📜

Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa.

Abhidhānappadīpikāṭīkā

Ganthārambha

Yassa ¶ ñāṇaṃ sadā ñāṇaṃ, nāññeyyā ñāṇakaṃ vinā;

Nissesaguṇayuttassa, tassa natvā mahesino.

Satthantarā samādāya, sāraṃ sabbadharā tathā;

Kariyyate’bhidhānappa-dīpakassatthavaṇṇanā.

Paṇāmādivaṇṇanā

[Ka] idhāyaṃ ganthakāro paṭhamamattano paresampi sammā hitatthanipphādanatthaṃ puññasampada’mācinoti ‘‘tathāgato’’ccādinā. Tattha karuṇākaro mahākaruṇāya uppattiṭṭhānabhūto yo tathāgato bhagavā karopayātaṃ attano hatthagataṃ sukhappadaṃ sukhassa patiṭṭhānabhūtaṃ sukhakāraṇaṃ vā sukhadāyakaṃ vā padaṃ nibbānaṃ osajja cajitvā kalisambhave dukkhakāraṇabhūte ¶ bhave saṃsāre kevaladukkaraṃ sukarenāsammissaṃ accantadukkaraṃ pañcavidhapariccāgādikaṃ karaṃ karonto paratthaṃ paresamatthaṃyeva akā katavā, tamedisaṃ tathāgataṃ ahaṃ namāmi.

[Kha] yañca dhammaṃ jarārujādimuttā jarārogādīhi vimuttā munikuñjarā muniseṭṭhā bhagavanto apūjayuṃ pūjitavanto, tathā uttare uttame sattānaṃ vā saṃsāramahoghapakkhandānaṃ tato uttaraṇasamatthe yahiṃ tare yasmiṃ dhammaplave ṭhitā sammāpaṭipajjanavasena ārūḷhā narānarā manussā ca devā ca tivaṭṭambunidhiṃ kilesakammavipākavaṭṭasaṅkhātehi tīhi vaṭṭehi ākulitaṃ saṃsāramahamburāsiṃ tariṃsu tiṇṇā, aghappahaṃ kilesappahānakaraṃ, saṃsāradukkhappahānakaraṃ vā taṃ dhammamapi ahaṃ namāmi.

[Ga] munindorasasūnutaṃ bhagavato ure sambhavadhammadesanāya ariyabhāvappattatāya munindassa orasaputtabhāvaṃ gataṃ pattaṃ nutaṃ kilesakhepanakaṃ supuññakhettaṃ puññatthikānaṃ puññabījaviruhanaṭṭhānaṃ sukhettabhūtaṃ bhuvane loke sutaṃ vissutaṃ ¶ , sutadharaṃ vā kilesasavanābhāvena assutaṃ apāṇopi pāṇo karīyitthāti pāṇīkato, pātimokkhasaṃvaro, sova saṃvaro etassatthīti pāṇīkatasaṃvaro, taṃ pāṇīkatasaṃvaraṃ, varaṃ sīlādiguṇehi sadevakehi lokehi patthanīyaṃ. ‘‘Devāpi tassa pihayanti tādino’’ti [udā. 27] hi vuttaṃ. Sadā sabbasmiṃ kāle guṇoghena sīlādiguṇasamūhena nirantarantaraṃ avicchinnamānasaṃ, paripuṇṇacittaṃ vā gaṇampi aṭṭhannaṃ ariyapuggalānaṃ samūhaṃ api ahaṃ namāmīti evamettha tiṇṇampi saṅkhepato atthayojanā daṭṭhabbā.

