มลฺลราชาโน รมฺมํ เทวสโภปมํ;
สพฺพถา มณฺฑุยิตฺวาน สนฺถาคารํ ตโต ปน.
มคฺคํ ¶ อลงฺกริตฺวาน ยาว มกุฏเจติยา;
หตฺถีกฺขนฺเธ เปตฺวาน เหมโทณึ สธาตุกํ.
คนฺธาทีหิปิ ปูเชตฺวา กีฬนฺตา สาธุกีฬิตํ;
ปเวเสตฺวาน นครํ สนฺถาคาเร มโนรเม.
ทสภูมสฺมึ ปลฺลงฺเก เปตฺวา ชินธาตุโย;
อุสฺสยุํ เต ตทา ฉตฺเต สนฺถาคารสมนฺตโต.
หตฺถีหิ ปริกฺขิปาเปสุํ ตโต อสฺเส ตโต รเถ,
อฺโ’ฺํ ปริวาเรตฺวา ตโต โยเธ ตโต ธนุ;
อิติ ปริกฺขิปาเปสุํ สมนฺตา โยชนํ กมา,
ตทา นจฺเจหิ คีเตหิ วาทิเตหิ จ ปูชยุํ.)
ปรินิพฺพานกถา สมตฺตา.
ตโต ภควโต ปรินิพฺพุตภาวํ สุตฺวา อชาตสตฺตุ มหาราชา โกสินารกานํ มลฺลานํ สาสนํ เปเสสิ. อหมฺปิ ขตฺติโย ภควาปิ ขตฺติโย สตฺถุโน สรีรธาตุนํ ถูปฺจ มหฺจ กโรมีติ. เตเนว อุปาเยน เวสาลิยํ ลิจฺฉวิราชาโน จ กปิลวตฺถุมฺหิ สกฺยราชาโน จ อลฺลกปฺปเก พุลโย จ รามคามเก โกฬิยา จ เวทีปเก พฺราหฺมโณ จ ปาวายํ ปาเวยฺยกา จ สาสนํ เปเสตฺวา สพฺเพ เอกโต หุตฺวา โกสินารเกหิ สทฺธึ วิวาทํ อุปฺปาเทสุํ. เตสํ ปน อาจริโย ทฺโรณพฺราหฺมโณ นาม. โส เตสํ? มา โภนฺโต วิคฺคหวิวาทํ กโรถ, อมฺหากํ ภควา ขนฺติวาทีเยวาติ วตฺวา ตาทิสสฺส จ ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺนสฺส สรีรภาเค กลหํ กาตุํ อยุตฺตนฺติ อาห.
(ราชา อชาตสตฺตุ จ ลิจฺฉวี จ นราธิปา;
สกฺยา จ อลฺลกปฺปา จ โกฬิยาปิ จ รามเก.
พฺราหฺมโณ เวทีโป จ มลฺลปาเวยฺยกาปิ จ;
มลฺลา จ ธาตุ อตฺถาย อฺมฺํ วิวาทยุํ.
เอวํ ¶ สนฺเต ตทา โทโณ พฺราหฺมโณ เอตทพฺรวี;
สุณนฺตุ โภนฺโต เม วาจํ หิตมตฺถุปสํหิตํ.
ขนฺติวาที อิสิกาเล ธมฺมปาลกุมารเก;
ฉทฺทนฺเต ภุริทตฺเต จ จมฺเปยฺเย สงฺขปาลเก.
มหากปิชาตกาเล อมฺหากํ โลกนายโก;
โกปํ อกตฺวา อฺเสุ ขนฺติเมว อกา ชิโน.
สิฏฺาสิฏฺเ สุเข ทุกฺเข ลาภาลาเภ ยสายเส;
ตาที ลกฺขณสมฺปนฺโน ขนฺติวาเทสุ กา กถา.
เอวํ ภวตํ วิวาเท สมฺปหาโร น สาธุโก;
สพฺเพว สหิตา โหถ สมคฺคา โมทมานกา.
ตถาคตสฺส สารีรํ อฏฺภาคํ กโรมเส;
ถูปา วิตฺถาริตา โหนฺตุ ปสนฺนา หิ พหุชฺชนา.
เตน หิ วิภเชหิ ตฺวํ อฏฺภาคนฺตุ พฺราหฺมณ;
ถูปา วิตฺถาริตา โหนฺตุ ปสนฺนา หิ พหุชฺชนา.
เอวํ วุตฺเต ตทา โทโณ พฺราหฺมโณ คณเชฏฺโก;
สุวณฺณํ นาฬึ กตฺวาน สมํ ภาเชสิ ราชุนํ.
โสฬสนาฬิโย อาสุํ สพฺพา ตา เสสธาตุโย;
เอเกกปุรวาสีนํ ทฺเว ทฺเว โทโณ อทา ตทา.
ธาตุโย จ คเหตฺวาน หฏฺตุฏฺา นราธิปา;
คนฺตฺวา สเก สเก รฏฺเ เจติยานิ อการยุํ.
โทโณ ตุมฺพํ คเหตฺวาน กาเรสิ ตุมฺพเจติยํ;
องฺคารถูปํ กาเรสุํ โมริยา หฏฺมานสา.
เอกา ทาา ติทสปุเร เอกา นาคปุเร อหุ;
เอกา คนฺธารวิสเย เอกา กาลิงฺคราชิโน.)
ตตฺถ ¶ โทโณติ? ตทา คณาจริโย. โส ธาตุโย วิภชนฺโต เอกํ ทกฺขิณทาาธาตุํ คเหตฺวา เวนฺตเร เปสิ. ตทา สกฺโก อชฺช ทกฺขิณทาาธาตุํ โก ลภตีติ จินฺเตตฺวา เวนฺตเร ปสฺสิ. โส รตนจงฺโคฏกํ คเหตฺวา อทิสฺสมานกาเยน คนฺตฺวา ธาตุํ คเหตฺวา ตาวตึสภวเน จูฬามณิเจติย เอกโยชนุพฺเพธํเยว มหนฺตํ ถูปํ กตฺวา เปสิ. เอกํ ทกฺขิณทาธาตุํ ปาทคฺคนฺตเร อกฺกมิตฺวา คณฺหิ. เอตฺตาวตา ตาวตึสภวนทนฺตธาตุกถา ปริปุณฺณา เวทิตพฺพา.
ตทา ชยเสโน นาม นาคราชา ภควโต ปรินิพฺพุตภาวํ สุตฺวา อชฺช ปจฺฉิมทสฺสนํ ปสฺสิสฺสามีติ มหนฺตํ นาคราชสมฺปตฺตึ คเหตฺวา กุสินารํ คนฺตฺวา มหาปูชํ กตฺวา เอกมนฺตํ ตฺวา ปาทคฺคนฺตเร ิตํ ธาตุํ ทิสฺวา นาเคทฺธิพเลน คเหตฺวา นาคภวนํ เนตฺวา นาคปุรสฺส มชฺเฌ รตนขจิเต เจติเย เปสิ. ตํ ตมฺพปณฺณิยํ กากวณฺณติสฺสราชกาเล มหาเทวตฺเถรสฺส สิสฺโส มหินฺทตฺเถโร นาม นาคภวนํ คนฺตฺวา ทกฺขิณทาํ คเหตฺวา ตมฺพปณฺณิยํ เสรุนครํ หริตฺวา คิริอภยสฺส เสรุนครปพฺพตนฺตเร เจติยํ การาเปตฺวา เปสิ.
เอตฺตาวตา นาคภวนทนฺตธาตุกถา ปริปุณฺณา เวทิตพฺพา.
ตตฺรายํ คนฺธารวาสิโนติ? เอกา วามทาา โทโณ นาม อาจริโย นิวตฺถ วตฺถนฺตเร เปตฺวา คณฺหิ. ตทา เอโก คนฺธารวาสี ปุพฺเพ ลทฺธพฺยากรโณ กตาภินีหาโร วตฺถนฺตเร ตปิทนฺตธาตุํ ทิสฺวา กุสลจิตฺเตน ตโต ทนฺตธาตุํ คเหตฺวา คนฺธารวาสิเกหิ สทฺธึ อตฺตโน รฏฺํ คนฺตฺวา เจติยวเน เปสิ.
เอตฺตาวตา วามทนฺตธาตุกถา ปริปุณฺณา เวทิตพฺพา.
ตตฺถ อโธ วามทนฺตธาตุํ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สิสฺโส เขโม นาม มุนิ ชาลจิตกโตว อุปฺปติตฺวา วามทาํ คเหตฺวา กาลิงฺคปุรํ เนตฺวา พฺรหฺมทตฺตสฺส รฺโ สมีปํ คนฺตฺวา ¶ ทนฺตธาตุํ ทสฺเสตฺวา? มหาราช วามทนฺตธาตุํ ภควา ตเมว อิมสฺมึ ชมฺพุทีเป ยาว คุหสีวปรมฺปรา เทวมนุสฺสานํ อตฺถํ กริตฺวา ปริโยสาเน คุหสีวรฺโ ปาเหสฺสตีติ (นียาเทตุํ) อาหาติ นียฺยาเทสิ.
อปรภาเค เหมมาลา ราชกฺา ทนฺตกุมาเรน สทฺธึ พฺราหฺมณเวสํ คเหตฺวา ทนฺตธาตุํ อาทาย ปลายิตฺวา วาณิเช อาโรเจตฺวา นาวา เวเคน คนฺตฺวา เจว นาคสุปณฺเณหิ มหนฺตํ ปูชํ กาเรตฺวา อนุกฺกเมนาคนฺตฺวา ชมฺพุโกฬปฏฺฏนํ ปตฺวา ทิชวรสฺส อาจิกฺขิตมคฺเคน อนุราธปุรํ ปตฺวา กิตฺติสฺสิริเมฆสฺส ปวตฺตึ ปุจฺฉิตฺวา นววสฺสอายุสมาโน ตีสุ สรเณสุ ปสนฺนภาวํ สุตฺวา เมฆคิริ มหาเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ทนฺตธาตุํ ชมฺพุทีปโต คเหตฺวา อาคตภาวํ อาโรเจตฺวา ทสฺเสสิ. ทิสฺวา จ ปน ปีติยา ผุโฏ อุภินฺนมฺปิ สงฺคหํ กตฺวา มหาวิหารํ อลงฺกาเรตฺวา ชินทนฺตธาตุํ เปตฺวา เอกํ ภิกฺขุํ เปเสตฺวา ตํ ปวตฺตึ รฺโ อาโรจาเปสิ. ตํ สุตฺวา ราชา ปีติปาโมชฺโช จกฺกวตฺติสฺส สิริสมฺปตฺโต ทฬิทฺโท วิย ตสฺส ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา วีมํสิตฺวา นิกฺกงฺโข หุตฺวา สกลลงฺกาทีเปน ปูเชสิ. เอเตน นเยน ปูชํ กตฺวา เอกทิวเสเนว นวลกฺขํ ปูเชสิ.
สีหฬินฺโท อุภินฺนมฺปิ พหูนิ รตนานิ จ;
คาเม จ อิสฺสเร เจว ทตฺวาน สงฺคหํ อกา.
เอตฺตาวตา อโธทาาธาตุกถา ปริปุณฺณา เวทิตพฺพา.
จตฺตาลีส สมา ทนฺตา เกสา โลมา จ สพฺพโส เทวา หรึสุ เอเกกํ จกฺกวาฬปรมฺปรา.
ตตฺร วจเน, จตฺตาลีส สมา ทนฺตาติ? เสสทนฺตา จ เกสา จ โลมา จ นขา จ สพฺพโสปิ มยิ ปรินิพฺพุต-กาเล ¶ มา ฑยฺหนฺตุ ลฺุจิตฺวา อากาเส ปติฏฺนฺตุ เอเกกจกฺกวาฬฺจ เอเกกเกสโลมนขทนฺตธาตุปรมฺปรา เนตฺวา เจติยํ กาเรตฺวาน เทวมนุสฺสานํ อตฺถํ กโรตุติ อธิฏฺหิ. ตสฺมา ปรินิพฺพุตกาลโต ยาว สรีรํ น ฑยฺหติ ตาว ฉพฺพณฺณรสฺมิโย โลมธาตุ น ปชหติ. โทณพฺราหฺมโณปิ ธาตุวิภชนาวสาเน เวนฺตเร จ นิวาสนนฺตเร จ ปาทคฺคนฺตเร จ ธาตุนํ วินฏฺภาวํ ตฺวา ปถวิยํ อุตฺตานโกเยวชาโต. ตทา สกฺโก เทวราชา ทิสฺวา อยํ เทณาจริโย ธาตุ อตฺถาย อนุปริวตฺเตตฺวา วินาสํ ปาปุเณยฺย อหํ วีณาจริยเวสํ คเหตฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา โสกํ วิโนเทสฺสามีติ สกฺกรูปํ ชหิตฺวา วีณาจริยเวสํ คเหตฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอกมนฺตํ ิโต ทิพฺพคีตํ คายิตฺวา วีณํ วาเทนฺโต นานปฺปการํ อุทาเนสิ. ยํ ธมฺมเมตํ ปุริสสฺส วาทํ ฉินฺทิสฺสามีติ วตฺวา กถาย โสตุนํ โลภํ ปรสฺส อตฺถํ วินาเสตฺวา อติโลเภน ปุริโส ปาปโก โหตีติ. หํสราชชาตกํ ทีเปตฺวา ยํ ลทฺธํ ตํ สุลทฺธนฺติ อาห. ตํ สุตฺวา โทโณ อยํ วีณาจริโย มยฺหํ เถนภาวํ อฺาสีติ โสกํ วิโนเทตฺวา อุฏฺาย อาวชฺชมาโน ตุมฺพํ ทิสฺวา เยน ภควโต สรีรธาตุโย มิตา โสปิ ธาตุคติโกว. อิทํ ถูปํ กริสฺสามีติ จินฺเตตฺวา ตุมฺพํ คเหตฺวาน เจติเย เปสิ. โมริยา องฺคารํ คเหตฺวา องฺคารเจติยํ นาม กาเรสุํ.
(นคเร กปิลวตฺถุมฺหิ สมฺมาทิฏฺิ พหุชฺชโน;
ตตฺถ สารีริกํ ถูปํ อกาสิ รตนามยํ.
นคเร ¶ อลฺลเก รมฺเม พุทฺธธาตุ ปติฏฺิย;
สิลาย มุคฺควณฺณาย ถูปํ สธาตุกํ อกา.
ชโน ปาเวยฺยรฏฺสฺมึ ปติฏฺิย สารีริกํ;
สิลาย มณิวณฺณาย ปาเวยฺยํ เจติยํ อกา.
จีวรํ ปตฺตทณฺฑฺจ มธุรายํ อปูชยุํ;
นิวาสนํ กุสฆเร ปูชยึสุ มหาชนา.
ปจฺจตฺถรณํ กปิเล อุณฺณโลมฺจ โกสเล;
ปูเชสุํ ปาฏลิปุตฺเต กรกํ กายพนฺธนํ.
นิสีทนํ อวนฺติสุ จมฺปายํ’ทกสาฏกํ;
เทวรฏฺเ อตฺถรณํ วิเทเห ปริสฺสาวนํ.
วาสิ-สูจิฆรฺจาปิ อินฺทปตฺเถ อปูชยุํ;
ปาสาณเก ปทํ เสฏฺํ ภณฺฑเสสํ ปรนฺตเก.
มหึสุ มนุชา ธาตุํ อฏฺโทณมิตํ ตทา;
ธาตุ วิตฺถาริตา อาสิ โลกนาถสฺส สตฺถุโน).
เต ปน ราชาโน หิ อตฺตโนลทฺธธาตุํ คเหตฺวา สกสกนครํ คนฺตฺวา เจติยํ การาเปตฺวา มหนฺตํ ปูชาวิธานํ กรึสุ. จกฺขุมนฺตสฺส ภควโต สรีรธาตุ อฏฺโทณมตฺตํ สุวณฺณนาฬิยา เอกสตอฏฺวีสตินาฬิกา อโหสิ? สตฺถา ปน อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตน มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. วิสาขนกฺขตฺเตน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตน มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิ. วิสาขนกฺขตฺเตน พุทฺโธ อโหสิ. อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตน ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ. เตเนว ยมกปาฏิหาริยํ อกาสิ. อสฺสยุชนกฺขตฺเตน เทโวโรหณํ อกาสิ. วิสาขนกฺขตฺเตน ปรินิพฺพายิ. มหากสฺสปตฺเถรา จ อนุรุทฺธตฺเถโร จ ทฺเว มหาเถรา ภควโต สรีรธาตุโย วิสฺสชฺชาเปตฺวา อทํสุ.
เตสํ ¶ ราชุนํ ภควโต สรีรธาตุํ ลภิตฺวา สตฺตทิวสสตฺตมาสาธิกานิ สตฺตวสฺสานิ มหารหํ ปูชํ กตฺวา คตกาเล มิจฺฉาทิฏฺิกมนุสฺสา? สมโณ โคตโม ปรินิพฺพุโต. ตสฺส ธาตุ อตฺถาย อมฺหากํ ชีวิตกปฺปนํ นาเสตฺวา ปูชํ กโรตี’ติ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปทุสฺสนฺติ. สกฺโก อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ตฺวา มหากสฺสปตฺเถรสฺส อาโรเจสิ;’ภนฺเต มิจฺฉาทิฏฺิกา มนุสฺสา ภควติ ปทุฏฺจิตฺเตน อิโต จุตา อวีจินิรยํ อุปฺปชฺชนฺติ. พหุตรา อนาคเต มิจฺฉาทิฏฺิกา มาตุปิตุฆาตกา ราชาโน ภวิสฺสนฺติ. อชฺเชว ธาตุโย นิทหิตุํ วฏฺฏตี’ติ เถโร วิจาเรตฺวา อทฺทส.
อนนฺตมตฺถํ ธรมานกาเล กตฺวาน สตฺตานมลีนจิตฺโต เสสานมตฺถาย สรีรธาตุํ เปตฺว โส มจฺจุมุขํ อุเปโต. (กตฺวา โย โพธิาณํ วิวิธพลวรํ พุชฺฌิตุํ ปารมีโย วตฺวา สงฺเขยฺยปุณฺเณ อปริมิตภเว อุตฺตริตฺวา สุมุตฺตํ. อาโรหิตฺวาน สีฆํ อริยสิวปทํ อจฺจุตํ สีติภาวํ ปตฺโต โส ชาติปารํ นิขิลปทหนํ ทุกฺกรํ การยิตฺวา.
ธาตฺวนฺตรายํ ทิสฺวาน เถโร กสฺสปสวฺหโย;
นิธานํ สพฺพธาตุนํ กโรหีตฺยาห ภูปตึ.
สาธูติ โส ปฏิสฺสุตฺวา มาคโธ ตุฏฺมานโส;
ธาตุนิธานํ กาเรสิ สพฺพตฺถ วตฺติตาทิย.
การาเปตฺวาน โส ราชา กสฺสปสฺส นิเวทยี;
ธาตุโย อาหรี เถโร อิทํ การณมทฺทส.
ภุชงฺคา ¶ ปริคณฺหึสุ รามคามมฺหิ ธาตุโย;
เจติเย ธารยิสฺสนฺติ ลงฺกาทีเป อนาคเต.
ตา ธาตุโย เปตฺวาน เถโร กสฺสปสวฺหโย;
รฺโ อชาตสตฺตุสฺส อทาสิ ธาตุโย ตทา.
เคเห จูปกรณานิ จตุสฏฺิสตานิ โส;
อพฺภนฺตเร เปสิ ราชา สพฺพา ตา พุทฺธธาตุโย.
กรณฺฑาสีติ สํกิณฺณํ เจติยาสีติลงฺกตํ;
เคเห พหุสมากิณฺณํ ถูปารามปฺปมาณกํ.
กาเรตฺวา สพฺพกรณํ วาลิกํ โอกิรี ตหึ;
นานาปุปฺผสหสฺสานิ นานา คนฺธํ สมากิริ.
อสีติเถรรูปานิ อฏฺจกฺกสตานิ จ;
สุทฺโธธนสฺส รูปมฺปิ มายาปชาปตาทินํ.
สพฺพานิ ตานิ รูปานิ สุวณฺณสฺเสว การยิ;
ปฺจ ฉตฺตธชสเต อุสฺสาเปสิ มหีปตี.
ชาตรูปมเย กุมฺเภ กุมฺเภ จ รตนามเย;
ปฺจ ปฺจ สเตเยว ปาเปสิ สมนฺตโต.
โสวณฺณนิกฺขมเยน จ กปาเล รชตามเย;
ปุเรสิ คนฺธเตลสฺส ชาลาเปตฺวา ปทีปเก.
ปฺจ ปฺจ สเตเยว ปาเปสิ ทิสมฺปติ;
อิเม ตเถว ติฏฺนฺต อธิฏฺาสิ มหามุนิ.
วิตฺถาริตา ธมฺมาโสโก ภวิสฺสติ อนาคเต;
อกฺขเร โสณฺณปตฺตมฺหิ ฉินฺทาเปสิ มหามตี.
ปกปฺปิตฺวา วิสุกมฺมํ ธาตุคพฺภสมนฺตโต;
วาตเวเคน ยายนฺตํ ยนฺตรูปมการยี.
กตฺวา สิลาปริกฺเขปํ ปิทหิตฺวา สิลาหิ ตํ;
ตสฺสูปริ กรี ถูปํ สมํ ปาสาณถูปิยํ.)
ธาตุนิธานกถา สมตฺตา.
อิติ อริยชนปฺปสาทนตฺถาย กเต ธาตุวํเส ตถาคตสฺส ปรินิพฺพุตาธิกาโร นาม ทุติโย ปริจฺเฉโท.
๓. ¶ ธาตุปรมฺปรากถา
ธาตุสุ ปน วิภชิตฺวา ทียมาเนสุ สตฺถุโน นลาฏธาตุ โกสินารกานํ มลฺลานํ ลทฺธโกฏฺาเสเยว อโหสิ. มหากสฺสปตฺเถโร เต อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถุโน นลาฏธาตุ ตุมฺหากํ โกฏฺาเส อโหสิ, ตํ คเหตุํ อาคโต, ภควา หิ ธรมาเนเยว ตมฺพปณฺณิทีปสฺส อนุชานิ, ‘ตสฺมา ตํ อมฺหากํ เทถา’ติ. ตํ สุตฺวา มลฺลราชาโน?’เอวํ ปติคณฺหถ ภนฺเต ธาตุ’ติ มหากสฺสปตฺเถรสฺส อทํสุ. โส อตฺตโน สทฺธิวิหาริกํ มหานนฺทตฺเถรํ ปกฺโกสาเปตฺวา นลาฏธาตุํ เถรสฺส นิยฺยาเทตฺวา’ อิมํ ธาตุํ ตมฺพปณฺณิ ทีเป มหาวาลุกคงฺคาย ทกฺขิณภาเค เสรุนาม ทหสฺส อนฺเต วราห นาม โสณฺฑิมตฺถเก กากวณฺณติสฺโส นาม ราชา ปติฏฺาเปสฺสติ, เจติยํ สงฺฆารามํ การาเปสฺสติ, ตฺวํ อิมํ ธาตุํ คเหตฺวา เวสาลิยํ อุปนิสฺสาย มหาวนวิหาเร กุฏาคารสาลายํ สตฺถุโน วสิตคนฺธกุฏิยํ เปตฺวา ธาตุปูชํ กตฺวา อายุสงฺขาเร โอสฺสฏฺเ ปรินิพฺพาปยมาเน อตฺตโน สทฺธิวิหาริกสฺส จนฺทคุตฺตตฺเถรสฺส ธาตุวํสํ กเถตฺวา อปฺปมตฺโต โหหี’ติ วตฺวา ธาตุํ เถรสฺส ทตฺวา อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ.
สาวโก สตฺถุกปฺโป โส ปภีนฺนปฏิสมฺภิโท;
คเหตฺวา มานยี ธาตุํ มหานนฺโท มหาวเน.
ตสฺส เถรสฺส สทฺธิวิหาริโก จนฺทคุตฺตตฺเถโร ธาตุํ คเหตฺวา อากาสํ อุคฺคนฺตฺวา สาวตฺถียํ เชตวนมหาวิหาเร ทสพเลน วสิตคนฺธกุฏิยํ เปตฺวา ธาตุปูชํ กตฺวา จิรํ วิหาสิ. โสปิ อายุสงฺขาเร โอสฺสฏฺเ ปรินิพฺพาปยมาเน อตฺตโน. สทฺธิวิหาริกํ ภทฺทเสนตฺเถรํ ปกฺโกสาเปตฺวา ธาตุํ เถรสฺส นิยฺยาเทตฺวา ธาตุวํสํ กเถตฺวา อนุสาสิตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ.
จนฺทคุตฺโต มหาปฺโ ฉฬภิฺโ วิสารโท;
รมฺเม เชตวเน ธาตุํ เปตฺวา วนฺทนํ อกา.
ตสฺส ¶ สิสฺโส ภทฺทเสนตฺเถโร ธาตุํ คเหตฺวา อากาเสน คนฺตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน อิสิปตเน มหา วิหาเร สตฺถุโน วสิตคนฺธกุฏิยํ เปตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา จิรํ วิหาสิ. โส ปรินิพฺพาปยมาโน อตฺตโน สทฺธิวิหาริกสฺส ชยเสนตฺเถรสฺส ธาตุํ นิยฺยาเทตฺวา ธาตุวํสํ กเถตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ.
ภทฺทเสโน มหาเถโร กตกิจฺโจ มหาอิสิ;
ธาตุํ เปตฺวา อิสิปตเน วนฺทิตฺวา นิพฺพุตึ คโต.
โส ปน ชยเสนตฺเถโร ตํ ธาตุํ คเหตฺวา เวลุวนมหาวิหาเร สตฺถุโน วสิตคนฺธกุฏิยํ เปตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา จิรํ วสิตฺวา ปรินิพฺพาปยมาโน อตฺตโน สทฺธิวิหาริกสฺส มหาสงฺฆรกฺขิตตฺเถรสฺส ธาตุํ นิยฺยาเทตฺวา ธาตุวํสํ กเถตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ.
คเหตฺวาน ธาตุวรํ ชยเสโน มหามุนิ;
นิธาย เวลุวเน รมฺเม อกา ปูชํ มโนรมํ.
โส ปนายสฺมา สงฺฆรกฺขิตตฺเถโร ธาตุํ คเหตฺวา อากาเสน อาคนฺตฺวา โกสมฺพึ อุปนิสฺสาย โฆสิต เสฏฺินา การาปิเต โฆสิตาราเม ภควโต วสิตคนฺธกุฏิยํ เปตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กตฺวา จิรํ วิหาสิ. โส’ปิ ปรินิพฺพาปยมาโน อตฺตโน สทฺธิวิหาริกํ มหาเทวตฺเถรํ ปกฺโกสาเปตฺวา ธาตุวํสํ กเถตฺวา อปฺปมตฺโต โหหี’ติ วตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ.
สงฺฆรกฺขิตวฺหโย เถโร จนฺโท วิย สุปากโฏ;
เปตฺวา โฆสิตาราเม อกา ปูชํ มโนรมํ.
ตสฺส เถรสฺส สทฺธิวิหาริโก มหาเทวตฺเถโร ธาตุํ คเหตฺวา เทวานมฺปิยติสฺสสฺส มหารฺโ ภาตุ มหานาคสฺส อุปราชสฺส มหาคาเม เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาปิตกาเล หตฺโถฏฺ นามชนปเท กุกฺกุฏปพฺพตนฺตเร มหาสาลรุกฺขมูเล อากาสโต โอตริตฺวา นิสีทิ. ตสฺมึ สมเย มหากาโฬ นาม อุปาสโก อตฺตโน ปุตฺตทาเรหิ สทฺธึ มาลาคนฺธวิเลปนํ ธชปตากาทีนิ คาหาเปตฺวา ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ มหนฺเตหิ ปูชาวิธาเนหิ ธาตุํ ปริหริตฺวา จิรํ วสิ. มาสสฺส อฏฺ-อุโปสถทิวเส ¶ ธาตุโต ฉพฺพณฺณรํสิโย อุคฺคจฺฉึสุ. ตสฺมึ สมเย โส ปเทโส พุทฺธสฺส ธรมานกาโล วิย อโหสิ. ชนปทวาสี มนุสฺสาปิ เถรสฺส สนฺติเก สีลานิ คณฺหนฺติ, อุโปสถวาสํ วสนฺติ, ทานํ เทนฺติ, เจติยสฺส มหนฺตํ ปูชํ กโรนฺตี. ตโต อปรภาเค อุปราชา มหาคาเม วิหรนฺโต เภรึ จราเปสิ? โย อมฺหากํ ทสพลสฺส ธาตุํ คเหตฺวา อิธาคโต, ตสฺส มหนฺตํ สมฺปตฺตึ ทสฺสามีติ. ตสฺมึ กาเล กุฏุมฺพิโก มหากาโฬ อุปราชํ ปสฺสิสฺสามีติ ตสฺส อนุจฺฉวิกํ ปณฺณาการํ คเหตฺวา ราชทฺวาเร ตฺวา สาสนํ ปหิณิ. อุปราชา ตํ ปกฺโกสาเปสิ. โส คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ิโต ตํ ปณฺณาการํ ราชปุริสานํ ปฏิจฺฉาเปสิ. อุปราชา? มาตุล มหากาฬ, ตุมฺหากํ ชนปเท อมฺหากํ สตฺถุโน ธาตุ อตฺถี’ติ อาห. มหากาโฬ อุป ราชสฺส กถํ สุตฺวา อตฺถิ เทว, มยฺหํ กุลุปคตฺเถรสฺส สนฺติเก อาทาสมณฺฑลปฺปมาณํ สตฺถุโน นลาฏธาตุ ฉพฺพณฺณรํสีหิ อากาสปฺปเทเส สูริยสหสฺสจนฺทสหสฺสานํ อุฏฺิตกาโล วิย โอภาเสติ. โส ชนปโท พุทฺธสฺส อุปฺปนฺนกาโล วิย อโหสีติ อาห. ตสฺส กุฏุมฺพิกสฺส กถํ สุณนฺตสฺสเอว รฺโ สกลสรีรํ ปฺจวณฺณาย ปีติยา ปริปุณฺณํ อโหสิ. อติวิย โสมนสฺสปฺปตฺโต ราชา มยฺหํ มาตุลสฺส มหากาฬสฺส สตสหสฺสํ กหาปณานิ จ จตุสินฺธวยุตฺตรถฺจ สุวณฺณาลงฺกาเรหิ สุสชฺชิตํ เอกํ อสฺสฺจ อุทกผาสุกฏฺานเก เขตฺตฺจ ปฺจทาสีสตฺจ เทถา’ติ วตฺวา อฺฺจ ปสาทํ ทาเปสิ. โส อุปราชา เอตฺตกํ กุฏุมฺพิกสฺส ทาเปตฺวา ตํ ทิวสเมว นคเร เภรึ จราเปตฺวา หตฺถสฺสรถยานานิ คเหตฺวา กุฏุมฺพิกํ มคฺคเทสกํ กตฺวา อนุปุพฺเพน หตฺโถฏฺชนปทํ ปตฺวา รมณีเย ภูมิปฺปเทเส ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา อมจฺจคณปริวุโต กุฏุมฺพิกํ คเหตฺวา เถรสฺส วสนฏฺานํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เสสา อมจฺจา กุฏุมฺพิโก จ เถรํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ¶ อฏฺํสุ. อุปราชา เถรํ วนฺทิตฺวา สาราณียํ กถํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ปฏิสนฺถารมกาสิ. มหาเทวตฺเถโรปิ สมฺโมทนียํ กถํ กตฺวา กิสฺส ตฺวํ มหาราช อิธาคโตสิ อาคตการณํ เม อาโรเจหี’ติ อาห. ภนฺเต ตุมฺหากํ. สนฺติเก อมฺหากํ ภควโต นลาฏธาตุ อตฺถี กิร. ตํ วนฺทิสฺสามิ’ติ อาคโตมฺหี’ติ อาห. เถโร? ภทฺทกํ มหา ราช ตยา กตนฺติ วตฺวา ธาตุฆรทฺวารํ วิวริตฺวา มหาราช พุทฺธสฺส นลาฏธาตุ อติทุลฺลภา’ติ อาห. ราชา โสฬเสหิ คนฺโธทเกหิ นหายิตฺวา สพฺพาลงฺการปติมณฺฑิโต เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห นมสฺสมาโน อฏฺาสิ. พุทฺธารมฺมณาย ปีติยา สกลสรีรํ ผุฏํ อโหสิ.
(ราชา ปีติเวเคน อิมา คาถา อาห;
นมามิ วีร ปาเท เต จกฺกงฺกิต ตเล สุเภ;
วนฺทิเต นรเทเวหิ อมตํ เทหิ วนฺทิเต.
โลกนาถ ตุวํ เอโก สรณํ สพฺพปาณินํ;
โลเก ตยา สโม นตฺถิ ตาเรหิ ชนตํ พหุํ.
มหณฺณเว มยํ ภนฺเต นิมุคฺคา ทีฆสมฺภเว;
อปฺปติสฺสา อปฺปติฏฺา สํสราม จิรํ ตหึ.
เอตรหิ ตุมฺเห อาปชฺช ปติฏฺํ อธิคจฺฉเร;
ตุมฺหากํ วนฺทนํ กตฺวา อุตฺติณฺณมฺห ภวณฺณวา’ติ.)
ตสฺมึ ขเณ ธาตุโต รสฺมิโย นิกฺขมึสุ. สกล ลงฺกาทีปํ สุวณฺณรสธาราหิ สฺฉนฺนํ วิย อโหสิ. มหนฺตํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ. ราชา มหนฺตํ โสมนสฺสํ ปตฺโต หุตฺวา หฏฺตุฏฺโ อโหสิ. โส ธาตุฆรโต นิกฺขมิตฺวา เถเรน สทฺธึ อลงฺกตมณฺฑเป เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน (นิสชฺชาโทเส วชฺเชตฺวา เสยฺยถิทํ? อติทุรจฺจาสนฺต-อุปริวาต-อุนฺนตปฺปเทส-อติสมฺมุข-อติปจฉา’ติ. ¶ อติทูเร นิสินฺโน สเจ กเถตุกาโม อุจฺจาสทฺเทน กเถตพฺพํ โหติ. อจฺจาสนฺเน นิสินฺโน สงฺกรํ กโรติ. อุปริวาเต นิสินฺโน สรีรคนฺโธ วายติ. อุนฺนตปฺปเทเส นิสินฺโน อคารวํ กโรติ. อติสมฺมุเข นิสินฺโน จกฺขุนา จกฺขุํ ปหริตฺวา ทฏฺพฺพํ โหติ. อติปจฺฉา นิสินฺโน คีวํ ปริวตฺเตตฺวา ทฏฺพฺพํ โหติ. อิติ นิสชฺชาโทสํ วชฺเชตฺวา นิสินฺโน). เอวมาห. ภนฺเต อิมํ ธาตุํ มยฺหํ เทถ. มหนฺตํ ปูชาสกฺกรํ กตฺวา ปริหรามีติ. ภทฺทกํ มหาราช อิมาย ธาตุยา สมฺมาสมฺพุทฺโธ ธรมาโนเยว วฺยากรณํ อกาสิ. ตุมฺหากํ วํเส ชาโต กากวณฺณติสฺโส นาม ราชา อิมสฺมึ ทีเป มหาวาลุกคงฺคาย ทกฺขิณตีเร เสรุ นาม ทหสฺส อนฺเต วราห นาม โสณฺฑิยา มตฺถเก ปติฏฺเปตฺวา มหนฺตํ ถูปํ กริสฺสตี’ติ วตฺวา สตฺถา ตตฺถ สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ปฺจสตขีณาสเวหิ สทฺธึ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา คโต. ตสฺมา คณฺหถ มหาราชา’ติ วตฺวา ธาตุํ อทาสิ.
ราชา ธาตุํ คเหตฺวา จตุรสฺสปลฺลงฺเก ธาตุกรณฺฑกํ นิทหิตฺวา กรณฺฑเก ธาตุํ ปติฏฺาเปตฺวา ตํ กุมุทปตฺตสนฺนิหมงฺคลสินฺธวยุตฺตรเถ เปตฺวา สมนฺตา อารกฺขํ สํวิทหิตฺวา (ราชา ธาตุํ คเหตฺวา) ปฺจงฺคตุริเย ปคฺคณฺหาปยมาโน ปจฺฉา อาคจฺฉตุ’ติ มหาชนสฺส สาสนํ วตฺวา มหาเทวตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา? ตุมฺเห ภนฺเต, ธาตุยา อุปฏฺานํ กโรนฺโต อาคจฺฉถา’ติ อาห. เถโร ตสฺส กถํ สุตฺวา;’มหาราช อยํ ธาตุ ปรมฺปรา อาคตา. อหํ ภควโต ธมฺมภณฺฑาคาริกอานนฺทตฺเถโร วิย อิมํ ธาตุํ ปริหริสฺสามี’ติ วตฺวา อตฺตโน ปจฺจยทายกํ กุฏุมฺพิกํ อาปุจฺฉิตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ธาตุํ อุปฏฺหิยมาโน ปจฺฉโต ปจฺฉโต คจฺฉติ. ราชา ธาตุํ คเหตฺวา อนุปุพฺเพน มหาคามํ ปตฺโต มหาเสนคุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา นครํ อลงฺกราเปหี’ติ อาห. โส นคเร เภรึ จราเปตฺวา อฏฺารส วีถิโย สมฺมชฺชนฺตุ, ปุณฺณฆเฏ เปนฺตุ, ธชปตากาทโย อุสฺสาเปนฺตุ, โตรณานิ อุสฺสาเปนฺตุ, ปฺจวณฺณานิ ปุปฺผานิ ¶ โอกิรนฺตุ, สกลนครํ อลงฺกโรนฺตุ, คนฺธมาลาทโย คเหตฺวา สุทฺธุตฺตราสงฺคา หุตฺวา สกลนาครา ปฏิปถํ อาคจฺฉนฺตุติ อาณาเปสิ. ตโต มหาชโน สพฺพตุริยานิ โฆสาปยมาโน คนฺธมาลาทิหตฺโถ ปฏิปถํ นิกฺขนฺโต. เทวมนุสฺสา ภิกฺขุภิกฺขุนิโย อุปาสโกปาสิกา อปฺปมาณา อเหสุํ. (คนฺธมาลาทิ ปุณฺณฆฏสมุสฺสิตธชากิณฺณา) ปริสา เวลุกฺเขปสหสฺสานิ ปวตฺตยึสุ. สุคนฺธวาตาภิฆาตสมุทฺทโฆโส วิย สกลนครํ เอกนินฺนาทชาตํ. โส ราชา นคเร พนฺธนาคาเร สพฺพสตฺเต พนฺธนา มฺุจนฺตุ, ธมฺเมน สเมน อนุสาสนฺตุติ วตฺวา ธาตุํ คเหตฺวา อตฺตโน นครํ ปเวเสตฺวา อตฺตโน ราชนิเวสนํ อาคนฺตฺวา นาฏกีนํ สฺมทาสิ ธาตุํ วนฺทนฺตุติ. นาฏกี นานาภรเณหิ ปติมณฺฑิตา ราชเคหโต นิกฺขมิตฺวา ธาตุํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน หตฺถคตานิ ตุริยภณฺฑานิ สาธุกํ ปคฺคณฺหิตฺวา มหนฺตํ ปูชมกํสุ.
ตโต วฑฺฒกึ ปกฺโกสาเปตฺวา ราชนิเวสนโต นาติทูเร นาจฺจาสนฺเต สุภุมิตเล ธาตุฆรํ การาเปตฺวา มาลากมฺมลตากมฺมาทึ ปติฏฺาเปตฺวา ธาตุฆเร วิจิตฺตมณฺฑปํ การาเปตฺวาน สตฺตรตนมยํ ธาตุกรณฺฑกํ การาเปตฺวา ธาตุกรณฺฑเก ธาตุํ เปตฺวา รตนปลฺลงฺก มตฺถเก ธาตุํ เปตฺวา อุปริ วิจิตฺตวิตานํ พนฺธิตฺวา สาณิยา ปริกฺขิปาเปตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน มหนฺตํ ธาตุปูชํ อกาสิ. มหาชนา คนฺธมาลํ คเหตฺวา มาสสฺส อฏฺูโปสถทิวเส ธาตุยา มหนฺตํ ปูชํ อกํสุ. ธาตุโต รํสิโย สมุคฺคจฺฉนฺติ. มหาชนา วิมฺภยชาตา สาธุการํ กโรนฺติ. โสมนสฺสภูตา สกลนครวาสิโน พุทฺธารมฺมณ ปีตึ คเหตฺวา ทิวเส ทิวเส ธาตุยา มหนฺตํ ปูชํ กโรนฺตา วีตินาเมนฺติ. ปฺจสีลานิ รกฺขนฺติ, พุทฺธมามกา ธมฺมมามกา สงฺฆมามกา หุตฺวา สรณานิ คจฺฉนฺติ. ราชา มหาชนสฺส โอวทติ. ‘‘เมตฺตํ ภาเวถ, กรุณํ มุทิตํ อุเปกฺขํ ภาเวถ, กุเล เชฏฺาปจายนกมฺมํ กโรถา‘‘ติ. โอวทิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺสปิ จตฺตาโร ปจฺจเย คงฺคาย มโห-ฆปฺปวตฺตนกาโล ¶ วิย มหาทานํ ปวตฺเตสิ. มาตาปิตุฏฺาเน ตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สงฺคณฺหิ. มหาชนา ตสฺส โอวาเท ตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา เยภุยฺเยน ตสฺมึ กาเล มตา สคฺคํ คตา.