[Gha-ṅa] evaṃ puññasampadamācinitvā kimabhimataṃ sādhanīyamiccāha ‘‘pakāsissamabhidhānappadīpika’’nti. Buddhādīnamabhidhānānaṃ sarūpavasena, liṅgavasena ca paridīpanato pakāsanato ‘‘abhidhānappadīpika’’nti laddhanāmaṃ satthaṃ pakāsissaṃ antobhāvena nipphannaṃ bahibhāvena pakāsissaṃ. Antobhāvassa hi bahibhāvamapekkhitvā bhāvitamupapannaṃ. Nanu santeva pubbācariyānaṃ nāmaliṅgappakāsanānyamarakosatikaṇḍoppalinyādyabhidhānasatthāni, pāṇini byāḍivararucicandagomi ruddavāmanādivihitāni ca liṅgasatthāni, tato kimidamuccate iccāha ‘‘nāmaliṅgāni buddhabhāsitassārahāni dassayanto’’ti. Etena santesvapi pubbācariyānaṃ satthesu yasmā na tesu nāmaliṅgāni buddhavacanānurūpāni honti ¶ , tasmā tadanurūpāni nāmaliṅgāni dassayanto abhidhānasatthaṃ pakāsissāmīti etamatthaṃ dīpeti. Namyate abhidhīyate attho anenāti nāmaṃ, saddasatthe namudhātuvasena. Liṅgayate ‘‘itthiyamato āpaccayo’’tyādinā vibhajjateti, itthādayo vānena liṅgīyante byañjīyanteti liṅgaṃ, itthipumanapuṃsakaṃ. Kimetassa abhidhānasatthassa karaṇe payojananti pucchāyaṃ yasmiṃ sati taṃ sotāro sotumussahanti, taṃ dassetumāha ‘‘nāmaliṅgesvi’’ccādi. Yato buddhavacane paṭuno bhāvo pāṭavaṃ, tadeva attho payojanaṃ, taṃ icchantīti pāṭavatthino, tesaṃ pāṭavatthīnaṃ sotūnaṃ nāmaliṅgesu kosallaṃ kusalatā chekabhāvo buddhavacane mahabbalaṃ atthassa nicchayakāraṇaṃ hoti, ato tasmā kāraṇā buddhabhāsitassārahāni nāmaliṅgāni dassayanto abhidhānappadīpikaṃ satthaṃ pakāsissanti sambandho.

[Ca] idāni satthalahubhāvatthamāha ‘‘bhiyyo’’ccādi. Bhiyyo bāhullena rūpantarā rūpabhedena itthipaccayapumbhāvādikāriyakatena thīpunnapuṃsakaṃ ñeyyaṃ, so ca nāmānaṃ nāmavisesanassa, nāmaparāmasisabbanāmasaddassa ca ñeyyo pakārantarābhāvā. Tatra nāmānaṃ rūpabhedo yathā – churikā satya’siputti [abhidhāna 392 gāthā]. Asi khaggo ca sāyako [abhidhāna 391 gāthā]. Pānīyaṃ salilaṃ dakanti [abhidhāna 661 gāthā]. Nāmavisesanassa yathā – nisītho majjhimā rattīti [abhidhāna 70 gāthā]. Nāmaparāmasisabbanāmasaddassa yathā – ¶ ākaṅkhā ruci vuttā sā, tvadhikā lālasā dvisūti [abhidhāna 163 gāthā]. Sāhacariyena niyataliṅgenāvippayogato thīpunnapuṃsakaṃ ñeyyaṃ. Katthacīti yatra rūpabhedo natthi, taṃ yathā – marīci migataṇhikā [abhidhāna 65 gāthā]. Raṃsimā bhākaro bhānu [abhidhāna 63 gāthā]. Āpo payo jalaṃ vāri [abhidhāna 661 gāthā]. Marījhādayo hyabhinnarūpattā liṅgantarepi sambhāviyantehi niyataliṅgehi migataṇhikābhākarajalādisaddehi sāhacariyena taṃliṅge nicchīyante. Āhaccavidhānena itthipumanapuṃsakānaṃ visesetvā kathanena thīpunnapuṃsakaṃ ñeyyaṃ. Kvacīti yatra na rūpabhedo liṅganiṇṇayassa nimittaṃ, na ca sāhacariyaṃ liṅgabhedobhimato, nekameva vā liṅgamicchate, taṃ yathā – vallarī mañjarī nārī [abhidhāna 550 gāthā]. Viṭapo viṭabhītthiyaṃ [abhidhāna 547 gāthā]. Bhītitthī bhayamuttāso [abhidhāna 166 gāthā]. Vajiraṃ punnapuṃsakeccādi [abhidhāna 24 gāthā].