กลฺยาณวคฺคมฺหิ ปติฏฺิตา ชนา,
ทานาทิ ปฺุานิ กริตฺว สพฺพทา;
จุตา จุตา สพฺพชนา สุมานสา,
คตา อเสสํ สุคตึ สุเภ รตา.
ราชา ธาตุยา มหนฺตํ ปูชํ กโรนฺโต มหคาเม วิหาสิ. เตน ปติฏฺาปิตวิหารา กเถตพฺพา? กถํ? เลนวิหารํ จนฺทคิริวิหารํ โกฏิปพฺพตวิหารํ นครงฺคณวิหารํ เสลกา วิหารํ ตลากาวิหารนฺติ เอวมาทโย วิหาเร ปติฏฺาเปตฺวา ติปิฏกมหาอริฏฺตฺเถรสฺส ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา มหาวิหาเร นิยฺยาเทสิ. เอวํ โส ราชา ยาวชีวํ ธาตุํ ปริหริตฺวา ปจฺฉิเม กาเล มรณมฺเจ นิปนฺโน อตฺตโน ปุตฺตํ ยฏาลติสฺส กุมารํ ปกฺโกสาเปตฺวา; ตาต ติสฺส, อมฺเหหิ ปริหริต นลาฏธาตุ ปูเชหี’ติ ธาตุวํสํ กเถตฺวา ปุตฺตํ อนุสาสิตฺวา กาลํ กตฺวา สคฺคปุรํ คโต.
ราชา มหานาควโร ยสสฺสิ,
กตฺวาปิ รชฺชํ มติมา สุสทฺโธ;
มาเนตฺว สงฺฆํ จตุปจฺจเยหิ,
อคา อโสโก วรเทวโลกํ;
ตสฺส ปุตฺโต ยฏาลติสฺสกุมาโร ปิตุ อจฺจเยน ปิตรา วุตฺตนิยาเมเนว ธาตุยา มหนฺตํ ปูชํ กาเรสิ. โส’ปิ ทิวสสฺส ตโย วาเร ธาตุปฏฺานํ กโรนฺโต รชฺชํ กาเรตฺวา จิรํ วิหาสิ. อิมินา’ปิ ปติฏฺาปิตวิหารา กเถตพฺพา; ธมฺมสาลวิหารํ มหาธมฺมสาลวิหารํ เสลาภยวิหารนฺติ เอวมาทโย ¶ ปติฏฺาเปตฺวา-ติปิฏกมหาอริฏฺตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริโก ติปิฏกมหาอภยตฺเถโร อุปราชสฺส มหานาคสฺส อยฺยโก. ตสฺส เถรสฺส ทกฺขิโณทกํ อทาสิ. โส’ปิ ราชา ยาวชีวํ ธาตุํ ปริหริตฺวา ปจฺฉิเม กาเล มรณมฺเจ นิปนฺโน อตฺตโน ปุตฺตํ โคาภยกุมารํ ปกฺโกสาเปตฺวา’ธาตุยา มหนฺตํ ปูชํ กโรนฺโต อปฺปมตฺโต โหหี’ติ วตฺวา ธาตุวํสํ กเถตฺวา กาลํ กตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติ.
ยฏฺาลโก นาม มหามหีปติ,
มหาชนสฺสตฺถกโร คุณาลโย;
โส ธาตุปูชํ วิปุลํ อเนกธา,
กตฺวา คโต เทวปุรํ อนินฺทิโต.
ตสฺส ปุตฺโต โคาภยกุมาโร ปิตุ อจฺจเยน ปิตรา วุตฺตนิยาเมเนว ธาตุยา มหนฺตํ ปูชํ กตฺวา โคาภย มหาราชา หุตฺวา รชฺชํ กโรนฺโต กาจรคาเม ทสภาติเก ราชาโน ฆาเตตฺวา ทณฺฑกมฺมตฺถาย โคาภยมหาเถรสฺส หตฺโถฏฺชนปเท วสนฺตสฺส มตฺติกเลนวิหารํ ขีรสาล วิหารํ นาคมหาวิหารํ กุมฺภเสลวิหารํ เจติยปพฺพตวิหารํ สานุปพฺพตวิหารํ กณิการ เสลวิหารํ อมฺพเสล วิหารํ ตินฺทุกเลน วิหารํ กรณฺฑกวิหารํ โคธสาลวิหารํ วาลุกติตฺถวิหารนฺติ เอวมาทโย คงฺคาย ปรตีเร ปฺจสตวิหาเร โอริมตีเร ปฺจสตวิหาเร จา’ติ วิหารสหสฺสํ กาเรตฺวา อตฺตโน สทิสนามสฺส โคาภยตฺเถรสฺส ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา อทาสิ. โส ยาวชีวํ ธาตุปูชํ กตฺวา ปจฺฉิเม กาเล มรณมฺเจ นิปนฺโน อตฺตโน ปุตฺตํ กากวณฺณติสฺส กุมารํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาลิงฺคิตฺวา;’ตาต ติสฺส, อยํ นลาฏธาตุ อมฺหากํ ปรมฺปราย อาคตา. ตฺวํ กิร ธาตุํ คเหตฺวา มหาคงฺคาย ปสฺเส เสรุ นาม ทหสฺส อนฺเต วราห นาม โสณฺฑิยา มตฺถเก ปติฏฺาเปตฺวา สงฺฆารามํ การาเปสฺสสี’ติ สตฺถา ชีวมาโน วฺยากรณมกาสิ. ตสฺมา ตฺวํ อิมํ ธาตุํ คเหตฺวา มมจฺจเยน ตสฺมึ าเน ปติฏฺาเปหี’ติ ปุตฺตํ อนุสาสิตฺวา กาลกิริยํ กตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติ.
โคาภโย ¶ นาม มหีปติสฺสโร,
มหาชเน โตสยิ อปฺปมตฺโต;
โส ธาตุปูชํ วิปุลํ กริตฺวา,
อคา อโสโก วรเทวโลกํ.
มหานนฺโท มหาปฺโ จนฺทคุตฺโต พหุสฺสุโต;
ภทฺทเสโน มหาเถโร ภทฺทธมฺเม วิสารโท.
ชยเสโน จ โส วีโร เถโร โส สงฺฆรกฺขิโต;
เทวตฺเถโร จ เมธาวี รกฺขกา ธาตุ ภทฺทกา.
อุปราชา มหานาโค ยฏฺาลโก มหาพโล;
โคาภโย มหาปฺุโ กากวณฺโณ จ วีริยวา.
เอเต เถรา จ ราชาโน ปฺุวนฺโต สุมานสา;
ธาตุ ปรมฺปรานีตา ธาตา ธาตุสุโกวิทา.
กสฺสปาทีนเถรานํ ปรมฺปรายมาคตา;
มหานาคาทิ หตฺถโต ยาว ติสฺสมุปาคตา.
อิติ อริยชนปฺปสาทนตฺถาย กเต ธาตุวํเส
ธาตุปรมฺปรา กถา นาม
ตติโย ปริจฺเฉโท.
๔. ¶ ปกิณฺณกกถา
ตตฺร ตฺวา รเโ อุปฺปตฺติ กเถตพฺพา. (โส ปน) อมฺหากํ สตฺถุโน โพธิปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว มหามลย รฏฺเ วนจรกํ ปฏิจฺจ ตสฺส ภริยาย กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. นวฑฺฒมาสาวสาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา กเมน วฑฺฒนฺโต วิฺุภาวํ ปาปุณิ. ตสฺส ปิตา เอกํ ทาริกํ อาเนตฺวา ปุตฺตสฺส เคเห อกาสิ. อปรภาเค ตสฺส ปิตา กาลมกาสิ. กุมาโร’จรโก’ติ ปฺายิ. โส ตโต ปฏฺาย ปจฺเจกพุทฺธํ อุปฏฺหิ. จรโก อตฺตโน นิวาสวตฺถุสฺมึ กทลิปนสาทีนิ โรเปตฺวา ผลารามํ อกาสิ. ตโต อปรภาเค เตน โรปิตปนสรุกฺโข มหนฺตํ จาฏิปฺปมาณํ ปนสผลํ คณฺหิ. จรโก อตฺตโน วตฺถุํ คนฺตฺวา สาขาย สุปกฺกํ ปนสผลํ ปสฺสิตฺวา ฉินฺทิตฺวา เคหํ อาหริตฺวา อปสฺสายํ ลฺุจิตฺวา อุปธาเรสิ. ตโต สมนฺตา จตุมธุรํ วิย ยูสํ โอตริตฺวา อปสฺสยํ อปนีต อาวาฏํ ปูเรตฺวา อฏฺาสิ. ตโต จรโก เอวํ จินฺเตสิ. อิมํ ปนสผลํ อมฺหากํ ปจฺเจกพุทฺเธน วินา อฺเสํ นานุจฺฉวิกนฺติ. ปฏิสาเมตฺวา เปสิ.
ปุนทิวเส ปจฺเจกพุทฺโธ เลนโต นิกฺขมิตฺวา สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา สุรตฺตปลฺลวสทิสํ อนฺตรวาสกํ ปริมณฺฑลํ กตฺวา นิวาเสตฺวา พหลปวรมหาปํสุกูลจีวรํ ปารุปิตฺวา นีลภมรวณฺณํ ปตฺตํ หตฺเถน คเหตฺวา อากาเสน อาคนฺตฺวา ตสฺส กุฏิทฺวาเร ปากโฏ อโหสิ. จรโก กุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา เคหํ ปเวเสตฺวา ปีเ นิสีทาเปตฺวา อตฺตนา ปิตฏฺานโต ปนสผลํ คเหตฺวา ยูสํ ปตฺเต ปูเรตฺวา ปฏิคฺคหาเปสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ¶ ตํ ปริภฺุชิตฺวา อากาสโต อตฺตโน วสนฏฺานเมว คโต. อเถกทิวสํ จรโก ปรเทสา คจฺฉนฺโต ภริยํ ปกฺโกสาเปตฺวา;’ อมฺม, อยฺยสฺส อปฺปมตฺโต หุตฺวา ทานํ เทหี’ติ สพฺพูปกรณํ นิยฺยาเทตฺวา ปรเทสํ คโต. ปุนทิวเส ปจฺเจกพุทฺโธ เลนโต นิกฺขมิตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตมาทาย อากาสโต อาคนฺตฺวา กุฏิทฺวาเร โอตริตฺวา อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ จรกสฺส ภริยา กุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา เคเห นิสีทาเปตฺวา ภตฺตํ อทาสิ.
เตน ภตฺตกิจฺเจ ปรินิฏฺิเต สา ตรุณปจฺเจกพุทฺธํ ปสฺสิตฺวา กิเลสปฏิสํยุตฺตํ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส อตฺตโน อชฺฌาสยํ กเถสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ตสฺสา กถํ สุตฺวา ชิคุจฺฉมาโน อุปฺปติตฺวา อากาสโต อตฺตโน วสนฏฺานเมว คโต. สา ปจฺเจกพุทฺธสฺส คตกาเล อตฺตโน สรีรํ เตเลน มกฺเขตฺวา ภณฺฑนกา วิย นิตฺถุนมานา มฺเจ นิปชฺชิ. จรโก ปรเทสโต อาคนฺตฺวา ภริยํ นิปชฺชมานํ เอวมาห?’ภทฺเท, กึ อยฺยสฺส ภิกฺขํ อทาสี’ติ. สา นิตฺถุนมานา อาห? มา ปุจฺฉ ตว อยฺยสฺส กมฺมนฺติ. กเถหิ ภทฺเท, กึ เตน กมฺมํ กตนฺติ. โส อตฺตนา สทฺธึ กิเลสวสฺเน โอกาสํ การาเปตุํ วายมิตฺวา มยา อยุตฺตนฺติ วุตฺเต มม เกเส คเหตฺวา หตฺถปาเทหิ อาโกเฏตฺวา สรีรํ นเขน โอตฺถริตฺวา สีเส ปหริตฺวา คโต’ติ วุตฺเต จรโก ตํ สุตฺวา อสหนฺโต (เอโส มยา) เอวรูปสฺส อสฺสมณกมฺมสฺส โปสิโต’ติ วตฺวา ตสฺสา โสกํ วิโนเทตฺวา ธนุํ อาทาย ติกฺขสรํ คเหตฺวา เอตํ มาเรตฺวา อาคมิสฺสามี’ติ วตฺวา วสนฏฺานํ อคมาสิ.
ตสฺมึ สมเย ปจฺเจกพุทฺโธ นหานตฺถาย คโต. คนฺตฺวา จ ปน กายพนฺธนํ อากาเส จีวรวํสํ วิย กตฺวา นิวาสนปาปุรณํ ตสฺมึ เปตฺวา ชลสาฏกํ นิวาเสตฺวา อุทกมตฺถกา อากาเส นิสีทิตฺวา นหายิตุํ อารภิ. จรโก ปจฺเจกพุทฺธสฺส ครุคารวการณํ ปสฺสนฺโต คุมฺพนฺตเร นิลีโน ¶ อฏฺาสิ. ตฺวา จ ปน เอวรูปํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา จินฺเตสิ? อยฺจ เอวรูปํ น กโรติ, อทฺธา เอสา มุสาวาทา’ติ. อหํ เอติสฺสา วจนํ คเหตฺวา เอวรูปสฺส สมณสฺส อการเณ อปราธํ กตํ. เอโส ตาทิสํ น กโรตี’ติ จินฺเตตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส นหตฺวา ีตกาเล คนฺตฺวา ปาเทสุ นิปติตฺวา?’มยฺหํ ขมถ อยฺยา’ติ อาห. ปจฺเจก พุทฺโธ? กึ กเถสิ อุปาสกา’ติ. โส อตฺตโน มาตุคามสฺส กถิตํ อาจิกฺขิ. เอวฺหิ สติ อุปาสก ตุมฺหากํ อาคตกมฺมํ นิฏฺเปตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏตี’ติ อาห. มา เอวํ กเถถ สามิ, อหํ อฺาณภาเวน ตสฺสา วจนํ คเหตฺวา ตุมฺหากํ อการเณ ทุพฺภิตุํ อาคโตมฺหิ’ติ สพฺพํ อตฺตนา จินฺติตํ อาจิกฺขิ.
ปจฺเจกพุทฺโธ? อาม อุปาสก, สา อตฺตนา สทฺธึ อสทฺธมฺมปฏิสํยุตฺตกถํ กเถสี’ติ อาห. โส ตสฺสา กุชฺฌิตฺวา อหํ เอตํ นิสฺสาย อิมสฺส อปรชฺฌามิ. คนฺตฺวา ตํ มาเรสฺสามี’ติ ปจฺเจกพุทฺธํ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา นิกฺขมิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ตํ นิวตฺเตตฺวา มาตุคามํ มา มาเรหี’ติ อเนกวิธานิ การณานิ กเถตฺวา ปฺจสีเล ปติฏฺเปตฺวา ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห?
โย อปฺปทุฏฺสฺส นรสฺส ทุสฺสติ,
สุทฺธสฺส โปสสฺส อนงฺคณสฺส;
ตเมว พาลํ ปจฺเจติ ปาปํ,
สุขุโม รโช ปฏิวาตํว ขิตฺโต’ติ;
จรโก ตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺตจิตฺโต หุตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา เคหํ คนฺตฺวา ตาย สทฺธึ สมคฺควาสํ วสิตฺวา ตโต ปฏฺาย ยาวชีวํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราทโย ปริกฺขาเร จ ทตฺวา ปฏิชคฺคิ. โส ตสฺมึเยว เลเน วสนฺโต อปรภาเค อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ.
สยมฺภุาเณน ¶ วิคยฺห ธมฺมํ,
ทุกฺขํ อนนฺตํ สกลํ ปหาย;
สมาธิฌานาภิรโต ยสสฺสิ,
คโต วินาสํ ปวโร ยสสฺสิ.
อถ ปจฺฉา จรโก กาลํ กตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติ. ตตฺถ จิรํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา เทวโลกโต จวิตฺวา อิมสฺมึ ทีเป มลย รฏฺเ อมรุปฺปล เลนสฺส อาสนฺนฏฺาเน อุปจรกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส นวมาสฑฺฒปริโยสาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. ตสฺส นามคหณทิวเส าตกา อมรุปฺปล กุมาโรติ นามํ อกํสุ. โส ปน อปรภาเค วฑฺเฒนฺโต ทารเกหิ สทฺธึ กีฬนฺโต ปตฺตปุเฏน วาลุกภตฺตํ ปจิตฺวา, ทารกา อิเม สมณาติ วตฺวา ปฏิปาฏิยา นิสีทาเปตฺวา ทานํ ทสฺสามี’ติ วตฺวา กีฬาทานํ เทติ. เอกทิวสํ อมรุปฺปล กุมาโร วาลุกถุปํ กตฺวา อตฺตโน นิวาสนวตฺถทุสฺสํ คเหตฺวา ขุทฺทกทณฺฑเก พนฺธิตฺวา ปฏากํ กตฺวา ปูชนตฺถาย เปสิ. อมรุปฺปล เลนวาสี มลิย เทวตฺเถรํ นิสฺสาย ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จุโต อิมสฺมึเยว ทีเป มหาคาเม โคาภยมหาราชสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. โส นวมาสฑฺฒปริโยสาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. ตสฺส นามคหณ ทิวเส’กากวณฺณติสฺโส’ติ นามํ อกํสุ. โส อนุปุพฺเพน วฑฺฒิตฺวา ปิตุ อจฺจเยน ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา กากวณฺณติสฺสมหาราชา อโหสิ. ตสฺส ฉตฺเต อุสฺสาปิเตเยว สกลรฏฺํ สุภิกฺขํ อโหสิ. ปฺจ วา ทฺวาทส วา ทิวเส อนติกฺกมิตฺวา เทโว สมฺมา วสฺสติ. เวสฺสนฺตรโพธิสตฺตสฺส ทานคฺเค ยาจกานํ หตฺเถ ภิกฺขาภาชนํ วิย ตสฺมึ กาเล วาปีโปกฺขรณี-นที-กนฺทร-โสพฺภ-ชาตสราทโย วสฺโสทเกน ปูริตา อเหสุํ. ปฺจวิธปทุมสฺฉนฺนา อเนกทิชสมากิณฺณา นานารุกฺเขหิ วิโรจิตา อเหสุํ. นานา สสฺสานิ สมฺปชฺชึสุ, อุตฺตรกุรุ อาลกมนฺทา ราชธานิสทิสํว หิรฺสุวณฺณาทิ รตนฏฺานํ.
โส ¶ ราชา สทฺธาย สมฺปนฺโน มหาภิกฺขุสงฺฆสฺส จตฺตาโร ปจฺจเย อนูนํ กตฺวา ทาเปสิ. สฏฺิมตฺตานํ ติปิฏกธรานํ จนฺทนโทณิยา สตปากเตลสฺส ปูราเปตฺวา ยาวปิฏฺิปาทํ ตาว โอสีทาเปตฺวา นิสินฺนานํ ลฏฺิม ธุทนฺตกฏฺํ จตุมธุรํ ปกฺขิปิตฺวา ทาเปสิ. อุจฺฉุกณฺฑ-สกฺขรา-นาลิเกร-ผลมูลขนฺธขาทนฺจ นานาวิธมจฺฉรเสหิ สุคนฺธสาลิตณฺฑุเลน สาธิตยาคุภตฺตฺจ ปาโตว อทาสิ. อนฺตราภตฺเต อฏฺารสวิธ-อนฺตรขชฺชกฺจ อุจฺฉุกทลิปนสผลาทโย จ นานาวิโธตฺตริภงฺเคน สทฺธึ สุคนฺธสาลิตณฺฑุลภตฺตํ นานคฺครสํ ทาเปตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ อฏฺวิธกปฺปียปานเก จ ทาเปสิ. อฺเ สมณปริกฺขาเร จ ทาเปสิ. อิมินา นิยาเมเนว ภิกฺขุสงฺฆสฺส ติปิฏกธรภิกฺขูนฺจ นิรนฺตรํ มหา ทานํ ทตฺวา วสติ.
อถาปเรน สมเยน กลฺยาณิยํ สิโว นาม มหาราชา อตฺตโน ภาคิเนยฺยสฺส อภยกุมารสฺส กากวณฺณติสฺส รฺโ ภคินิยา โสมเทวิยา นาม ราชปุตฺติยา อาวาหมงฺคลํ กตฺวา อาเนตฺวา ปาทปริจาริกํ ทาเปสิ. ทตฺวา จ ปน อภย กุมารํ คิรินครมฺหิ นิสีทาเปสี. โส คิรินคเร รชฺชํ การาเปตฺวา คิริอภโย นาม ราชา หุตฺวา มหนฺตํ สมฺปตฺตึ อนุภวมาโน วิหาสิ. ตโต อปรภาเค กากวณฺณติสฺส มหาราชา มหาคาเม วิหรนฺโต อฺตรสฺส ภิกฺขุสฺส คตฺเต มงฺกุนา ทฏฺฏฺาเน คณฺฑํ อุฏฺิตํ ทิสฺวา กิเมตํ อยฺยา’ติ ปุจฺฉิ. มงฺกุนา ทฏฺฏฺานํ มหาราชาติ. ตํ สุตฺวา สํเวคปฺปตฺโต, ภนฺเต มงฺกุนา กิสฺมึ น ภวนฺติ’ติ ปุจฺฉิ. ปฏฺฏสาฏเก น ภวนฺติ’ติ. อิเม ปน ภทฺทนฺตา ปฏฺฏสาฏเก กุโต ลภนฺตี’ติ จินฺเตตฺวา คโต. ตํ ทิวสเมว ปานียมาฬเก นิสินฺโน ติปิฏกติสฺสตฺเถโร นาม รฺโ พุทฺธสีหนาทสุตฺตํ นาม กเถสิ. โส เถเร ปสนฺโน; อุตฺตราสงฺเค ทียมาเน’เอกสาฏโก ภวิสฺสามิ’ ตสฺมา อิมเมว ทาตุํ น สกฺกา, กถํ กริสฺสามี’ติ จินฺเตนฺโต เถเรน สทฺธึ กถยมาโน ตตฺถ มาฬเกเยว อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ เอโก กาโก อมฺพสาขนฺตเร นิสีทิตฺวา
สทฺทํ ¶ กโรนฺโต เอวมาจิกฺขิ. อยฺย กากวณฺณติสฺสมหาราช, ตุมฺหากํ กงฺขา นาม นตฺถี, ปสาทกฺขเณ ธมฺมกถิกสฺส อุตฺตราสงฺคํ เทหี’ติ อาห.
(กาโก โส กากวณฺณสฺส วเทติ วจนกฺขโม,
ปสาทชาโต เถรสฺส ตุวํ สทฺธมฺมเทสเน;
ททาหิ อุตฺตราสงฺคํ มหาเถรสฺส ภูมิปา’ติ.)
มหาราช, อหํ ตุมฺหากํ ปฺจสาสนํ คเหตฺวา อาคโต. วิหารเทวิ ปุตฺตํ วิชายิ. อิทเมกํ สาสนํ. เอกา กเรณุกา สุวีรหตฺถิโปตกํ ติตฺถสเร วิชายี. อิทํ ทุติยํ สาสนํ. โคสมุทฺทมชฺเฌน สตฺตมตฺตา นาวา ปฏฺฏเน ปจฺจุฏฺิตา, อิทํ ตติยํ สาสนํ อุตฺตร วฑฺฒมานปพฺพตปาเท ทฺวิกรีสปฺปมาเณ เขตฺเต ตรุณตาลกฺขนฺธปฺปมาณา สุวณฺณกฺขนฺธา อุคฺคจฺฉึสุ, อิทํ จตุตฺถํ สาสนํ. คิริปพฺพตปาเท โกฏ รฏฺก วิหาเร โกฏรฏฺโก นาม เถโร มคฺโคปสมํ วตฺวา คิริปพฺพตมตฺถเก สตฺตตาลปฺปมาณํ อุคฺคนฺตฺวา อากาเส นิสินฺโน ปรินิพฺพายิ, อิทํ ปฺจมํ สาสนํ.
(ปุตฺโต หตฺถี จ นาวา จ จตุตฺถํ เหมขนฺธกํ;
เถรสฺส ปรินิพฺพานํ ปฺจมํ สาสนํ อิทํ.
อิมํ คเหตฺวาน อหํ อาคโต ตว สนฺติกํ;
สาสนํ อีทิสํ สุตฺวา ปฺุกมฺเม รโต ภว.
วตฺถํ สหสา ทาเปหิ กโต สพฺพสมาคโม;
อิทํ นิจฺจํ ชานนฺโต กึ ลคฺโค อุตฺตราสงฺเค’ติ.)
ราชา กากสฺส วจนํ สุตฺวา หสิ. เถโร? กสฺมา มหาราช หสี’ติ ปุจฺฉิ. ภนฺเต, เอตสฺมึ อมฺพสาขนฺตเร นิสีทิตฺวา สทฺทํ กโรนฺตสฺส กากสฺส กถํ สุตฺวา หสินฺติ สพฺพํ อาโรเจสิ. เถโร’ปิ รฺา ปุริมตฺตภาเว กตกมฺมํ ¶ ปสฺสิตฺวา หสิ. ราชา กสฺมา อยฺโย หสี’ติ ปุจฺฉิ. มหาราช, ตุมฺหากํ อนนฺตเร อตฺตภาเว มลยรฏฺเ อมรุปฺปล นาม กาเล กตกมฺมํ ปสฺสิตฺวา หสิตฺติ. เตน ปุฏฺโ กตกุสลกมฺมํ สพฺพํ วิตฺถาเรน ตสฺส อาจิกฺขิ. ราชา โสมนสฺสปฺปตฺโต อตฺตโน อุตฺตราสงฺคํ ทตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา เคหํ คโต. โกฏรฏฺกวิหารํ คนฺตฺวา เถรสฺส สรีรชฺฌาปนํ การาเปตฺวา ธาตุํ อาทาย เจติยํ การาเปตฺวา มหนฺตํ ปูชํ กตฺวา มหาคามํ คโต. สุวณฺณํ อาหราเปตฺวา ราชงฺคเณ ปาเปสิ. โคสมุทฺทกุจฺฉิยํ ปตฺต นาวาโต วตฺถานิ อาหราเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส จีวรตฺถาย ทาเปตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา มหาคามสมีเป วิหารํ การาเปตฺวา วิหรนฺโต อตฺตโน ปุตฺตํ ทุฏฺคามณึ ปกฺโกสาเปตฺวา; ตาต, ตฺวํ คนฺตฺวา คิริมฺหิ นคเร นิสีทา’ติ วตฺวา อมจฺจฺจสฺส ปิตุฏฺาเน เปตฺวา คิรินครํ ปาเหสิ. ตํ ทิสฺวา คิริอภย กุมาโร กุมาเรน สทฺธึ อาคตพฬสฺส วตฺถาหาราทีนิ ทาเปตฺวา มหนฺตํ สมฺมานํ อกาสิ. ราชกุมาโร คิริปพฺพตปาเท วิหาสิ.
ตโต อปรภาเค ชาตึ นิสฺสาย ขตฺติยานํ วิวาโท อโหสิ. โส อภยราชา กึ เมวิวาเทนา’ติ อตฺตโน ภริยาย โสมเทวิยา สทฺธึ พลวาหนํ คเหตฺวา อนุกฺกเมน คจฺฉนฺโต เสรุนคเร รชฺชํ กาเรนฺตํ อตฺตสหายํ สิวราชํ สนฺธาย ตสฺส สนฺติกํ อาคฺชิ. โส’ปิ สิวราชา คิริอภยรฺา สทฺธึ อาคตพฬสฺส มหนฺตํ สกฺการํ กาเรตฺวา อหตวตฺถติลตณฺฑุลาทีนิ อาหราเปตฺวา ทาเปสิ. กติปาหจฺจเย; สมฺม, กสฺมา อาคโตสิ’ติ ปุจฺฉิ. โส อาคตการณํ สพฺพมสฺส อาจิกฺขิ. ภทฺทกํ สมฺม, เต กตํ อาคนฺตพฺพเมว อาคโต. อหํ เต กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามิ. ตฺวํ มา จินฺตยี’ติ วตฺวา ตสฺส วสนตฺถาย นครภูมึ คเวสนฺโต สรโกฏิยํ อติรมณียภูมึ ปสฺสิตฺวา ตสฺมึ ภูมิภาเค โส นครํ มาเปตฺวา เทวิยา เอกสทิสนามํ กริสฺสามี’ติ โสมนครนฺติ นามํ อกาสิ. ตํ นครํ สุสมิทฺธํ สมฺปนฺนธนธฺาทีหิ อุปกรเณหิ ทฺวารฏฺฏาลกโคปุรปริขาโปกฺขร-ณิยาทีหิ ¶ สหิตํ หตฺถิอสฺสรถปตฺติอาทีหิ สมากุลํ สงฺขปณวเภริสทฺทาทีหิ สมากิณฺณํ นครํ อโหสิ. โส อภโย จิรํ โสมนคเร มหนฺตํ อิสฺสริยํ อนุภวนฺโต วิหาสิ.
อถาปรสฺมึ กาเล โสมเทวี รฺา สทฺธึ กเถสิ; อยฺย อมฺหากํ ปฏิสรณํ เจติยฺจ วิหารฺจ กาเรตุํ วฏฺฏตี’ติ. ภทฺทกํ เต กถิตนฺติ โสมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา วิหารภูมึ คเวสนฺโต นครโต นาติทุเร นาจฺจาสนฺเน มหนฺตํ สาลวนํ อตฺถิ. ตํ ปสฺสิตุํ คโต. ตทา ตสฺมึ สาลวเน มหาอริฏฺตฺเถรสฺส วํเส มหามหินฺทตฺเถโร นาม เอโก เถโร อตฺถิ. โส สฏฺิมตฺเต ภิกฺขู คเหตฺวา วิหรติ. ตํ ทิสฺวา อิริยาปเถ ปสนฺโน เถรํ เอวมาห; ‘อยฺย ตุมฺหากํ อิมสฺมึ สาลวเน วิหารํ กริสฺสามิ’ติ. เถโร ตสฺส วจนํ สุตฺวา ตุณฺหีหาเวน อธิวาเสสิ. ราชา โสมนสฺสปฺปตฺโต เถรํ วนฺทิตฺวา นครเมว คนฺตฺวา โสมเทวึ อามนฺเตตฺวา; ภทฺเทโสมเทวิ, อมฺหากํ มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต. วิหารกรณตฺถาย มนาโป ภูมิภาโค ลทฺโธ. ตตฺถ จ มหินฺโท นาม เถโร สมณานํ สฏฺิมตฺตํ คเหตฺวา วิหรติ. ตํ วนฺทิตฺวา วิหรณตฺถาย ปฏิฺํ คเหตฺวา อาคโต. ตตฺถ วิหารํ กริสฺสามี’ติ อาห. สา ตํ สุตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺตา สาธู’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. ปุนทิวเส เทวิยา สทฺธึ เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เถโร เตสํ มหาสมยสุตฺตํ กเถสิ. เต อุโภ’ปิ ธมฺมํ สุตฺวา โสมนสฺสชาตา อเหสุํ. อถ ราชา อยฺย ธาตุํ กุโต ลภิสฺสามา’ติ เถรํ ปุจฺฉิ. มา จินฺตยิ มหาราช, ธาตุํ อมฺเห ชานิสฺสามา’ติ อาจิกฺขิ.
โส ตโต ปฏฺาย วิหารภุมึ โสธาเปตฺวา ขาณุกณฺฏกาทโย นีหริตฺวา เภริตลมิว รมณียํ สมํ การาเปตฺวา อิฏฺกวฑฺฒกึ ปกฺโกสาเปตฺวา อิฏฺจิตํ การาเปตฺวา เจติยกมฺมํ ปฏฺเปสิ. วฑฺฒกี เจติยํ จินนฺโต กติปาเหน ปุปฺผาธานตฺตยํ นิฏฺเปตฺวา ธาตุคพฺเภ สพฺพํ กตฺตพฺพํ กมฺมํ นิฏฺเปตฺวา รฺโ ปฏิเวเทสิ. ราชา, อาคนฺตฺวา เถรสฺส อาโรเจสิ. นิฏฺาปิโต อยฺย ธาตุ คพฺโภ’ติ. เถโร รฺโ วจนํ สุตฺวา อตฺตนา ปริหริตํ ¶ ตถาคตสฺส ทกฺขิณทาาธาตุํ ตสฺส อทาสิ. ราชา ธาตุํ คเหตฺวา สุนกฺขตฺเตน สุมุหุตฺเตน มหตา ปริวาเรน ธาตุคพฺเภ นิทหิตฺวา อติมโนรมํ อุทกพุพฺพุฬเกลาสกุฏปฏิภาคํ เจติยํ การาเปสิ.
สทฺธาทิคุณสมฺปนฺโน โลกสาสนรกฺขโก;
สเจติยํ มหาราชา การาเปสิ วิหารกํ.
ตโต เถรสฺส สนฺติเก สฏฺิมตฺตานํ ภิกฺขุนํ อตฺถาย สฏฺิมตฺตานิ ปริเวณานิ การาเปตฺวา ทฺวารฏฺฏาลกปากาเรหิ โสภิตํ วิหารํ นิฏฺเปตฺวา อตฺตโน เทวิยา เอกนามํ กตฺวา มหินฺทตฺเถรสฺส ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา คนฺธมาลาธูปธเชหิ ปูชํ กโรนฺโต ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ ธาตุปฏฺานํ คนฺตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กุรุมาโน คิริอภยราชา มหนฺตํ สมฺปตฺตึ อนุภวมาโน โสมนครํ ปฏิวสติ.
(นคเร โสมนามมฺหิ รมณีเย มโนรเม;
เทวิยา สห โมทนฺโต รชฺชํ กาเรสิ นายโก.)
ตโต วิหารเทวิยา ภาตา จุลฺลปิณฺฑปาติยติสฺสตฺเถโร นาม เอกทิวสํ กากวณฺณติสฺสมหารฺโ อายุสงฺขารโมโลเกนฺโต น จิรปฺปวตฺตนภาวํ ตฺวา ปุนทิวเส รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา เตน สทฺธึ กเถสิ. มหาราช ตุมฺหากํ นลาฏธาตุยา สตฺถารา พฺยากรณํ ทินฺนํ;’มหาวาลุกคงฺคาย ทกฺขิณภาเค เสรุ นาม ทหสฺส อนฺเต วราห นาม โสณฺฑิยา มตฺถเก อนาคเต กากวณฺณติสฺโส นาม มหาราชา มยฺหํ นลาฏธาตุํ ปติฏฺเปสฺสตี’ติ วตฺวา ตํ สนฺธาย ภควา สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา คโต. ตสฺส วจนํ มนสิกโรหี’ติ อาห. ตสฺส กถํ สุตฺวา อมฺหากํ กุสลสมฺปตฺตึ อวินาเสตฺวา อยฺยสฺส วจนมุทฺทิสฺส เจติยํ การาปนตฺถาย คนฺตพฺพนฺติ มนฺตฺวา ภทฺทกํ อยฺยา’ติ เถรสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตโน ปุตฺตํ ทุฏฺคามณึ คิรินครโต ปกฺโกสาเปตฺวา มหาคาเม นิสีทาเปตฺวา นคเร เภรึ จราเปสิ; อหํ มหาวาลุกาย คงฺคาย สมีเป เสรุ นาม ¶ ทหสฺส อนฺเต วราห นาม โสณฺฑิยา มตฺถเก เจติยํ การาปนตฺถาย คมิสฺสามิ, สพฺพเสนิโย จ มหา ชโน จ มยา สทฺธึ อาคจฺฉนฺตุ’ติ วตฺวา ราชา จุลปิณฺฑปาติยติสฺสตฺเถรสฺส ติสฺสมหาวิหาเร สาคลตฺเถรสฺส จ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภนฺเต ตุมฺหากํ ปริวาเร ปฺจสตมตฺเต ภิกฺขุ คเหตฺวา ธาตุํ อุปฏฺหนฺตา มยา สทฺธึเยว อาคจฺฉถา’ติ วตฺวา ภทฺทมาเส ภทฺททิวเส สุนกฺขตฺเต สุมุหุตฺเต พนฺธาวารํ สชฺเชตฺวา ธาตุฆรโต ธาตุกรณฺฑกํ นีหริตฺวา สุสชฺชิตรเถ เปตฺวา อุปริ เสตจฺฉตฺตฺจ กตฺวา ปุรโต ปุรโต รตนมณฑเป การาเปตฺวา ปุเรตรมกาสิ.
ตโต ราชา ปุตฺตํ ทุฏฺคามณึ ปกฺโกสาเปตฺวา อนุสาสิตฺวา ปุตฺตํ สทฺธาติสฺสกุมารฺจ วิหารเทวิฺจ คเหตฺวา สีฆํ นิกฺขมิ. จูฬปิณฺฑปาติยติสฺสตฺเถโร จ อตฺตโน ปริวาเร ปฺจสตภิกฺขู คเหตฺวา ธาตุํ อุปฏฺหนฺโต ปจฺฉโต อาคฺฉิ. สพฺพเสนิโย จ ราชา จ ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ภิกฺขุ สงฺเฆน สทฺธึ คนฺตฺวา ทีฆวาปึ ปาปุณึสุ. ตสฺมึ สทฺธาติสฺสกุมารํ นิสีทาเปตฺวา อนุกฺกเมน อาคนฺตฺวา สุมนมาลาปิฏฺิยํ ขนฺธวารํ พนฺธิตฺวา นิสีทิ. กสฺมา ปน ตํ านํ เอวํ นามกํ ชาตนฺติ. สุมนนาคราชา สตฺตทิวสานิ นาคสมฺปตฺตึ อภิรมมาโน (นลาฏธาตุํ วิสฺสริ.) สตฺตาหจฺจเยน นลาฏธาตุํ อนุสฺสริตฺวา ปจฺฉา อาวชฺชมาโน รฺโ ธาตุํ คเหตฺวา อาคตภาวํ ตฺวา มหนฺตํ โสมนสฺสํ ปตฺโต มหนฺตชฺฌาสโย อตฺตโน ปริวาเร ฉโกฏิมตฺเต นาเค คเหตฺวา ธาตุปฏิปถํ คนฺตฺวา ธาตุปติฏฺิตฏฺาเนว ปถวิยํ นาภิปฺปมาณโต สุมนมาลาวสฺสํ วสฺเสสิ. ตสฺมา ตํ านํ สุมนมาลาปิฏฺิติ ชาตํ. ปุนทิวเส ราชา ธาตุํ คเหตฺวา วราห ¶ นาม โสณฺฑึ ปาปุณิ. สมฺปตฺตาย ธาตุยา ตสฺมึ าเน สุมนนาคราชา รถจกฺเก ยาว นาภึ ตาว โอสีทาเปตฺวา อปริวตฺตนํ อกาสิ. ตํ ทิสฺวา ราชา สํเวคปฺปตฺโต เถรํ ปุจฺฉิ. มา ภายิ มหาราช, ธาตุ ปติฏฺานฏฺานํ อาคโต. อิมสฺมึ าเน ปติฏฺหิสฺสตี’ติ อาห.
ตํ สุตฺวา ราชา ธาตุปติฏฺาน ภูมิภาคํ ภวิสฺสตี’ติ จินฺเตตฺวา ตตฺเถว เสนํนิเวเสตฺวา อิทํ านํ สมนฺตโต สกณฺฏกํ วนํ นีหราเปตฺวา ภูมิภาคํ อติรมณียํ เภริตลมิว สมํ การาเปตฺวา เสนิยปาโมกฺขํ อามนฺเตตฺวา ตุมฺเห ธาตุํ ปนตฺถาย ปมํ ธาตุฆรํ การาเปตฺวา ธาตุ คพฺภํ ปติฏฺาเปตฺวา นิเวเทสิ. ราชา อนฺโต ธาตุฆเร ตสฺมึ ธาตุคพฺเภ ธาตุกรณฺฑกํ ปติฏฺเปตฺวา พหิ อารกฺขํ สํวิธาย ตตฺถ มหนฺตํ ปูชาวิธานํ การาเปตฺวา ธาตุฆรํ จตุชาติยคนฺเธน วิลิมฺปาเปสิ. ตทุปาทาย ตํ เคหํ คนฺธมูลํ นาม ชาตํ. ตสฺมึ าเน พหู สนฺนิปตึสุ. ตตฺถ มหินฺโท นาม เถโร อาคนฺตุก ภิกฺขูนํ วตฺตปฏิวตฺตํ อกาสิ. ปุนทิวเส ราชา วิหารํ คนฺตฺวา สุเขน วสิตฺถ อยฺยา’ติ ปุจฺฉิตฺวา สพฺเพ ภิกฺขุ นิมนฺเตตฺวา ราชเคเห นิสีทาเปตฺวา ยาคุภตฺตํ สกฺกจฺจํ ทตฺวา ปจฺฉา ภตฺตํ อนุโมทนํ สุตฺวา นิสินฺนกาเล เถโร โอวทนฺโต มหาราช, ปมาเทน วสิตุํ น วฏฺฏติ ชีวิตํ นาม น จิรฏฺิติกํ, ธาตุปติฏฺาปนํ ปปฺจํ อกตฺวา กาเรหี’ติ วตฺวา คาถมาห?