[Cha] idāni rūpabhedoti liṅganiṇṇayassa paṭipattihetuko yo bhinnaliṅgānaṃ dvando, takkaraṇapaṭisedhena abhinnaliṅgānameva dvando katoti paribhāsitumupakkamate ‘‘abhinnaliṅgina’’miccādi. Abhinnaliṅgīnaṃyeva nāmānaṃ dvando kato, na bhinnaliṅgīnaṃ, yathā – vimutyasaṅkhatadhātu, suddhinibbutiyo siyunti [abhidhāna 9 gāthā]. Na kevalaṃ dvandoyeva, atha kho ekasesopyabhinnaliṅgānaṃyeva kato, yathā – naggo digambarāvatthā. [abhidhāna 734 gāthā] Sabbadharakate pana ‘‘jīmūtā meghapabbatā’’ iccudāhaṭaṃ. Nanu ca bhinnaliṅgānampi ekaseso kato, yathā ¶ – mātā pitā tu pitaro, puttā tu puttadhītaro [abhidhāna 249 gāthā]. Sasurā sassu sasurā, bhātubhagini bhātaroti [abhidhāna 250 gāthā]. Ettha hi mātā ca pitā ca pitaro, putto ca dhītā ca puttā, sassu ca sasuro ca sasurā, bhātā ca bhaginī ca bhātaroti bhinnaliṅgānampi ekaseso dassitoti. Ṭhānantare tesaṃ bhinnaliṅgatāya dassitattā na doso. Tāto tu janako pitā [abhidhāna 243 gāthā]. Ammā’mbā jananī mātā [abhidhāna 244 gāthā]. Apaccaṃ puttotrajo suto [abhidhāna 240 gāthā]. Nāriyaṃ duhitā dhītā [abhidhāna 241 gāthā]. Jāyāpatīnaṃ jananī, sassu vuttātha tappitā. Sasuroti iccādikañhi tesaṃ [abhidhāna 246 gāthā] ṭhānantaranti. Tathā ettha kamaṃ vinā bhinnaliṅgānaṃ gaṇanapāṭho viya saṅkaropi na kato. Tatra hi saggadisādayo atthā yathākkamaṃ taṃsambandhā ca sakkavidisādayo atthā sakasakasambandhasahitā yathābhidhānaṃ sarūpapaṭipatyamatthabhidheyyā, tathā tappariyāyasambandhāni ca yāni nāmāni, tāni sabbāni tadabhidhānāvasare abhidheyyānīti sukhenekatreva sakalanāmapaṭipatti sarūpapaṭipatti ca yathā siyāticcetadatthaṃ kamo abhyupagamyate, tathā ca satyāvassaṃ saggādipariyāye divasaddādayo, harādyavasare kumārādayo abhidheyyā iti kamānurodhena liṅgasaṅkaro pariharitumasakkuṇeyyo, yathāvuttantu kamaṃ vinā neha saṅkaro kato, iti pariyāyena itthippakaraṇādikkamena yathāsambhavamabhidhānato, taṃ yathā – īti tvitthī ajaññañca, upasaggo upaddavoti [abhidhāna 401 gāthā]. Atra hi ye tiliṅgā, te tiliṅgāvasare eva nibaddhā, na gaṇanapāṭhā viya uccāraṇavasena, evaṃ sabbatra yathāsambhavaṃ nīyate. Vuttañca –

‘‘Bhedākhyānāya ¶ na dvando, nekaseso na saṅkaro;

Katotra bhinnaliṅgāna-mavuttānaṃ kamaṃ vinā’’ti [amara 1.4].

Idāni liṅgavācakānaṃ ṭhānavasenatthesu gamanaṃ dassetumāha ‘‘liṅgavācake’’ccādi. Gāthāpādantamajjhaṭṭhā gāthānaṃ pādānañca antamajjhaṭṭhā liṅgavācakā anekatthaliṅgavācakāni ñāṇadassanādīni liṅgāni pubbamatthaṃ vācakavasena yanti gacchanti. Apare gāthāpādānamādiṭṭhā liṅgavācakā paramatthaṃ yanti gacchanti. Taṃ yathā –

Phale vipassanādibba-cakkhusabbaññutāsu ca;

Paccavekkhaṇañāṇamhi, magge ca ñāṇadassanaṃ [abhidhāna 794 gāthā].

Ṇādo saddhācīvarādi-hetvādhāresu paccayo;

Kīḷādibbavihārādo, vihāro sugatālaye [abhidhāna 857 gāthā].

Khagge kurūre nettiṃso, parasmiñcātra tīsvamu [abhidhāna 1089 gāthā];

Kusale sukataṃ suṭṭhu-kate ca sukato tisu [abhidhāna 938 gāthā].

Samayo samavāye ca, samūhe kāraṇe khaṇe;

Paṭivedhe siyā kāle, pahāne lābhadiṭṭhisu [abhidhāna 778 gāthā].