ยสฺมา หิ ชีวิตํ นาม อปฺปํ พุพฺพุลกุปมํ;
ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส กเรยฺย กุสลํ สทา’ติ.
อิมินา ¶ นเยน ธมฺมํ กเถตฺวา จูฬปิณฺฑปาติยติสฺส ตฺเถโร จ สาคลตฺเถโร จ มหินฺทตฺเถโร จา’ติ ตโย เถรา อตฺตโน อตฺตโน ปริวาเร ภิกฺขู คเหตฺวา ธาตุ ปริหรณตฺถาย อาคจฺฉึสุ.
วิปุลยโส ปรหิตาวหนฺโต,
สุชนหิโต ธิติมา อวีตสทฺโธ;
สุปริวุโต มหติยา หิ ปริสา,
ราชเสฏฺโ ปวรถูปมารภี’ติ.
อิติ อริยชนปฺปสาทนตฺถาย กเต ธาตุวํเส
ปกิณฺณโก นาม
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.
๕. ¶ ธาตุนิธานาธิกาโร
ตโต วิมํเสตฺวา ภุมิภาคํ คเหตุํ วฏฺฏตี’ติ ภูมิ ภาคํ วีมํเสนฺโต มงฺคลสมฺมเต อฏฺ โคเณ อาหราเปตฺวา คนฺโธทเกน นหาเปตฺวา สิงฺเคสุ สุวณฺณกฺจุกํ ปติมฺุจาเปตฺวา คนฺธปฺจงฺคุลิกํ ทาเปตฺวา คีวาย มาลาทามํ พนฺธาเปตฺวา อโยทาเมน พนฺธาเปตฺวา เอวํ จินฺเตสิ? ยทิ ปน ภควโต นลาฏธาตุ ยสฺมึ าเน ปติฏฺหิตฺวา โลกตฺถจริยํ กโรนฺตี ปฺจวสฺสสหสฺสานิ สาสนํ ปติฏฺหิสฺสติ ตสฺมึ าเน โคณา สยเมว อโยทามโต มฺุจิตฺวา ถุปฏฺานํ สมนฺตโต วิจริตฺวา จตุสุ ทิสาสุ สยนฺตุติ อธิฏฺหิตฺวา ปุริเส อาณาเปสิ. เต ตเถว อกํสุ. ตโต วิภาตาย รตฺติยา ราชาโคเณ คาหาปนตฺถาย อายุตฺตเก อาณาเปสิ. เต มนุสฺสา คนฺตฺวา โคเณ อปสฺสิตฺวา น ปสฺสาม เทวา’ติ รฺโ อาโรเจสุํ. คจฺฉ ภเณ, โคณานํ คตฏฺานํ โอโลเกถา’ติ อาห. เต คเวสมานา พนฺธนฏฺาเน อทิสฺวา ปทานุปทํ คนฺตฺวา ถูปกรณฏฺานํ สมนฺตา วิจริตฺวา จตุสุ ทิสาสุ สยิตโคเณ ทิสฺวา สยิตฏฺานโต นงฺคุฏฺาทีนิ มทฺทนฺตาปิ อุฏฺาเปตุํ อสกฺโกนฺตา คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสุํ; เทว, โคณา น อุฏฺหนฺติ, เอกํ านํ สมนฺตา วิจริตฺวา จตุสุ ทิสาสุ สยิตา’ติ. ตํ สุตฺวา ราชา เสนงฺคปริวุโต สยเมว คนฺตฺวา’ปิ โคเณ อุฏฺาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ราชา เอวํ อธิฏฺาสิ; ยทิ อิมสฺมึ าเน ธาตุ ปติฏฺาเปตพฺพา ภเวยฺย โคณา อุฏฺหิตฺวา คจฺฉนฺตุ’ติ. โคณา จิตฺตกฺขเณเยว อุฏฺหิตฺวา ปลายึสุ. ราชา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา ปสนฺนมโน หุตฺวา ปุเนกทิวสํ วุตฺตนิยาเมเนว อสฺเส ¶ อลงฺการาเปตฺวา อโยทาเมน พนฺธาเปตฺวา เปสิ. อสฺสาปิ เต โคณา วิย คนฺตฺวา นิปชฺชึสุ. ราชา คนฺตฺวา ตเถว อธิฏฺหิตฺวา อสฺเส อุฏฺาเปสิ. ปุเนกทิวสํ หตฺถีํ อลงฺการาเปตฺวา ตเถว อธิฏฺาสิ. โสปิ พนฺธทาเม ฉินฺทิตฺวา ปจฺฉิมยามสมนนฺตเร คนฺตฺวา เจติยกรณฏฺาเน นิปชฺชิ. ปภาตาย รตฺติยา ราชา หตฺถีโคปเก ปกฺโกสาเปตฺวา หตฺถึ อาเนถา’ติ อาห. หตฺถิโคปกา หตฺถึ พนฺธนฏฺาเน อทิสฺวา, หตฺถึ พนฺธนฏฺาเน น ปสฺสาม เทวา’ติ อาหํสุ. เตนหิ ภเณ, สีฆํ อุปธาเรถา’ติ วุตฺเต หตฺถิโคปกา ปทานุปทํ คเวสมานา เจติยฏฺาเน นิปนฺนํ หตฺถึ ทิสฺวา อาคนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสุํ. ตํ สุตฺวา ราชา เหฏฺา วุตฺตปฺปกาเรน ปฏิปชฺชิตฺวา หตฺถึ ปุเร กตฺวา อาคจฺฉิ.
เอวํ ตีหิ วิมํสนาหิ วีมํเสตฺวา ภุมิคหิตภาวํ เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อุปฏฺหมาโน อาโรเจสิ. ตสฺมึ กาเล เสรุนคเร สิวราชา พหู ปณฺณากาเร คาหาเปตฺวา ราชานํ ปสฺสิสฺสามิ’ติ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. ราชา เตน สทฺธึ สมฺโมทนียํ กถํ กตฺวา นิสินฺนกาเล โลณนคเร มหานาคราชา’ปิ พหุปณฺณาการํ คาหาเปตฺวา ราชานํ ปสฺสิสฺสามิ’ติ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เตน สทฺธึ สมฺโมทนียํ กถํ อกาสิ; อิมสฺมึ าเน ทสพลธาตุํ ปติฏฺาเปสฺสามิ, ตุมฺเห มม สหายา โหถา’ติ เต คเหตฺวา คนฺตฺวา ธาตุํ วนฺทถา’ติ วนฺทาเปสิ. ตสฺมึ ขเณ ธาตุโต ฉพฺพณฺณรํสิโย อุคฺคจฺฉึสุ. เทวา สาธุการํ กโรนฺตา อากาสโต มาลาโย ขิปึสุ. ราชาโน โสมนสฺสปฺปตฺตา อมฺหากํ ลงฺกายํ ทสพลสฺส นลาฏธาตุ อมฺหากํ รฏฺเ ปติฏฺหิสฺสติ. เอสา ธาตุ มหา ชนสฺส สตฺถุกิจฺจํ สาเธยฺยาติ วนฺทิตฺวา คตา. ราชา เตสํ คตกาเล คิริอภยํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตาต, อิฏฺกํ ชนสฺส ปีฬนํ อกตฺวา การาเปมา’ตี อาห. มา จินฺตยิตฺถ เทว, อหํ ¶ อิฏฺกํ การาเปสฺสามีติ. เอวฺหิ สติ ปปฺโจ ภวิสฺสตี’ติ อาห. อมฺหากํ สนฺติเก สุวณฺณรชตานิ มนฺทานิ กุโต ลภิสฺสามา’ติ วุตฺเต คิริอภโย เอวมาห; เทว, สตฺถา มหาปฺุโ มหนฺตํ ปูชาสกฺการสมฺมานํ ลภิสฺสติ. ตฺวํ อจินฺเตตฺวา เจติยกมฺมํ ปฏฺเปหี’ติ อาห.
โส ตสฺส ตํ อจินฺตนียํ กถํ สุตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต เถรสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ธาตุํ วนฺทิตฺวา นครํ คนฺตฺวา ภุตฺตสายมาโส สยเน นิปนฺโน นิทฺทํ โอกฺกมิ. วิภาตาย รตฺติยา ปพุชฺฌิตฺวา อิฏฺกํ จินฺตยมานสฺส โทมนสฺสํ อโหสิ. ตสฺมึ กาเล สกฺโก เทวราชา วิสฺสกมฺมํ เทวปุตฺตํ อามนฺเตตฺวา; ตาต, วิสฺสกมฺม, กากวณฺณติสฺสมหาราชา อมฺหากํ สตฺถุโน นลาฏ ธาตุํ นิทหิตฺวา มหนฺตํ เจติยํ การาเปตุกาโม อิฏฺกํ จินฺตยิ. ตฺวํ คนฺตฺวา ผาสุกฏฺาเน อิฏฺกํ มาเปหีติ อาห. ตํ สุตฺวา วิสฺสกมฺมเทวปุตฺโต ทุคฺคตสฺส พฺราหฺมณสฺส เขตฺเต อิฏฺกํ มาเปตฺวา เทวโลกเมว คโต. ตสฺมึ ขเณ เขตฺตสามิโก ทุคฺคตพฺราหฺมโณ ปาโตว อตฺตโน เขตฺตํ โอโลกนตฺถาย คโต อิโตวิโต โอโลเกนฺโต อิฏฺกราสึ ทิสฺวา จินฺเตสิ; หีโย ราชา อิฏฺกํ กถํ ลภิสฺสามีติ กเถสิ. มหนฺตํ วต ปณฺณาการํ มยา ลทฺธนฺติ ตุฏฺโ เทวฺैฏฺกานิ กาเชน คเหตฺวา รฺโ ทสฺสนตฺถาย คนฺตฺวา ราชทฺวาเร ตฺวา สาสนํ ปหิณิ. ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา กสฺมา ปาโต’ว อาคโตสี’ติ ปุจฺฉิ. เทว มยฺหํ เขตฺเต อิฏฺกราสึ ทิสฺวา ปาโต’ว อิฏฺกานิ คเหตฺวา อาคโตมฺหี’ติ. อีทิสานิ อิฏฺกานิ เจติยสฺส อนุจฺฉวิกานีติ ทสฺเสสิ. ราชา ปสฺสิตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต พฺราหฺมณสฺส พหุํ ธนํ ทาเปสิ.
ตสฺมึ ¶ ขเณ อฺํ สาสนํ อาหริ. มทนปฏฺฏนทฺวารโต จตสฺโส รชตนาวา สุวณฺณภุมิโต จตสฺโส สุวณฺณนาวา อุกฺกมึสูติ ปฏฺฏนมุขทฺวาเร วิหรนฺโต อารกฺขก เชฏฺโก ธมฺมปาโล นาม อาคนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ตุฏฺโ สุวณฺณรชเต อาหราเปสิ.
(อิฏฺกํ รชตฺเจว สุวณฺณฺจ มหารหํ;
อาหริตฺวาน ตํ สพฺพํ กมฺมํ อารภิ เจติเย.
สตฺถุ ปฺุานุภาเวน รฺโ ปฺุพเลน จ;
จินฺติตจินฺติตํ สพฺพํ ขเณเนว สมิชฺฌติ.)
ตโต ราชา จูฬปิณฺฑปาติยติสฺสตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา? อยฺย อิฏฺกภุมึ คมิสฺสามีติ อาห. เถโร สุตฺวา ตุฏฺโ อตฺตโน ปริวาเรหิ ปฺจสตภิกฺขูหิ สทฺธึ อิฏฺก ภูมึ คโต. ตโต มหาสาคลตฺเถโร จ มหินฺทตฺเถโร จ อตฺตโน ปริวาเรหิ ภิกฺขุหิ สทฺธึ อิฏฺกภุมึ คตา. สิว นคเร ราชาปิ อิฏฺกภุมึ คโต. โลณนคเร นาคราชาปิ อิฏฺกภุมึ คโต. โสมนคเร คิริอภยราชาปิ อตฺตโน เสนงฺเคหิ ปริวาเรตฺวา อิฏฺกภุมึ คโต. เตสํ สมณ พฺราหฺมณานํ ราชพฬานฺจ สมฺปิณฺฑิตตฺตา โส ปิฏฺิปาสาโณ พลวาหโน นาม ชาโต. เต สพฺเพ อิฏฺกภุมึ สโมสรึสุ. เถโร อิฏฺกราสึ โอโลเกตฺวา ราชานํ เอวมาห? มหาราช, อยํ อิฏฺกราสิ เจติเย สพฺพกมฺมตฺถาย ปโหตี’ติ. ราชา อตฺตมโน เสนงฺคปริวุโต สยเมว ปมํ อิฏฺกํ คณฺหิ. ตํ ทิสฺวา เสสราชาโน จ อมจฺจาทโย จ ปริสา จ สพฺเพ ภิกฺขุ จ อิฏฺกานิ คณฺหึสุ ตสฺมึ กาเล ภารํ อุกฺขิปิตฺวา คมนํ ปปฺจํ ภวิสฺสตี’ติ ราชา จินฺเตสิ. เถโร ตสฺส จิตฺตํ ชานิตฺวา เอวมาห? มา จินฺตยิตฺถ มหาราช, อิฏฺกานิ คเหตฺวา คจฺฉ. ปจฺฉา เทวนาคาทโย อิฏฺกภุมิโต ปฏฺาย ยาว เจติยฏฺานํ นิรนฺตรา ิตา อาหริสฺสนฺตี’ติ. เต อาหริตฺวา เจติยฏฺาเน ราสึ กโรนฺติ. เตเนว ¶ นียาเมน ยาว เจติยสฺส นิฏฺงฺคมา ตาว เทวนาคสุปณฺณาทโย นิรนฺตรํ ตฺวา อิฏฺกานิ อาหริตฺวา เจติยกรณฏฺาเนว จตุสุ ทิสาสุ ราสึ อกํสุ.
ตโต ราชา สพฺเพ อิฏฺกวฑฺฒกี ราสึ การาเปตฺวา เตสํ วฑฺฒกีนํ อนฺตเร ชยเสนํ นาม อิฏฺกวฑฺฒกึ ปริคณฺหิตฺวา ตสฺส ปน สตสหสฺสคฺฆนกานิ ทฺเว สาฏกานิ กหาปณสตสหสฺสานิ จ สุวณฺณกุณฺฑลาทโย อาภรณานิ จ ทาเปสิ. ตสฺส ปริวารานํ วฑฺฒกีนํ อหตวตฺถาทีนิ สพฺพุปกรณานิ ทาเปสิ. อเนกวิธํ มหนฺตํ สมฺมานํ กาเรตฺวา เถเรน สทฺธึ มนฺเตนฺโต; อยฺย อชฺช วิสาขปุณฺณมี อุโปสถทิวโส, ตสฺมา นลาฏธาตุยา มงฺคลํ กริตฺวา เจติยฏฺาเน อิฏฺกํ ปติฏฺาเปตุํ วฏฺฏตี’ติ อาห. ตํ สุตฺวา เถโร; ภทฺทกํ มหาราช, พุทฺธสฺส ภควโต ชาตทิวโส’ติ วตฺวา เจติยกมฺมกรณตฺถาย ปฺจ ชเน คณฺหิ. เตสุ เอโก วรเทโว นาม, เอโก สงฺโข นาม, เอโก วิชฺโช นาม, เอโก ปุสฺสเทโว นาม, เอโก มหาเทโว นาม. อิเมสํ วฑฺฒกีนํ มงฺคลํ การาเปตฺวา ฉณเวสํ คเหตฺวา สพฺพาลงฺกาเรน อลงฺการาเปตฺวา ราชา สยมฺปิ สพฺพาลงฺกาเรน ปติมณฺฑิโต มงฺคลวิธานํ การาเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา จตุสุ าเนสุ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา วิชมฺเหตฺวา สุวณฺณฆฏฺานํ ปวิสิตฺวา สุวณฺณขจิตํ มณิมุตฺตารตนมยํ ปริพฺภมนทณฺฑํ ชีวมานกมาตาปิตเรน อุภโตสุมณฺฑิตปสาธิเตน อภิมงฺคลสมฺมเตน อมจฺจปุตฺเตน คาหาเปตฺวา มหนฺตํ เจติยํ ตตฺถ กโรนฺโต สยมฺปิ ปริพฺภมนทณฺฑํ คเหตฺวา ปริกมฺมกตภุมิยํ ปริพฺภมิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. ตโต มหาวฑฺฒกี สุนกฺขตฺเตน สุมุหุตฺเตน เจติยฏฺาเน อิฏฺกํ ปติฏฺาเปสิ.
ตสฺมึ ¶ ขเณ จตุนหุตาธิก ทฺวิโยชน สตสหสฺสพหุลา อยํ มหาปถวี สาธุการํ ปวตฺเตนฺตี วิย มหานาทํ ปวตฺเตสิ. เทวมนุสฺสา ทิวเส ทิวเส ปโหนก-มตฺติกํ นิสเทน ปึสิตฺวา สุปฺเปหิ ปปฺโผเตฺวา เทนฺติ. เอวํ กโรนฺโต กติปเยเนว ทิวเสน ปุปฺผาธานตฺตยํ จินิตฺวา มหาภิกฺขุ สงฺฆสฺส นิเวเทสิ. ตํ สุตฺวา สงฺโฆ จุนฺทุตฺตรนามเก ทฺเว สามเณเร อาณาเปสิ? ตุมฺเห หิมวนฺตํ คนฺตฺวา เมทวณฺณปาสาเณ อาหรถา’ติ. เต ปน สามเณรา ชาติยา โสฬสวสฺสิกา ฉฬภิฺาปฺปเภเทน ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา. มหาขีณาสวภิกฺขุสงฺฆสฺส สนฺติกา ภิกฺขุสงฺฆสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา หิมวนฺตโต อตฺตโน อิทฺธิพเลน เมทวณฺณปาสาเณ อาหรึสุ. เอเตสุ เอกํ ปาสาณํ ธาตุคพฺภสฺส ภุมิยํ ปตฺถริตฺวา จตุสุ ปสฺเสสุ จตฺตาโร ปาสาเณ ปติฏฺาเปตฺวา อปรํ ธาตุคพฺภํ ปิทหิตุํ อทสฺสนํ กตฺวา ปยึสุ.
ตทา ราชา ธาตุคพฺเภ กมฺมํ นิฏฺเปนฺโต นว โกฏิปฺปมาณํ สุวณฺณํ อาหราเปตฺวา สุวณฺณการานํ ทตฺวา ธาตุคพฺภสฺส อิฏฺกานิ กโรถา’ติ อาณาเปสิ. เต สุวณฺณการา ทีฆโต รตนปฺปมาณํ ปุถุลโต วิทตฺถีปฺปมาณํ พหลโต จตุรงฺคุลปฺปมาณํ อิฏฺกํ กตฺวา ธาตุคพฺภํ จินึสุ. ตํ ปน ธาตุคพฺภํ อุจฺจโต โสฬสหตฺถํ วิตฺถารโตปิ อิโตจิโต ทสทสรตนํ กตฺวา สุวณฺณิฏฺเกเหว นิฏฺเปตฺวา ธาตุคพฺภสฺส มชฺเฌ สตฺตรตนมยํ สิเนรุํ การาเปตฺวา สิเนรุสฺส อุปริ ชาติหิงฺคุลเกน ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ สตฺตรตเนน ปาริจฺฉตฺตกรุกฺขํ รชตมยํ เสตจฺฉตฺตํ พฺรหฺมุนา คาหาเปตฺวา สตฺถุโน ปฏิมาย อุปริ ธาริยมานํ กาเรสิ. สิเนรุปาทมูเล คนฺธกลลปูริต นีลุปฺปลวิภุสิตสุวณฺณมยอฏฺุตฺตรสตฆฏปนฺติโย ปาเปสิ. ตทนนฺตรํ คนฺธกลลปูริตรตฺนปทุมวิภุสิตรชตมยอฏฺุตฺตร- ¶ สตฆฏปนฺติโย ปาเปสิ. ตทนนฺตรํ คนฺธกลลปูริต เสตุปฺปลมาลาวิภุสิตมณิมยอฏฺุตฺตรสตฆฏปตฺติโย ปาเปสิ. ตทนนฺตรํ คนฺธกลลปูริตเสตุปฺปลวิภุสิต-มสารคลฺลมย อฏฺุตฺตรสตฆฏปนฺติโย ปาเปสิ. ตทนนฺตรํ คนฺธกลลปูริตจมฺปกปุปฺผวิภุสิตโลหิตงฺกมยอฏฺุตฺตรสต ฆฏปตฺติโย ปาเปสิ. ตทนนฺตรํ คนฺธกลลปูริตปฺจุปฺปลวิภุสิตมตฺติกามยอฏฺุตฺตรสตฆฏปนฺติโย ปาเปสิ. ตาสํ ฆฏปนฺตีนํ อนฺตเร คนฺธกลลปูริตสตฺตรตนมยสราวเก ปาเปสิ. กฺจนมย-สตฺตรตนมย-วิจิตฺตมาลาลตาปุณฺณฆฏสิริวจฺฉนนฺทิยาวฏฺฏภทฺทปีาทโย จ หตฺถิอสฺสสีหวฺยคฺโฆสภปนฺติอาทโย จ กาเรสิ. เทโวโรหณํ ยมกปาฏิหีราทโย ธนปาล-องฺคุลิมาล-อาฬวกทมนาทโย, สาริปุตฺต-โมคฺคลฺลาน-มหากสฺสปตฺเถราทโย, อสีติมหาสาวกรูปาทีนิ จ การาเปสิ. สิเนรุสฺส มชฺฌิมภาเค ตาราคณปริวาริตํ รชตมยํ จนฺทมณฺฑลฺจ การาเปสิ. รํสิชาลวิภุสิตํ กนกมยํ สูริยมณฺฑลฺจ การาเปสิ.
ตโต สิเนรุสฺส มตฺถเก ปาริจฺฉตฺตกมุเล ปณฺฑุกมฺพลสิลาสเน อมฺหากํ สตฺถุโน ปฏิมํ ฆนโกฏฺฏิม รตฺตสุวณฺณมยํ การาเปตฺวา มาตุเทวปาโมกฺข ทสสหสฺส จกฺกวาฬเทวตานํ สตฺตปฺปกรณํ อภิธมฺมํ เทสนากาเรน นิสีทาเปสิ. ตสฺส วีสตินขา อกฺขิตลานํ เสตฏฺานานิ ชาติผลิกมยานิ. องฺคุลิโย สุวณฺณมยา หตฺถปาทตลานิ จ ทนฺตาวรณานิ จ อกฺขีนํ รตฺตฏฺานานิ จ ชาติปวาฬมยานิ, เกสมสฺสุภมุกฏฺานานิ อินฺทนีลมยานิ, สมจตฺตาลีส ทนฺตา วชิรมยา อเหสุํ. อุณฺณโลมํ ปน สุวณฺณ ภิตฺติยํ ปิตรชตพุพฺพุฬวิลาสํ รชตมยํ อโหสิ. ภควโต อนวโลกิต มุทฺธนิ มตฺถเก สตฺตรตนมยํ วิจิตฺตกึกิณิชาลํ ปริกฺขิปาเปสิ. มณฺฑปสฺส อนฺโต นวสตสหสฺสคฺฆนกํ มุตฺตากลาปโมลมฺพกํ มโนรมํ เจลวิตานํ พนฺธาเปตฺวา มณฺฑปโกฏิยํ มุตฺตาชาลํ ตทนนฺตรํ สตฺต รตนวิจิตฺตํ กึกิณิชาลํ ปริกฺขิปาเปสิ.
อมฺหากํ ¶ ภควโต มาตุเทวปุตฺตมฺปิ สตฺตรตเนน การาเปสิ. ตถา เอราวณวิสฺสกมฺมเทวปุตฺตาทโย จ สปริวาโร สกฺโก เทวราชา จ จตฺตาโร มหาราชาโน จ ปฺจสิขเทวปุตฺตาทโย คนฺธพฺพเทวปุตฺตา จ สหมฺปติ มหา พฺรหฺมาทโย มหาพฺรหฺมโน จ การาเปสิ. เวสฺสนฺตรชาตกํ กโรนฺโต สํชยมหาราชา ผุสตีเทวี อาทโย จ มทฺทีเทวี ทฺเว ทารเก จ ชูชกพฺราหฺมณาทโย จ การาเปสิ. วิธุร-โสณทตฺต มหานารทกสฺสป-สุตโสม-สุปฺปารก-สงฺขปาลชาตกาทีนิ จ, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตน-มหาสมยสุตฺตาทิ เทสนากาโร จ, สุทฺโธทนมหาราชา มหามายา มหาปชาปตี โคตมี ภทฺทกจฺจานา ราหุลมาตาเทวี จ ราหุลกุมาโร จ ฉนฺนฺจ กนฺถกฺจ มหาภินิกฺขมนํ มหาโพธิมณฺฑลํ อสีติมหาสาวกา โกสลมหาราชา อนาถปิณฺฑิกมหาเสฏฺิ จูฬอนาถปิณฺฑิก-วิสาขา สุปฺปวาสา จ ปจฺฉา จูฬปิณฺฑปาติย ติสฺสตฺเถรฺจ อตฺตานฺจ การาเปตฺวา เต สพฺเพ ธาตุ คพฺเภ ปติฏฺาเปสิ.
ธาตุคพฺภวณฺณณา สมตฺตา.
เอวํ ธาตุคพฺเภ ปูชาวิธานํ สุวิภตฺตํ สุมโนรมํ การาเปตฺวา เถเรน สทฺธึ กเถสิ? ภนฺเต ธาตุคพฺเภ มยา กตฺตพฺพํ นิฏฺาปิตํ. สฺเว โรหิณีนกฺขตฺเตน ธาตุ นิธานํ กริสฺสามี. อยฺยา ปน เกสธาตุโย คเหตฺวา อาคจฺฉนฺตุติ. ติสฺสตฺเถรสฺส ภารมกาสิ. เถโร ตํ สุตฺวา ภทฺทกํ มหาราช, เกสธาตุโย วิจินิตฺวา อาหราเปสฺสามาติ วตฺวา อตฺตโน สทฺธิวิหาริกํ สิวตฺเถรํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาวุโส ภูมินฺธรนาควิมาเน ชยเสโน นาม นาคราชา วสติ. ตสฺส สนฺติเก (เกสธาตุโย สนฺติ.) ตปุสฺส ภลฺลิกานํ ทฺเวภาติกวาณิชานํ ปริจรณกาเล เตสํ ปมาทํ ตฺวา นาคราชา ทฺเว เกสธาตุโย คเหตฺวา นาคภวเน เปสิ. ตฺวํ ตา ธาตุโย อาหริตฺวา รฺโ เทหีติ อาณาเปสิ. เถโร ตํ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา คโต.
ตโต ราชา อตฺตโน ภคินิยา โสมเทวิยา จ ภาคิเนยฺยสฺส คิริอภยรฺโ จ สาสนํ เปเสสิ? สฺเว ธาตุนิธานํกริสฺสาม. ตุมฺเห เสนงฺคํ คเหตฺวา อาคจฺฉถา’ติ. โลณนคเร ¶ มหานาครฺโ จ เสรุ นคเร สิวรฺโ จ ตเถว สาสนํ เปเสตฺวา สยมฺปิ อตฺตโน วิชิเต เยน มยฺหํ หตฺถโต อนฺตมโส เอกกรีสมตฺตมฺปิ ลทฺธํ ตทุปาทาย สพฺเพปิ ตุมฺเห สทฺธึ ปริวาเรน อาคจฺฉถา’ติ เภรึ จราเปสิ. ตํ สุตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺตา มหาชนา อตฺตโน อตฺตโน วิภวานุรูเปน อลงฺกตปฏิยตฺตา อคมึสุ. ราชา ปภาตาย รตฺติยา สพฺเพ เสนิโย คนฺธมาลาธูปธชาทโย คเหตฺวา ธาตุนิธานํ อาคจฺฉนฺตุติ วตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ติวีวรตฺถาย มหคฺฆวตฺถาทีนิ ทตฺวา สยมฺปิ สพฺพาลงฺการปติมณฺฑิโต นานคฺครสโภชนํ ภฺุชิตฺวา อุโปสถํ อธิฏฺาย มณิกุณฺฑลเมขลานูปุร วลยาทิวิจิตฺตสพฺพาลงฺการวิภูสิตาหิ โกเสยฺยาทิสุขุมนานาวิธวิจิตฺตวตฺถนิวตฺถาหิ นจฺจคีตวาทิตตุริยภณฺฑคหิต หตฺถาหิ เทวจฺฉราปฏิภาคนาฏกิตฺถีหิ ปริวาริโต วุตฺตปฺปกาเรหิ สทฺธึ เจติยฏฺานํ คนฺตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆํ วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ.
ตโต โสมนคเร คิริอภยราชา’ปิ สพฺเพ นาครา อตฺตโน อตฺตโน วิภวานุรูเปน ธาตุนิธานฏฺานํ อาคจฺฉนฺตุติ นคเร เภรึ จราเปตฺวา สยํ สพฺพาลงฺการปติมณฺฑิโต สุสชฺชิตอมจฺจคณปริวาริโต นิกฺขมิ. โสม เทวีปิ สีสํ นหาตฺวา อหตวตฺถนิวตฺถา สพฺพาลงฺการปติมณฺฑิตา เทวจฺฉรา วิย อตฺตโน ปริวารา ปฺจสตกุมาริโย นีลวตฺเถหิ ปริทหาเปตฺวา ตเถว อลงฺกาเรตฺวา ปุณฺณฆเฏ คาหาเปตฺวา ตาสํ อนนฺตรา ปฺจสตกุมาริโย ปีตวตฺเถหิ ปริทหาเปตฺวา ตเถว อลงฺกาเรตฺวา ปูชาภณฺฑานิ คาหาเปตฺวา, ตาสํ อนนฺตรา ปฺจสต กุมาริโย รตฺตวตฺเถหิ ปริทหาเปตฺวา ตเถว. อลงฺกาเรตฺวา วิจิตฺรปุปฺผปูริตมฺชุสาโย คาหาเปตฺวา ตาสํ อนนฺตรา ปฺจสตกุมาริโย เสตวตฺเถหิ ปริทหาเปตฺวา ตเถว อลงฺกาเรตฺวา ธูม กฏจฺฉุเก คาหาเปตฺวา เอวํ ปูชาวิธานํ สํวิทหิตฺวา ปริวาเรน ¶ เจติงฺคณํ คนฺตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆํ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กตฺวา อตฺตโน สามินา คิริอภยราเชน สทฺธึ เอกปสฺเส ีตา.
โลณนคเร มหานาคราชา’ปิ สพฺพาลงฺกาเรหิ ปติมณฺฑิโต สพฺพาภรเณหิ สุสชฺชีตอมจฺจมณฺฑลปริวุโต นจฺจคีตตุรียานิ ปคฺคณฺหาปยมาโน คนฺธมาลา ธูมกฏจฺฉุ คาหาเปตฺวา เจติยฏฺานํ อาคนฺตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ.
เสรุนคเร สิวราชา’ปิ อตฺตานํ สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ปูชาวิธานํ คาหาเปตฺวา เจติยฏฺานํ อาคนฺตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. ราชปริสา อตฺตโน วิภวานุรูเปน วตฺถาลงฺกาเรหิ จนฺทน มาลาทีหิ จ โสภมานา นลาเฏ มุตฺตากลาปโมลมฺพก วิจิตฺตสุวณฺณปฏฺฏานิ พนฺธิตฺวา หตฺถาภรณาทิ อเนกาภรเณหิ ทิพฺพปริสา วิย สุมณฺฑิตปสาธิตา เวสานุรูปานิ วิวิธาวุธานิ คเหตฺวา เอกปสฺเส ีตา. สีหวฺยคฺฆทีปิจมฺเมหิ ปสาธิตสุวณฺณาลงฺการสุวณฺณธชเหมชาลสฺฉนฺเน รถ วเร จ สพฺพาลงฺการวิภุสิตา รถิกา อารุยฺห เอกปสฺเส ีตา. พฺราหฺมณปุตฺตาทโย มณฺฑิตจมฺเม ปารุปิตฺวา อุปโสภยมานา เอกปสฺเส ีตา. พหุ อมจฺจา อตฺตโน อตฺตโน เวสานุรูเปน มหคฺฆวตฺถาภรณวิภูสิตา สปริวารา เอกปสฺเส ีตา. คนฺโธทก ปูริต ทกฺขิณาวตฺต สงฺขํ คเหตฺวา อุปวีตสุตฺตํ เอกํสํ กริตฺวา พฺราหฺมณเวนํ เวเตฺวา ปุโรหิตพฺราหฺมณา มหนฺเตน ปริวาเรน ปูชาวิธานํ คาหาเปตฺวา เจติยฏฺานํ อาคนฺตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆํ วนฺทิตฺวา ชยโฆสํ สาเวนฺตา เอวมาหํสุ?
เขมํ สุภิกฺขํ ภวตุ นิจฺจํ ชนปทํ สิวํ;
สสฺสานิ สมุปฺปชฺชนฺตุ รฺโ เอวํ ชยา สิยุํ.
อวเสสา มหาชนา เอวมาหํสุ? สมุทฺทปริยนฺตํ ¶ หิ มหึ สาครกุณฺฑลํ วสุนฺธรํ อาวสตุ อมจฺจปริวาริโต. เอวํ วตฺวา? อมฺหากํ อยฺโย กากวณฺณติสฺโส มหา ราชา สเทวเก โลเก เอกปุคฺคลสฺส โลกนาถสฺสนลาฏธาตุํ ปติฏฺาเปตี’ติ อตฺตโน อตฺตโน วิภวานุรูเปน สุมณฺฑิตปสาธิตา. ขุชฺชวามนกาทโย’ปิ สพฺเพ ชนา ปูชาภณฺฑานิ คเหตฺวา สาธุการํ ททมานา อฏฺํสุ. อิมสฺมึ เจติยฏฺาเน ราสีภูตา ปริสา เอวํ เวทิตพฺพา? ขตฺติยา พฺราหฺมณา เวสฺสา เนคมา จ สมาคตา ปุปฺผาทิคหิตา สพฺเพ อลงฺการวิภูสิตา.
คณนา วีติวตฺตา เต อเนเก จ มหาชนา;
สมุทฺโท ปตฺถรนฺโตว ขตฺติยา สมุปาคตา.
อลงฺกโต มหาราชา สราชปริวาริโต;
เทวราชา ยถา สกฺโก อฏฺาสิ เจติยงฺคเณ.
สาธุวาเทน สตฺตานํ ปฺจงฺคตุริเยหิ จ;
หตฺถสฺสรถสทฺเทน สมากิณฺณํ มหีตลํ.
ตโต จูฬปิณฺฑปาติยติสฺสตฺเถโร อตฺตโน สทฺธิวิหารีเก ปฺจสต ขีณาสเว ปริวาเรตฺวา เจติยฏฺานเมว อาคโต. มหาสาคลตฺเถโร’ปิ ปฺจสต ขีณาสเว ปริวาเรตฺวา เจติยฏฺานเมว อาคโต. มหินฺทตฺเถโร’ปิ อตฺตโน สาวเก สฏฺิมตฺเต ขิณาสเว คเหตฺวา เจติยฏฺานเมว อาคโต. อิติ อิมินา นิยาเมเนว เอโก ทฺเว ตโย จตฺตาโร ปฺจ ขีณาสวา อาคจฺฉนฺตา สตฺต สหสฺสมตฺตา อเหสุํ. ตโต จูฬปิณฺฑปาติยติสฺสตฺเถโร เอตฺตเก ภิกฺขู ปริวาเรตฺวา เจติยงฺคเณ นิสีที. ตโต ราชา อาคนฺตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา เถเรน สทฺธึ กเถสิ? ¶ เกสธาตุ กุโต ลภิสฺสาม อยฺยา’ติ. ตสฺมึ ขเณ ติสฺสตฺเถโร อตฺตโน สทฺธิวิหาริกํ สิวตฺเถรํ โอโลเกสิ. โส โอโลกิตกฺขเณเยว นิสินฺนฏฺานโต อุฏฺาย จีวรํ ปารุปิตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆํ วนฺทิตฺวา ฉฬภิฺโ มหาขีณาสโว จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา ภุมินฺธรนาควิมาเน ปาตุรโหสิ.
(สุตฺวาสฺส สิวเถโร จ วสิปฺปตฺโต วิสารโท;
ปากโฏ อภวิ นาคนครํ ปุรโต ขเณ.)
ตสฺมึ โข ปน สมเย ชยเสโน นาคราชา อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ ทฺวิโกฏิมตฺเต นาเค ปริวาเรตฺวา มหา ยสํ อนุภวมานํ นิสินฺนํ อิงฺคิตสฺํ ทตฺวา เถรํ ทุรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ? อิมสฺมึ นาคภวเน สมเณหิ กตฺตพฺพกิจฺจํ นตฺถี. นิสฺสํสยํ เกสธาตุํ นิสฺสาย อาคโต ภวิสฺสตีติ อุฏฺาย ธาตุฆรํ ปวิสิตฺวา ธาตุกรณฺฑกํ คิลิตฺวา กิฺจิ อชานนฺโต วิย นิสีทิ. ตสฺมึ กาเล เถโร ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. นาคราชา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต เถเรน สทฺธึ กเถสิ. กสฺมา อยฺโย อาคโต’ติ วุตฺเต เอวมาห? ติโลกนาถสฺส อมฺหากํ สมฺพุทฺธสฺส เกสธาตูนํ อตฺถาย อาคโต, ตุยฺหํ สนฺติเก ปิตเกสธาตุโย ปปฺจํ อกตฺวา มยฺหํ เทหิ, เตเยว สนฺธาย อุปชฺฌาเยน เปสิโตมฺหี’ติ วุตฺเต อมฺหากํ สมฺมา สมฺพุทฺธสฺส เกสธาตุโย มม สนฺติเก นตฺถี’ติ อาห. เถโร ธาตุกรณฺฑกํ คิลิตภาวํ ตฺวา คณฺหามิ มหาราชา เกสธาตุโย’ติ วุตฺเต อาม ปสฺสนฺโต คเหตฺวา คจฺฉาหีติ อาห. เอวํ ตโย วาเร ปฏิฺํ คเหตฺวา ตเถว ีโต?
อิทฺธิยา มาปยิตฺวาน ตโต โส สุขุมํ กรํ,
ปเวเสตฺวา มุเข ตสฺส คณฺหี ธาตุกรณฺฑกํ;
นาคาลยาภินิกฺขมิ ติฏฺ นาคา’ติ ภาสิย.
ตสฺมึ ¶ ขเณ ชยเสโน นาคราชา สมณํ วฺเจตฺวา เปสิโตมฺหี’ติ วตฺวา ตสฺส คตกาเล ธาตุกรณฺฑกํ โอโลเกตฺวา ธาตุ อปสฺสิตฺวา สมเณน นาสิโตมฺหี’ติ ทฺเว หตฺเถ อุกฺขิปิตฺวา เปตฺวา อตฺตโน สกลนาคภวนํ เอก โกลาหลํ กตฺวา มหนฺเตน สทฺเทน ปริเทวนฺโต? อมฺหากํ จกฺขุนิ อุปฺปาเฏตฺวา คโต วิย สเทวกสฺส โลกสฺส ปติฏฺานภูตสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เกสธาตุโย อปายทุกฺขโต อมฺุจนฺตานํ อมฺหากํ อภิภวิตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา คตสมณํ อนุพนฺธิตฺวา คณฺหิสฺสามา’ติ ทฺเวโกฏิมตฺเต นาเค คเหตฺวา อตฺตโน ภาคิเนยฺเยน สทฺธึ ตสฺส ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธิตฺวา อากาสํ อุคฺคจฺฉึ (สุ). ตสฺมึ ขเณ ปน สิวตฺเถโร อกาสโต โอตริตฺวา ปถวิยํ ปาวิสิ. ปุน เตปิ ปถวิยํ ปวิสึสุ. เอวํ เถโร เตหิ สทฺธึ อุมฺมุชฺช นิมุชฺชํ กโรนฺโต ปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา เสรุนครสฺส นาติทูเร ปิฏฺิปาสาเณ อุคฺคฺชิ. ตตฺเถว เต สํเวเชตฺวา เจติยงฺคเณ มหาภิกฺขุสงฺฆสฺส ปุรโต ปากโฏ อโหสิ. นาคา ตํ คเหตุํ อสกฺโกนฺตา มหนฺเตน สทฺเทน รวํ ปติรวํ ทตฺวา. อิโต ปฏฺาย นฏฺมฺหา’ติ ตสฺมึ ปิฏฺิ ปาสาเณ สพฺเพ สมาคมํ กตฺวา มหาสทฺเทน ปริเทวึสุ? นฏฺมฺภา วต โภ’ติ. ตโต ปฏฺาย โส ปิฏฺิปาสาโณ นาคานํ รวํ ปติรวํ ทตฺวา ปริเทวิตหาเวน นาคคลฺลํ นาม อโหสิ.