Kantāro vanaduggesu [abhidhāna 1107 gāthā].

Ettha ca –

Yebhuyyatābyāmissesu, visaṃyoge ca kevalaṃ;

Daḷhatthenatireke cā-navasesamhi taṃ tisu [abhidhāna 786 gāthā].

Samādhismiṃ pumekaggo-nākule vāccaliṅgiko [abhidhāna 1035 gāthā].

Jaḷe thūlo mahatyapi [abhidhāna 1066 gāthā] ccādīsu

Gāthāmajjhaṭṭhānaṃ ¶ , pādantamajjhaṭṭhānañca liṅgavācakānaṃ pubbaparatthesvapi gamanabhāvato ‘‘pubbaṃ yantī’’ti idaṃ yebhuyyavasena vuttanti daṭṭhabbaṃ. Atha vā gāthānaṃ majjhantaṭṭhā pubbaṃ yanti, gāthāmajjhaṭṭhā, pādantamajjhaṭṭhā ca pubbāparañca yantīti yathālābhayojanā daṭṭhabbā.

[Ja] idāni visesavidhimhi satthalahubhāvatthaṃ paribhāsate ‘‘pumitthiya’’miccādi. Pumitthiyaṃ ‘‘dvīsū’’ti padaṃ ñeyyaṃ, yathā – asani dvīsu [abhidhāna 24 gāthā]. Sabbaliṅge liṅgattaye ‘‘tīsū’’ti padaṃ ñeyyaṃ, yathā – sattannaṃ pūraṇe seṭṭhe’tisante sattamo tisu [abhidhāna 942 gāthā]. Ettha ca nisiddhaliṅganāmaṃ pārisesato ‘‘sesaliṅga’’nti ñeyyaṃ [nisiddhaliṅga sesatthaṃ (amara 1.5.)], yathā – vassa saṃvaccharā nitthīti [abhidhāna 81 gāthā]. Atra cekaliṅganisedhabyākhyānena liṅgadvayavidhānanti [ekaliṅganisedhabyājena liṅgadvayābhidhānamiti (amarakosacintāmaṇiṭīkā)].

Ganthalāhavaṃ vidhāyedāni paṭipattilāhavatthamāha ‘‘abhidhānantarārambhe’’iccādi. Abhidhānantarassa aññassa abhidhānassa ārambhe sati, tu anto yassa abhidhānassa, atha ādi yassa abhidhānassāti idaṃ abhidhānadvayañca ñeyyaṃ. Tvantamathādikaṃ nāmādipadaṃ pubbena na sambajjhateti bhāvo. Tatra nāmapadaṃ yathā – jino sakko tu siddhattho [abhidhāna 4 gāthā]. Kesavo cakkapāṇyatha [abhidhāna 16 gāthā]. Mahissaro sivo sūlī [abhidhāna 16 gāthā]. Liṅgapadaṃ yathā – pume tu paṇhi pāsaṇi [abhidhāna 277 gāthā]. Pume tūtu rajo pupphaṃ [abhidhāna 238 gāthā]. Sā tirokaraṇīpyatha ¶ [abhidhāna 298 gāthā]. Punnapuṃsakamullocaṃ [abhidhāna 299 gāthā]. Atthapadaṃ yathā – udare tu tathā pācā’nalasmiṃ gahaṇītthiyaṃ [abhidhāna 973 gāthā]. Paṇīto tīsu madhure, uttame vihitepyatha. Añjase visikhāyañca, pantiyaṃ vīthi nāriyaṃ [abhidhāna 940 gāthā]. Athasaddena catra anantariyatthena sakapariyāyopalakkhaṇato atho saddādīsu ca na pubbena sambajjhate. Pāṇako cāpyatho uccāliṅgo lomasapāṇakoti [abhidhāna 623 gāthā].