นาโค เถรสฺส ปิฏฺิโตเยว อนุพนฺธิตฺวา เจติยงฺคณํ คนฺตฺวา ราชานํ เอวมาห? เทว, เอโส ภิกฺขุ มยา อทินฺนธาตุ คเหตฺวา อาคโต’ติ. ตํ สุตฺวา ราชา? สจฺจํ กิร อยฺย นาคสฺส วจนนฺติ วุตฺเต นเหว มหาราช, อิมินา ทินฺนํ เอว ธาตุํ อคฺคเหสินฺติ วุตฺเต? นาโค ตว สกฺขึ เทหีติ อาห. เถโร ตสฺส ภาคินฺเยํ สมณุปฺปล นาคราชานํ สกฺขึ อกาสิ. ราชา ตสฺส ภาคิเนยฺยสฺส สพฺพวจนํ สุตฺวา สทฺทหิ. ตสฺมึ กาเล ทุกฺขาภิภูโต นาคราชา คนฺตฺวา พหิ ีโต. ตโต ปฏฺาย โส นาคราชา ¶ พหิ หุตฺวา นิสินฺนตฺตา พหินาคราชา นาม อโหสิ. ตสฺส ปน ภาคิเนยฺยํ อนฺโต เจติยงฺคเณ นิสีทาเปสิ. อิมสฺส ปน เจติยสฺส อารกฺขํ คหิตนาคา กเถตพฺพา. สุมนนาครฺโ ปริวารา ฉโกฏิมตฺตา นาคา, ชยเสนสฺส ปริวารา โกฏิสตมตฺตา นาคา, สมณุปฺปลนาครฺโ ปริวารา ทฺวิโกฏิมตฺตา นาคา อเหสุํ. สพฺเพ ธาตุยา อารกฺขํ คณฺหึสุ. ราชา เถรสฺส หตฺถโต เกสธาตุํ คเหตฺวา รตนจเงคาฏเก เปตฺวา มหินฺทสฺส นาม อมจฺจสฺส อทาสิ. ตสฺมึ สมาคเม ติปิฏกมหาผุสฺสเทวตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริกา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา จตฺตาโร สามเณรา อเหสุํ. เตสุ เอโก มลย ราชปุตฺโต สุมนสามเณโร นาม, เอโก เสรุนคเร สิวราชภาคิเนยฺยสฺส ปุตฺโต อุตฺตร สามเณโร นาม. เอโก มหาคาเม มาลาการปุตฺโต จุนฺท สามเณโร นาม เอโก มหาคาเม เอกสฺส กุฏุมฺพิกสฺส ปุตฺโต มหากสฺสปสามเณโร นาม, อิเม จตฺตาโร สามเณรา อชฺช กากวณฺณติสฺสมหาราชา มหาเจติเย ธาตุ นิธานํ กริสฺสติ, มยํ หิมวนฺตํ คนฺตฺวา สุกุสุมานิ อาหริสฺสามาติ เถรํ วนฺทิตฺวา อากาสโต หิมวนฺตํ คนฺตฺวา จมฺปกนาคสลลาทโย ปูชนียมาลํ คเหตฺวา ตาวตึสเทว โลกํ คตา.
ตสฺมึ กาเล สกฺโก เทวราชา สพฺพาภรณปติมณฺฑิโต ทฺวิสุ เทวโลเกสุ เทวตาโย คเหตฺวา เอราวณหตฺถีกฺขนฺธมารุยฺห อฑฺฒเตยฺยโกฏิเทวจฺฉราปริวาริโต สุทสฺสนมหา วีถิยํ วิจรนฺโต สวงฺโคฏเก เต จตฺตาโร สามเณเร ทุรโตว อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา หตฺถีกฺขนฺธโต โอรุยฺห ปฺจ ปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา เตสํ หตฺเถ มาลาจงฺโคฏเก ทิสฺวา? กึ อยฺยา ตุมฺหากํ หตฺเถ’ติ ปุจฺฉิ. ตํ สุตฺวา สามเณรา มหาราช, กึ ตฺวํ น ชานาสิ. ลงฺกายํ กากวณฺณติสฺส มหาราชา ทสพลสฺส นลาฏธาตุํ คเหตฺวา มหาวาลุกคงคาย ทกฺขิณปสฺเส เสรุ นาม ทหสฺส อนฺเต วราห นาม โสณฺฑิมตฺถเก เจติยํ การาเปตุํ ตุมฺหากํ นิโยเคน วิสฺสกมฺมเทวปุตฺเตน นิมฺมิตฺैฏฺกานิ คเหตฺวา เจติยํ การาเปตฺวา อชฺช ธาตุนิธานํ กโรติ. ตตฺถ ปูชนตฺถาย หิมวนฺตโต อานีตปุปฺผมิทนฺติ วตฺวา อิโตปิ กุสุมํ คเหตุํ อาคตมฺหา’ติ วทึสุ. สกฺโก เตสํ วจนํ สุตฺวา?
อยฺย ¶ ตุมฺหากํ หตฺเถ ปุปฺผานิ จูฬามณิเจติเย ปุเชตฺวา อมฺหากํ อุยฺยานโต ปุปฺผานิ คเหตฺวา คจฺฉถาติ วตฺวา เตหิ สทฺธึ คนฺตฺวา เตสํ ปุปฺเผหิ จูฬามณิเจติยํ ปูเชสิ. ตโต ปปฺจํ น ภวิตพฺพนฺติ สกฺกสฺส นิเวเทสุํ. ตํ สุตฺวา สกฺโก สามเณรานํ ปฺจมหาอุยฺยานโต ปาริจฺฉตฺต-โกวิฬาราทีนิ ปุปฺผานิ จ จนฺทนจุณฺณฺจ คเหตฺวา ทาเปสิ. สามเณรา ปุปฺผานิ คเหตฺวา เทวโลกโต โอตริตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา สุวณฺณมณิปพฺพเต สนฺตจฺฉายาย นสีทิตฺวา ทิวาวิหารํ กตฺวา นกฺขตฺตเวลาย สมฺปตฺตาย มณี คเวสมานา จตฺตาโร มณโย อทฺทสํสุ. เตสํ เอโก อินฺทนีลมณี, เอโก ปหสฺสรโชติรงฺค มณี, เอโก เวลุริยมณิ, เอโก มสารคลฺลมณิ, จตฺตาโร มณโย จ ทิพฺพปุปฺผานิ จ คเหตฺวา เถรานํ ทสฺเสสุํ. เถโร? มหาราช, อิเม สามเณรา ปาริจฺฉตฺตกโกวิฬาราทีนิ ปุปฺผานิ จ จนฺทนจุณฺณฺจ จตฺตาโร มณโย จ คเหตฺวา อาคตา’ติ รฺโ อาโรเจสุํ.
ราชา ตํ สุตฺวา โสมนสฺสชาโต สามเณเร ปฺจ ปติฏฺีเตน วนฺทิตฺวา เตสมาหตมณโย คเหตฺวา มหานนฺท นาม อมจฺจสฺส ทตฺวา เถเรหี สทฺธึ มหนฺเตน ปริวาเรน เจติยงฺคณํ คนฺตฺวา มณิกรณฺฑเกน ธาตุํ คเหตฺวา อตฺตโน สีเส ธาตุํ เปตฺวา อุปริ เสตจฺฉตฺตํ การาเปตฺวา เจติยํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปาจีนทฺวาเร ีโต? อยํ ทสพลสฺส นลาฏธาตุ อมฺเหหิ การาปิตาย พุทฺธปฏิมาย นลาเฏ อุณฺณโลมาการํ หุตฺวา ปติฏฺหตูติ อธิฏฺาสิ. ตสฺส จินฺติตกฺขเณเยว ธาตุ กรณฺฑโต นภมุคฺคนฺตฺวา อากาเส สตฺตตาลปฺปมาเณ ตฺวา ฉพฺพณฺณ รํสิโย วิสฺสชฺเชสิ. ตา รํสิโย กุเฏน อาสิฺจมานวิลีน สุวณฺณํ วิย อนฺตลิกฺขโต นิกฺขนฺตสุวณฺณรสธารา วิย สกลลงฺกาทีปํ ¶ รํสิชาเลหิ เอโกภาสํ กตฺวา คณฺหึสุ. ตสฺมึ กาเล ยมกปาฏิหาริยสทิสํ ปาฏิหาริยํ อโหสิ. มหาการุณิกสฺส ภควโต อทิฏฺปุพฺพํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา มหาชนา ตถาคตสฺส รูปกายํ ปจฺจกฺขภุตา วิย อเหสุํ.
อทิฏฺปุพฺพํ สตฺถุสฺส ปาฏิหีรํ มหาชนา;
ทิสฺวา ปีติปรา ชาตา ปสาทมชฺฌคุํ ชิเน.
ปูเชสุํ คนฺธมาลฺจ อลงฺการํ สกํ สกํ;
สพฺเพ วนฺทึสุ สิรสา-เจติยํ อีทิสํ วรํ.
ตสฺมึ สมาคเม เอโก ปณฺฑิตปุริโส ชินํ โถเมนฺโต เอวมาห?
นิพฺพุตสฺสาปิ พุทฺธสฺส ยโส ภวติ อีทิโส;
ีตสฺส โลกนาถสฺส กีทิสา อาสิ สมฺปทา.
อนุภาวมิทํ สพฺพํ ปฺุเเนว มเหสิโน;
กเรยฺย ตฺวา ปฺุํ ตํ ปตฺเถนฺโต โพธิมุตฺตมํ.
ตสฺมึ กาเล นานารตนวิจิตฺตํ อเนกาลงฺการปติมณฺฑิตํ มหารหํ สมุสฺสิตธชปตากํ นานาวิธกุสุมสมากิณฺณํ อเนกปูชาวิธานํ คเหตฺวา มนุสฺสา ฉณเวสํ คณฺหึสุ. อเนกวิธตุริยสงฺฆุฏฺฏํ อโหสิ. ตสฺมึ ขเณ เทวตาโย ปุปฺผวสฺสํ วสฺสาเปนฺติ. มหานุภาวสมฺปนฺนา นาคา ปูชํ กโรนฺติ. เอวํ สพฺเพ เทวา นาคา มนุสฺสา สาธุการํ เทนฺติ, อปฺโผเฏนฺติ, เวลุกฺเขปํ กโรนฺติ, หตฺถีโน กฺุจนาทํ นทนฺติ. อสฺสา ตุฏฺิรวํ รวนฺติ, พหลฆน มหาปถวี ยาว อุทกปริยนฺตํ กมฺปิ. ทิสาสุ วิชฺชุลฺลตา นิจฺฉรึสุ. สกลลงฺกาทีเป สุมนกูฏาทโย มหานคา กุสุมคณสมากิณฺณา อเหสุํ. สพฺเพ ชลาสยา ปฺจวิธ ปทุมสฺฉนฺตา, เทวตานมนฺตเร มนุสฺสา, มนุสฺสานํ อนฺตเร ยกฺขนาคสุปณฺณาทโย จ อเหสุํ. ภิกฺขุภิกฺขุนีอุปาสก อุปาสิกา อปริมาณา อเหสุํ. มหนฺเตน สาธุกาเรน มหา นิคฺโฆเสน สกลลงฺกาทีเป ติพฺพวาตาภิหตสมุทฺโท วิย เอกนินฺนาทํ ¶ เอกนิคฺโฆสํ อโหสิ. อิมินา ปูชาวิธาเนน ปสาทกภูตมหาชนกายมชฺเฌ ธาตุ ปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา อากาสโต โอตริตฺวา พุทฺธปฏิมาย นลาเฏ ปุณฺณจนฺทสสฺสิรีกํ อภิภวนฺตมิว วิโรจมานา ปติฏฺาสิ.
ราชา มหานนฺทนามกสฺส อมจฺจสฺส หตฺถโต เกสธาตุํ คเหตฺวา วิหารเทวิยา ทตฺวา ตฺวํ อิมา เกสธาตุโย ทสพลสฺส อนวโลกิต มตฺถเก ปติฏฺาเปหี’ติ อาห. สา เกสธาตุโย คเหตฺวา ตตฺเถว ปติฏฺหนฺตุ’ติ อธิฏฺานํ อกาสิ. ตสฺมึ ขเณ เกสธาตุโย กรณฺฑโต นภํ อุคฺคนฺตฺวา มยูรคีวสํกาสนีลรํสิโย วิสฺสชฺเชนฺตี อากาสโต โอตริตฺวา พุทฺธปฏิมาย อุตฺตมงฺเค สิรสฺมึ ปติฏฺหึสุ.
ตโต ราชา เถเรน สทฺธึ ธาตุคพฺภํ ปวิสิตฺวา ทิพฺพจนฺทนจุณฺณสมากิณฺณํ ปาริจฺฉตฺตกโกวิฬาราทิ สุคนฺธปุปฺผสนฺถรํ วิยูหิตฺวา ปภาสมุทยสมากิณฺเณ จตฺตาโร มณิ ปาสาเณ เปสิ. เตสํ อาโลกาภิภูโต ธาตุคพฺโภ อติวิย วิโรจิตฺถ. สพฺพนาฏกิตฺถีโย อตฺตโน อตฺตโน อาภรณานิ โอมฺุจิตฺวา ธาตุคพฺเภเยว ปูเชสุํ. ตโต ราชา ธาตุนิธานํ กตฺวา พุทฺธรูปสฺส ปาทตเล สีสํ เปตฺวา นิปนฺโน เอวํ ปริเทวิ; มยฺหํ ปิตุปิตามหปรมฺปราคตาธาตุ อชฺช อาทึ กตฺวา อิโต ปฏฺาย วิโยคา ชาตา อหํ ทานิ ตุมฺหากํ อติจิรํ (ีตา) รมณียา โรหณชนปทา อาหริตฺวา อิมสฺมึ าเน ปติฏฺาเปสินฺติ วตฺวา สิเนรุ มุทฺธนิ ¶ สมุชฺชลมหาปทีโป วิย ตุมฺเห อิเธว ีตา. อิทานิ น คมิสฺสาม มยํ ขมถ ภควา’ติ ปริเทวมาโน ธาตุ คพฺเภเยว ปติตฺวา อาห?
อโห วิโยคํ ทุกฺขํ เม เอตา พาเธนฺติ ธาตุโย;
วตฺวา โส ปริเทวนฺโต ธาตุคพฺเภ สยี ตทา.
มริสฺสามิ โน คมิสฺสํ อยฺยํ หิตฺวา อิเธว’หํ;
ทุลฺลภํ ทสฺสนํ ตสฺส สํสาเร จรโต มมา’ติ.
วตฺวา ปริเทวนฺโต นิปชฺชิ. ตสฺส ปน ภิกฺขุสงฺฆสฺส อนฺตเร สหเทโว นาม เถโร ราชานํ ธาตุคพฺเภ โรทมานํ นิปนฺนํ ทิสฺวา กิมชฺฌาสโย เอตสฺสา’ติ เจโตปริยาเณน สมนฺตาหริตฺวา อิธ นิปนฺโน มริสฺสามี’ติ นิปนฺนภาวํ ชานิตฺวา อิทฺธิยา สํสรํ ปิยรูปํ มาเปตฺวา ธาตุคพฺภโต ตํ พหิ อกาสิ.
(อิทฺธิยา โส วสิปตฺโต ฉฬภิฺโ วิสารโท;
ตํ ขณฺเว สปฺปฺโ ราชานํ ตํ พหึ อกา.)
ตโต ปมานีตโชติรงฺค ปาสาณํ ธาตุคพฺภสฺส อุปริ วิตานํ วิย เปตฺวา อรหนฺตา? ธาตุคพฺโภ สมนฺตโต จตุรสฺสมฺจํ วิย เอกฆโน โหตุ. ธาตุ คพฺเภ คนฺธา มา สุสฺสนฺตุ, ปุปฺผานิ มา มิลายนฺตุ, รตนานิ มา วิวณฺณา โหนฺตุ, ปูชนียภณฺฑานิ มา นสฺสนฺตุ, ปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺตานํ โอกาโส วา วิวโร วา มา โหตุ’ติ อธิฏฺหึสุ. ตโต ราชา ธาตุโย มหนฺตํ ปูชํ กตฺวา มงฺคลเจติเย จตุรสฺสโกฏฺกํ อติมโนรมํ ฉตฺตกมฺมฺจ เกลาสกูฏํ วิย สุธากมฺมฺจ วาลุกปาทโต ปฏฺาย สพฺพฺจ กตฺตพฺพํ กมฺมํ นิฏฺาเปสิ. โส ปน เสต นิมฺมลจนฺทรํสิ วิย อุทกพุพฺพุฬเกลาสกูฏปฏิภาโค ฉตฺตธโร ¶ อจลปฺปติฏฺิโต สุชนปฺปสาทโก อฺติตฺถีย มทฺทนกโร มงฺคลถูโป วิโรจิตฺถ.
วิลาสมาโน อฏฺาสิ โตสยนฺโต มหาชเน;
มงฺคลเกลาสถูโป อจโล สุปฺปติฏฺิโต.
สุชนปฺปสาทนกโร ติตฺถิยทิฏฺิมทฺทโน;
ภวิ สทฺธากโร เสฏฺโ สพฺพชนปสาทโก.
เจติโย ปวโร โลเก มหาชนนิเสวิโต;
ธชปุปฺผสมากิณฺโณ สทา ปูชารโห ภวิ.
พหู ชนา สมาคมฺม นานา เทสา สมาคตา;
ปูเชสุํ ตํ มหาถูปํ สพฺพทาปิ อตนฺทิตา.
อีทิโส ปติรูปวาโส โส เทโส ทุลฺลโภ ภเว;
อปฺปมตฺตา สทา สนฺตา วินาถ กุสลํ พหุนฺติ.
ราชา กปฺปาสิกสุขุมวตฺเถน มหารหํ เจติยํ เวเตฺวา, สิริวฑฺฒนํ นาม มหาโพธึ ปติฏฺเปตฺวา ตตฺถ โพธิฆรฺจ การาเปตฺวา ติภูมกํ อุโปสถาคารํ การาเปตฺวา รตฺติฏฺาน ทิวาฏฺานาทีนิ กตฺวา สพฺพํ วิหาเร กตฺตพฺพํ กาเรสิ. เอตฺตกํ การาเปตฺวา วิหารํ ทกฺขิโณทกํ ทสฺสามี’ติ จินฺเตตฺวา อสีติสหสฺสมตฺตานํ ภิกฺขูนํ สตฺตทิวสานิ นานาวิธ สูปวฺยฺชเนหิ มหาทานํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส มหาภิกฺขุ สงฺฆสฺส ติจีวรตฺถาย วตฺถานิ ทาเปตฺวา ปาโตว ปาตราสภตฺตํ ภฺุชิตฺวา เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ีโต เอวมาห? อยฺยา, จาตุทฺทสิเก มหาภิกฺขุสงฺฆสฺส ทกฺขิณํ ทาตุมิจฺฉามี’ติ. โส ปนายสฺมา เอวมาห; อุปกฏฺ ปุณฺณมายํ อุโปสถทิวเส อสฺสยุชนกฺขตฺเตน ทกฺขิณํ ธาตุํ ภทฺทกนฺติ. โส เถรสฺส วจนํ สุตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน เถรํ วนฺทิตฺวา โสมนคเร อตฺตโน ภคินึ เทวึ กเถสิ? ภคินิ, ทสพลสฺส นลาฏธาตุํ นิทหิตฺวา มงฺคลมหาเจติยานุรูปํ ¶ ปาสาทํ อลงฺกตทฺวารฏฺฏาลกโตรณํ เสต วตฺถ อเนกธชสมากิณฺณํ วิหารฺจ การาเปตฺวา ทกฺขิณํ ทสฺสามี’ติ อยฺยสฺส กเถสึ. โส ปนายสฺมา; อุปกฏฺ ปุณฺณมาย อุโปสถทิวเส ทาตุํ ยุตฺตนฺติ อาหา’ติ. เทว, กึ กเถสิ, อยฺยสฺส กถีตนิยาเมเนว อุปกฏฺ ปุณฺณมาย อุโปสถทิวเส ทกฺขิณํ เทหี’ติ อาห. โส ตสฺสา กถํ สุตฺวา โสมนสฺสปตฺโต สาธุ ภทฺเท’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา โสมนคเร วิหรนฺโต, อุปกฏฺ ปุณฺณมาย อุโปสเถ สมฺปตฺเตเยว อชฺชุโปสโถ’ติ ตฺวา คิริอภยํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ตาต สฺเว ทกฺขิณํ ทาตพฺพํ ตฺวํ เสนงฺคํ อลงฺกริตฺวา สฺเว อมฺเหหิ สทฺธึ เอหี’ติ วตฺวา เสรุนคเร สิวรฺโ โลณนคเร มหานาครฺโ ปณฺณํ ปหิณี. สฺเว ตุมฺหากํ หตฺถิอสฺสรถปตฺตาทีนิ สุวณฺณาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา สฺเว อมฺเหหิ สทฺธึ ฉณ เวสํ คาหาเปตฺวา อยฺยสฺส ติสฺสตฺเถรสฺส ทกฺขิณํ ทียมานํ สโมสรนฺตุติ. เต ปน ราชาโน สาสนํ สุตฺวา อตฺตโน อตฺตโน วิภวานุรูเปน หตฺถิอสฺสรถปตฺตาทีนิ อลงฺกริตฺวา คนฺธปฺจงฺคุลิกํ ทตฺวา สุวณฺณมาลาทีนิ ปิลนฺธาเปตฺวา มหา โคเณปิ ตเถว อลงฺกริตฺวา สิงฺเคสุ สุวณฺณกฺจุกํ (ปฏิ) มฺุจาเปตฺวา อมจฺจคหปติ-พฺราหฺมณปุตฺต-อชโคปก-ขุชฺชวามนก-เสนาปติอาทโย จ วิจิตฺตวตฺถานิ นิวาเสตฺวา นานาวิธวิเลปนานิ วิลิมฺเปตฺวา อาคนฺตฺวา รฺโ ทสฺสยึสุ. ราชาปิ จตุรงฺคินิยา เสนาย ปริวุโต อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธํ อารุหิ. เสสราชาโน จ อตฺตโน อตฺตโน เสนงฺเคหิ ปริวาเรตฺวา หตฺถิกฺขนฺเธ นิสีทิตฺวา ราชานํ มชฺเฌ กตฺวา วามทกฺขิณปสฺสโต นมสฺสมานา นิกฺขมึสุ. ตสฺส ปน คมนํ อชาตสตฺตุโน ตถาคตสฺส ทสฺสนตฺถาย ชีวกมฺพวนคมนํ วิย ตึสโยชนปฺปมาณํ เอราวณหตฺถิกฺขนฺธํ อารุหิตฺวา ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทเวหิ ปริวาเรตฺวา สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส นนฺทนวนคมนกาโล วิย จ อโหสิ. โส วฑฺฒมาสกจฺฉายาย ¶ สมฺปตฺตาย โสมนครโต นิกฺขมิตฺวา เสรุทหสฺส อนฺเต นานาวิธ อลงฺกตปฏิยตฺตนาฏกิตฺถีนํ ปฺจงฺคิกตุริยํ ปคฺคณฺหาปยมาโน อฏฺาสิ.
มหาปถวี ภิชฺชมานา วิย ปพฺพตา ปริวตฺตมานา วิย มหาสมุทฺโท (ถลํ) อวตฺถริตฺวา ภิชฺชมานกาโล วิย จ อโหสิ. พฺราหฺมณา ชยมุขมงฺคลิกา โสตฺถิ วจนํ วทึสุ. สพฺพาลงฺการปติมณฺฑิตา นาฏกิตฺถิโย ปฺจงฺคิกตุริยํ ปวตฺตยึสุ. มหาชโน เวลุกฺเขปสหสฺสานิ ปวตฺเตสิ. ตโต ราชา พหู คนฺธทีปธูปาทโย คาหาเปตฺวา อุฏฺาย เสนาย ปริวุโต เถรสฺส วสนฏฺานํ ปวิสิตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา นิสินฺโน อาห? อยฺย ราชาโน จ สมฺปิณฺฑิตฺวา ทกฺขิโณทกสฺส ทียมานสฺส กาโล’ติ. เถโร ตสฺส กถํ สุตฺวา ภทฺทกํ มหาราชา’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. ตสฺมึ ทกฺขิโณทกสฺส ทานทิวเส นานาวิธวิจิตฺตมณิทณฺฑเกสุ นานาวิธ ธชปตากาทีนิ พนฺธาเปตฺวา สมุสฺสิตานิ อเหสุํ. ปุริมาที ทิสาสุ มนฺุวาตา วายึสุ. ตถา มหารํสิชาลสมุชฺชลิโต สหสฺสรํสิภากโร อตฺถงฺคโต อโหสิ. วิปฺผุริตกิรณรชธูมราหุอพฺภาทีหิ อุปโรเธหิ วิรหิโต ตาราคณปริวุโต ปุณฺณจนฺโท สมุชฺชลรชตมยํ อาทาสมณฺฑลํ วิย ปาจีนทิสโต สมุคฺคโต. ตสฺมึ ขเณ ทณฺฑทีปิกาทโย สมุชฺชลาเปสุํ. มหามงฺคลเจติยํ ปน ชาติสุมนมาลาทาเมน ปริกฺขิปิตฺวา เอกมาลาคุณํ วิย อลงฺกริ. ยถา ตาราคณปริวุโต ปุณฺณจนฺโท ตถา ปทีปมาลาลงฺกโต มหาเจติโย อติวิย วิโรจติ. สกล ลงฺกาทีเป ปน สพฺเพ รุกฺขาปิ วิจิตฺตธเชน อลงฺกตา วิย อกาลผลปลฺลเวหิ วิจิตฺตา อเหสุํ. มหาสมุทฺทโลณสาคราทโย’ปิ ปฺจวิธปทุมสฺฉนฺนา อเหสุํ.
วิจิตฺรวตฺถาภรเณหิ สพฺเพ,
อลงฺกตา เทวสมานวณฺณา;
อเนกสงฺขฺยา สุมนา ปตีตา,
ชนา สมนฺตา ปริวารยึสุ.
สพฺเพว ¶ อุชฺชลาเปสุํ ทณฺฑทีปํ มโนรมํ;
สกลมฺปิ อิทํ ทีปํ อาสิ โอภาสิตํ ตทา.
ตาราคณสมากิณฺโณ ปุณฺณจนฺโทว โชตยี;
สารเท นภมชฺฌมฺหิ ิโต รุจิรรํสิยา.
ตถา อยํ ถูปวโร สุปฺปภาโส อลงฺกโต;
มาลาปทีปมชฺฌมฺหิ ภาติ ภุติลกุตฺตโม.
สพฺเพ’ปิ ปาทปา อสฺส ลงฺกาทีปสฺส สพฺพโส;
ธเชหิ’ว สมากิณฺณา อาสุํ ปุปฺผผลนฺททา.
สเจตนา ยถา สพฺเพ อกา ปูชํ อกา ตทา;
ตถา อเจตนา สพฺเพ อกา ปูชํ อนปฺปกํ.
เยภุยฺเยน ภุมฏฺเ เทเว อุปาทาย ยาว อกณิฏฺกา เทวา พฺรหฺมา ทิพฺพมาลาปาริจฺฉตฺตกโกวิฬารจนฺทนจุณฺณํ คเหตฺวา อาคตาเทวาติ วา มนุสฺสาติ วา ชานิตุํ อสกฺโกนฺติ. อุกฺกฏฺมหาสมาคโม อโหสิ. ตสฺมิมฺปิ ทิวเส มหาปถวิ อากาสยุคนฺธรจกฺกวาฬปพฺพตุตฺตมาทโย กมฺปึสุ. ตํ ทิสฺวา ราชา อติวิย โสมนสฺสปฺปตฺโต เถเร จ อวเสส มหามตฺตาทโย สนฺนิปาเตตฺวา นาฏกาทโย จ คเหตฺวา, อิทาเนวาหํ วิหารทกฺขิณํ ทสฺสามิ’ติ เจติยงฺคณํ อคมาสิ. เถโรปิ ภิกฺขุสงฺฆํ คเหตฺวา เจติยงฺคเณ อลงฺกตมณฺฑเป นิสีทิ. ราชา วาสิตคนฺโธทกสุวณฺณภิงฺการํ คเหตฺวา อุทกํ เถรสฺส หตฺเถ อาสิฺจิตฺวา ทกฺขิณํ อทาสิ. ทตฺวา จ ปน เอวมาห; อยฺยา เอสา ธาตุ มยฺหํ ปิตามหวํเสน อาคตา. อิทานิ อมฺหากํ อติรุจิรรมณิยา โรหณชนปทา อาหริตฺวา สุวณฺเณน ธาตุคพฺภํ, สตฺตรตเนน ธาตุมณฺฑปํ การาเปตฺวา ตสฺมึ สุวณฺณมยํ พุทฺธปฏิมํ นิสีทาเปตฺวา อมฺหากํ ทสพลสฺส นลาฏธาตุํ ¶ นิทหิตฺวา อยฺยสฺส จีวราทีนมตฺถาย อิทานิ โสฬสคามวรานิ ทสฺสามิ’ติ คามวรานิ ทตฺวา สมนฺตโต ติคาวุตปฺปมาเณ เสรุทเห เภรึ จราเปตฺวา อารามิกํ กตฺวา อาห? ภนฺเต, ตุมฺหากํ มยา ทินฺนโสฬสคามํ อชฺเชว คนฺตพฺพํ. คนฺตฺวา จ ปน อชฺเชว ปริคฺคหํ กโรถาติ วตฺวา ตตฺเถว วาสุปคโต ปุน ทิวเส สมาคนฺตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส มหาภิกฺขุสงฺฆสฺส ตีจีวรปฺปโหนกสาฏกํ ปณีตํ โภชนํ ทตฺวา เถรสฺส สนฺติกํ อาคโต, อยฺย วิหาเร กตฺตพฺพํ อปริหาเปตฺวา มยา กตํ, เคหํ คมิสฺสามีติ (นิเวเทสิ). เถโร ตสฺส กถํ สุตฺวา สาธุ มหาราชาติ สมฺปฏิจฺฉิ.
โส ปน เจติยสฺส ปูชนตฺถาย ปุปฺผารามํ การาเปตฺวา มาลาการานํ ปริพฺพยํ ทาเปสิ. ตถา เภริวาทกนาฏกานมฺปิ วิหารสีมนฺเต สุวณฺณนงฺคเลน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อารามิกานมฺปิ คามํ การาเปสิ. ภิกฺขุสงฺฆสฺส เวยฺยาวจฺจตฺถาย อตฺตโน สนฺติเก ปฺจสตอมจฺจธีตโร ตตฺตเก อมจฺจปุตฺเต ทาสทาสิโย จ ทตฺวา ปริพฺพยตฺถาย เตสํ เตสํ ปฺจสตสหสฺสกหาปเณ จ ทาเปสิ. ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ธาตุปุชนตฺถาย โสฬสสหสฺสํ กหาปณํ ทาเปสิ.
ตโต คิริอภยํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ตาต ตุมฺเห อิเธว นิจฺจํ วสถ. อมฺหากํ วิหาเร จ อารามิเกสุ จ อยฺเยสุ จ อปฺปมตฺโต โหหีติ โอวทิตฺวา สพฺพํ ตสฺส นิยฺยาเทสิ. เถโร ตสฺส เอวมาห? มหาราช สมนฺตโต มหาสีมํ พนฺธิตพฺพนฺติ. พนฺธถ ภนฺเตติ วุตฺเต? มหาราช อกิตฺติเตน นิมิตฺเตน สีมํ พนฺธิตุํ นสกฺกา, วิหารสฺส ปาจีน ปจฺฉิมุตฺตรทกฺขิณโต มหาสีมํ พนฺธนาย นิมิตฺตํ สลฺลกฺเขตฺวา เทหิ, มยํ สีมํ พนฺธิสฺสามาติ อาห. ราชา ตุฏฺโ สตฺต อมจฺเจ สพฺพาลงฺกาเรน อลงฺกริตฺวา สีมานิมิตฺตํ กิตฺเตตฺวา อาคมนตฺถํ ¶ เปเสสิ. เต ปน สตฺต อมจฺจา จตุสุ ทิสาสุ นิมิตฺตํ สลฺลกฺเขตฺวา ปณฺเณ ลิขิตฺวา อาหริตฺวา รฺโ อทํสุ. ราชา เอเกกํ สตกหาปณํ ทตฺวา จตุสุ ทิสาสุ อารกฺขํ ทาเปตฺวา สีมํ พนฺธนฺตูติ มหาภิกฺขุสงฺฆสฺส นิเวเทสิ. อถ เถโร ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต เจติยงฺคเณ นิสีทิตฺวา วปฺปมาสกาฬปกฺขทฺวาทสทิวเส สีมํ พนฺธิตฺวา นิฏฺเปสิ.
ตตฺถ สีมานิมิตฺตํ เอวํ ชานิตพฺพํ; ปุริมาย ทิสาย สิคาล ปาสาณํ คโต. ตโต มจฺฉเสลคามสฺส วาม ปสฺเสน โกฏสีมา นาม คามกฺเขตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา คณทฺวารคามํ คโต. จิตฺตวาปิยา อุตฺตรวาน โกฏิโต วรคามกฺเขตฺเต ปิฏฺิปาสาณํ คโต. ตโต สาลิกํ นาม มธุกรุกฺเข ีตปาสาณถูปสฺส คโต. ตโต วุตฺติก นาม วาปิยา ทกฺขิณวาน โกฏิโต กณิการ เสลสฺส คโต. ตโต ฉนฺนชฺฌาปิตเสลสฺส คโต. ตโต กุกฺกุฏสิว นาม อุปาสกสฺส มธุกรุกฺเข ีตํ ถูปํ คโต. ตโต โสณฺฑํ นาม เสลํ คโต. ตโต สพรํ นาม ปาสาณํ คโต. ตโต เอลาลติตฺถสฺส คโต. ตโต โสพฺภ มชฺฌิเมน คนฺตฺวา อสฺสพนฺธนํ นาม านํ คโต. ตโต ปาสาณสฺส มตฺถเก อุทก กากํ นาม นิคฺโรธํ คโต. โส รุกฺโข อุทก กากานํ วุสิต ภาเวน เอวํ นาม ชาโต. ตโต ตมฺพติตฺถํ นาม คนฺตา มหาจาริกสฺสนาม ถูปมคฺคสฺส คโต. ¶ ตโต อสฺสมณฺฑลปิฏฺึ คโต. ตโต มหา กทมฺพ ปสฺเส ีตํ ปาสาณถูปํ คโต. ตโต มหา ราชุวาปิยา อุตฺตรโกฏิยา ีตํ มหานิคฺโรธรุกฺขํ คโต. ตโต มหาวนปิฏฺึ คโต. ตโต โลณสาครสฺส อนฺเต รชตเสลํ คโต. ปุน อาวตฺติตฺวา สิคาล ปาสาเณเยว ีโต. อิมํ เอตฺตกํ ปเทสํ สมนฺตโต ปริจฺฉินฺทาเปตฺวา ราชา อทาสิ. วิหารสฺส พหู อารามิเก จ (เตสํ) วิวิธานิ อุปกรณานิ (จ) ทาเปตฺวา สพฺเพ ปาการโตรณาทโย การาเปตฺวา วิหารํ นิฏฺาเปตฺวา โรหณเมว คโต.
ราชา ปสนฺนหทโย มหาปฺุโ มหาพโล;
กาเรตฺวา อุตฺตมํ ถูปํ กฺจนคฺฆีก โสภิตํ.
พนฺธาเปตฺวา ตโต สีมํ วฏฺฏคามฺจ โสฬส;
ทตฺวา อารามิกานฺจ สพฺพุปกรณานิ จ.
ตโต โส โรหณํ คนฺตฺวา มหาเสนาปุรกฺขโต;
วิหารเทวิยา สทฺธึ โมทมาโน วสี ตหึ.
เถโร ปน ตตฺเถว วิหรนฺโต โย อิมสฺมึ วิหาเร วสนฺโต ตถาคตสฺส เอกคนฺธกุฏิยํ วุตฺโถ วิย ภวิสฺสตีติ ขฺยากริตฺวา ตโต ปฏฺาย สีลาจารสมาธิสมาปตฺติปฏิลทฺธชฬภิฺาปฏิสมฺภิทปฺปตฺเตหิ ขีณาสเวหิ ปริวาเรตฺวา สพฺพ พุทฺธคุณํ อนุสฺสรนฺโต จิรํ วสิตฺวา ตตฺเถว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ.
อเนกคุณสมฺปนฺโน ¶ ติสฺสตฺเถโร พหุสฺสุโต;
ชนานํ สงฺคหํกตฺวา นิพฺพุโต โส อนาสโว.
เถราปิ เต สีลสมาธิยุตฺตา,
พหุสฺสุตา สาธุคุณาภิรามา;
ปฺาปภาวายุปฺปนฺนจิตฺตา,
คุณากรา ตานยุตา ชนานํ.
ปหีนภวสํสารา ปภินฺนปฏิสมฺภิทา;
นามรูปํ สมาสนฺโต เปสลา ฉินฺนพนฺธนา.
สตฺตานํ อุตฺตมํ สนฺตึ กตฺวา จ ชนสงฺคหํ;
นิพฺพุตา เต มหาปฺา ปทีโปจ สุมานสา.
อิติ อริยชนปฺปสาทนตฺถาย กเต ธาตุวํเส
ธาตุนิธานาธิกาโร นาม
ปฺจโม ปริจฺเฉโท.
อิมินา ¶ การาปิตวิหารา กเถตพฺพา; วิหารเทวีมหาวิหารํ, ฉาตปพฺพต วิหารํ, สมุทฺทวิหารํ, จิตฺตลปพฺพตวิหารํ, ภทฺทปาสาณทฺวารวิหารํ, อจฺฉคลฺล วิหารํ, โกฬมฺพติสฺสปพฺพตวิหารํ, คณวิหารํ, กาลกวิหารํ, ทุกฺขปาลก วิหารํ, อุจฺจงฺคณวิหารํ, โกฏิติสฺสวิหารํ, ตสฺส ปน เอกนามํ กตฺวา การาปิเต มหาคาเม ติสฺสมหาวิหาราทึ กตฺวา เอกสตอฏฺวีสวิหารานิ กตานิ อเหสุํ.
อฏฺวีสเอกสตวิหารฺจ มหารหํ;
วิหารเทวิยา สทฺธึ การาเปสิ มหายโส.
ตโต ปฏฺาย ราชา มหาทานํ ทตฺวา ปฺุานิ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติ.
กตฺวานิ ปฺุกมฺมานิ อเนกานิ มหายโส;
อตฺถํ ชนสฺส กตฺวาน คนฺตฺวาน ตุสิตํ ปุรํ.
โส ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺตึ จีรํ ภฺุชิย นนฺทิโต;
มหาวีภวสมฺปนฺโน เทวตานํ ปุรกฺขโต.
ตมฺปิ สมฺปตฺติโมหาย ชีววโลเก มโนรเม;
โลกุตฺตรํ สิวํ เขมํ อิจฺฉนฺโต อาคมิสฺสติ.
โส ตโต จุโต ชมฺพุทีเป นิพฺพตฺติตฺวา เมตฺเตยฺย ภควโต ปิตา สุพฺรหฺมา นาม ภวิสฺสติ. วิหารเทวี ตสฺเสว มาตา พฺรหฺมวตี นาม พฺราหฺมณี ภวิสฺสติ. อภยคามณีกุมาโร ตสฺเสว เมตฺเตยฺยสฺส ภควโต ปมคฺคสาวโก ภวิสฺสติ. กนิฏฺโ สทฺธาติสฺโส ทุติยคฺคสาวโก ภวิสฺสติ.
เอตฺตาวตา นลาฏธาตุ สํวณฺณนา สมตฺตา.
ธาตุวํโส สมตฺโต.
อเนน ¶ ปฺุกมฺเมน สํสรนฺโต ภวาภเว;
สพฺพตฺถ ปณฺฑิโต โหมี สาริปุตฺโตว ปฺวา.
อริเมทสฺส พุทฺธสฺส ปพฺพชิตฺวาน สาสเน;
นิพฺพานํ ปาปุณิตฺวาน มฺุเจมิ ภวพนฺธนา.
อเนน เม สพฺพภวาภเว’หํ,
ภเวยฺยเมกนฺตปรานุกมฺปี;
กุลี พลี เจว สตี มตี จ,
กวีหิสนฺเตหิ สทา สมงฺคี.
ปฺาวนฺตานํ อคฺโค ภวตุ.