[Jha] idāni buddhavacanānamanurūpānampi pacurappayogānameva kesañci gahaṇaṃ attano satthantarāpasayhatāvasena ahaṃkārapubbikābhāvañca dassetumāha ‘‘bhiyyo payoga’’miccādi. Sogate sugatassa vacanabhūte āgame piṭakattaye, tañhi āgacchanti tividhasampattiyo etenāti āgamoti vuccati. Tasmiṃ bhiyyo payogaṃ bāhullena payujjateti payogo, taṃ āgamma gahetvā kvaci araññavaggādīsu nighaṇṭuyuttiñca nighaṇṭunāmake satthe āgataṃ buddhavacanānurūpaṃ yuttiñca ānīya ānetvā nāmaliṅgaṃ kathīyati antobhāvena nipphannaṃ bahibhāvena pakāsīyate. Āvibhāvattameva hi jaññattaṃ santakāriyakārino. Āsīsāyaṃ vā avassambhāvinopi vacanassa vattamānatthavatticchāya vattamānattaṃ, tathā hi loke avassambhāvino siddhimabhisandhāya bhāvinamappattaṃ vattamānattena vā atītattena vā vattumicchati, taṃ yathā – ‘‘idaṃ mamamapāpaye’’ti koci kenacābhihito santo avassaṃ taṃ bhavissatīti maññamāno pāpiyamānaṃ pattaṃ vā vattumicchati ¶ , tatoyeva ‘‘āsīsāyaṃ bhūtamiva ce’’ti [pāṇini 3.3.132] tadatidesavacanaṃ paccākhyāyate.

Paṇāmādivaṇṇanā niṭṭhitā.

1. Saggakaṇḍavaṇṇanā

1. Idāni yasmā abhidheyyattho nāma paññattiparamatthatthavasena duvidho, tesu yebhuyyena paññattatthato paramatthatthova seṭṭho, tesupi odhiso kilesānaṃ samucchedapaṭippassaddhikarattā yathākkamaṃ aṭṭha dhammā seṭṭhā, tatopi nibbānameva seṭṭhaṃ, tesaṃ sabbesampi dhammānaṃ sammāsambuddhova seṭṭho. Vuttañhi bhagavatā ‘‘virāgo seṭṭho dhammānaṃ, dvipadānañca cakkhumā’’ti [dha. pa. 273; netti. 125]. Ettha hi ‘‘yāvatā, bhikkhave, dhammā saṅkhatā vā asaṅkhatā vā, virāgo tesaṃ dhammānaṃ aggamakkhāyatī’’ti [a. ni. 4.34; 5.32; itivu. 90] vacanato sabbesampi saṅkhatāsaṅkhatadhammānaṃ virāgasaṅkhāto nibbānameva seṭṭho, cakkhumā pana sammāsambuddho tesaṃ sabbesampi dhammānaṃ, devamanussādibhedānaṃ dvipadānañca paññattatthānaṃ seṭṭhoti ayamattho vutto bhagavatā, tasmā sabbatthaseṭṭhatthābhidhāyakābhidhānabhūtaṃ buddhātidhānameva paṭhamaṃ saggakaṇḍassa ādimhi patthiyavasena [satthiyavasena (ka.)] dassetumāha ‘‘buddho’’ccādi. Tattha jinasaddantaṃ sabbabuddhassa nāmaṃ. Sabbaṃ buddhavāti buddho, sakammakā kattari tapaccayo. Visiṭṭhā buddhi assatthīti buddho, pasaṃsāyaṃ yadādinā ṇapaccayo. Dānasīlakkhandhādayo ṭhānāṭṭhānañāṇādayo vā dasa ¶ balāni yasseti dasabalo. Sāsati vinayati satteti satthā. Sabbadhammajānanasīlatāya sabbaññū. Dvipadānaṃ, dvipadesu vā uttamo dvipaduttamo, buddhavaṃsavaṇṇanāyaṃ [bu. vaṃ. aṭṭha. 37 nidānakathā] niddhāraṇalakkhaṇāya chaṭṭhiyā samāsassa paṭisiddhattā nedisī niddhāraṇalakkhaṇā chaṭṭhī gamyate. Kasmā pana so tattha paṭisiddhoti? Samāse yebhuyyena niddhāraṇalakkhaṇattayassa vikalābhāvato. Kiñcāpi hi tattha chaṭṭhiyāyeva paṭisiddho, sattamiyā pana niddhāraṇalakkhaṇāya vijjamānattā tassāpi so paṭisedhanīyoyeva. Munīnaṃ indo rājā munindo. Puññañāṇabhāgyādayo bhagaṃ nāma, taṃyogā bhagavā. Nāthati sattānaṃ hitaṃ yācati, kilese vā upatāpeti, sattesu vā issariyaṃ karoti, tesaṃ vā hitaṃ āsīsatīti nātho. Buddhadhammasamantañāṇadibbacakkhusaṅkhātehi pañcahi cakkhūhi samannāgatattā cakkhumā. Sabbadā byāmappabhāya kāyato niccharaṇavasena aṅgīraso. Sabbākārena sabbadhammānaṃ munanato muni, dhammavādesu vā monakaraṇato muni.

2. Lokānaṃ, lokesu vā nātho lokanātho. Attano adhikassa kassacipi uttamapuggalassa abhāvato anadhivaro, sabbapariyantagatattabhāvattā vā natthi etassa ito añño adhiko patthetabbo attabhāvoti anadhivaro. Mahantānaṃ sīlakkhandhādīnaṃ esanato gavesanato mahesi, mahanto vā īso vibhūti etassāti mahesi. Hitaṃ vinayati anusāsatīti vināyako, visiṭṭhaṃ vā nibbānaṃ satte netīti vināyako. Sabbadhammadassanasīlatāya ¶ ‘‘samantacakkhū’ti laddhanāmena sabbaññutaññāṇena samannāgatattā samantacakkhu. Sobhanaṃ gataṃ ñāṇamassa, saṃsārā vā suṭṭhu apunarāvattiyā gatavāti sugato, saparasukhasiddhatthaṃ vā sammā gatavāti sugato. Bhūri bahukā paññā yassa, anantattā vā bhūrisamā paññā etassāti bhūripañño, anantāya mahāpathaviyā sadisapaññotyattho. Kilesādipañcavidhaṃ māraṃ jitavāti māraji.

3. Narānaṃ sīho seṭṭho, parappavādamaddanasahanato vā naro ca so sīho cāti narasīho, sahatīti sīho, niruttinayena pubbavaṇṇākārassīkāro, sīhasadisattā vā naro ca so sīho cāti narasīho. Yathā hi sīho migarājā catūhi dāṭhāhi sabbasatte hiṃsati abhibhavati, tathā bhagavāpi sīlapaññāpuññiddhisaṅkhātehi catūhi dhammehi sabbaṃ lokaṃ hiṃsati abhibhavatīti opammasaṃsandanaṃ. Sabbapurisānaṃ seṭṭhattā naravaro, narānaṃ vā devamanussānaṃ seṭṭhattā naravaro, ‘‘sīle patiṭṭhāya naro sapañño’’ti [saṃ. ni. 1.23] ettha viya narasaddena sabbe devamanussā saṅgahitā. Dhammassa rājapavattakattā dhammarājā, dhammato vā sadevakassa lokassa rājā jāto, nādhammatoti dhammarājā, dhammena rājatīti vā dhammarājā, dhammapālako vā rājā dhammarājā. Munīnaṃ seṭṭhattā mahāmuni. Devānaṃ atidevoti devadevo, devānaṃ adhiko vā devo devadevo. Lokānaṃ garu ācariyo lokagaru, lokānaṃ garubhājanattā vā lokagaru. Dhammassa sāmi yathāvuttanayena dhammassāmī. Yathā purimakā sammāsambuddhā ¶ sabbaññubhāvaṃ gatā, tathā ayampi gatoti tathāgato, tathā vā sammā gataṃ ñāṇamassāti tathāgatotyādinā tathāgatasaddassa atthapapañco tattha tattha [dī. ni. aṭṭha. 1.7; ma. ni. aṭṭha. 1.12; saṃ. ni. aṭṭha. 2.3.78; a. ni. aṭṭha. 1.1.70; udā. aṭṭha. 18; itivu. aṭṭha. 38; theragā. aṭṭha. 1.3; bu. vaṃ. aṭṭha. 2 nidāna kathā; mahāni. aṭṭha. 14; paṭi. sa. aṭṭha. 1.1.37; dī. ni. ṭī. 1.7; dī. ni. abhi. ṭī. 1.7; ma. ni. ṭī. 1.12; a. ni. ṭī. 1.1.170] vuttanayena veditabbo.

4. Sayameva sammāsambuddho bhavati, anaññabodhitoti sayambhū. Sammā aviparītena sa’mattanāyeva sabbadhamme bujjhati abujjhi bujjhissatīti sammāsambuddho. Seṭṭhapaññāya samannāgatattā varapañño. Satte saṃsāraṇṇavato nibbānapāraṃ netīti nāyako. Jitapañcamārattā jino. Ettha ca samantabhadra, lokaji, chaḷabhiñña, advayavādī, sirīghana, akaniṭṭhaga [akaniṭṭhaka (ka.)], dhammacakka, rāgāsani [rāgāri (ka.)], tisaraṇa, khasama [khaṇasama (ka.) khena ākāsena samā tulyā guṇā yassa so (tikaṇḍasesaṭīkā 1.1.8)], guṇākara, mahāsukha, vajira, mettābala, asama, jitāri, mahābodhi, dhammadhātu, setaketu, khaji, timutti [khajiravimutti (ka.) khena ākāsajjhānena – suññabhāvanāyāti bhāvo – jayati saṃsārabhāvaṃ yo, ji+ kvipa suññavādīnaṃ boddhānaṃ ‘‘suññaṃ sabbameva’’ ityākārabhāvanāya saṃsārabhāvajayanato tathābhāvo (saddakappadduma)], dasabhūmissara, pañcañāṇa, bahukkhama, sambuddha, sabbadassī, mahābala, sabbabodha ¶ [sambodhadhamma (ka.)], dhammakāya, saṃgutta, araha, dvādasakkha, vītarāgādīnipi anekāni buddhassa nāmāni [imāni pariyāyavacanāni pāyaso amarakosato, tikaṇḍasesābhidhānato ca gahitāni]. Samantato puññasambhārato ca ñāṇasambhārato ca bhadro seṭṭhoti samantabhadrotyādīni ca nibbacanāni veditabbāni. Vuttañca –

‘‘Asaṅkhyeyyāni nāmāni, saguṇena mahesino;

Guṇena nāmamuddheyyaṃ, api nāmasahassato’’ti [dha. sa. aṭṭha. 1313; udā. aṭṭha. 53; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.76; netti. aṭṭha. 38].

Tattha uddheyyanti uddharitabbaṃ. Api nāmasahassatoti anekehi nāmasahassehītyattho. Sabbabuddhanāmakathā.

Sakkādisattakaṃ amhākaṃ buddhassa nāmaṃ. Pañcamāre jetuṃ sakkotīti sakko, bhaginīhi saddhiṃ saṃvāsakaraṇato vā lokamariyādaṃ chindituṃ sakkuṇantīti sakkā, sākiyarājūnaṃ pubbarājāno, tesaṃ vaṃsabhūtattā bhagavā ‘‘sakko’’ti vuccati. Assa ca jātisamanantaraṃ nidhayo ratanāni ca uppannānīti siddhatthoti nāmaṃ kataṃ, sabbesaṃ vā lokānaṃ siddhā atthā etena hetubhūtenāti siddhattho. Suddhaṃ odanaṃ assāti suddhodano, tassa apaccaṃ suddhodani. Gotamavaṃsassa kapilassa munino sissatāya sakyā gotamā, bhagavā pana gotamavaṃse uppannattā gotamassa munino apaccaṃ gotamo.

5. Sakyavaṃsāvatiṇṇo [sakyavaṃsā pitthiṇṇo (ka.)] sakyamuni yo buddho so sakyasīho, sakyānaṃ vā seṭṭhattā sakyasīho. Sakyakulato ¶ jāto muni sakyamuni. Sūriyadevaputtassa sotāpannattā bhagavā ādiccabandhūti vuccati, ādiccassa bandhu ñātīti nibbacanaṃ katvā. Etthapi māyādevīsuta, mahāsamaṇa, kalisāsanādīni [kulisāsanādīni (ka.) kalimhi yuge sāsanaṃ anusāsanaṃ yassa so, athavā kalimhi pāpe vivāde vā sāsanaṃ hitasādhanaṃ yassa so (tikaṇḍasesaṭīkā 1.1.11)] gotamapariyāyāni veditabbāni.

6. Mokkhādīni nibbutipariyantāni chacattālīsa nāmāni nibbānassa nāmāni. Muccanti ettha, etena vā rāgādīhīti mokkho. Nirujjhanti ettha rāgādayoti nirodho, rundhati vā nibbānanti rodho, kileso, so ettha natthīti nirodho. Vānasaṅkhātāya taṇhāya nikkhantattā, nibbāti vā etena rāgaggiādikoti nibbānaṃ. Yathā pakatidīpo nadīsotena vuyhamānānaṃ patiṭṭhā hoti, evamidampi nibbānaṃ saṃsāramahoghena vuyhamānānaṃ patiṭṭhāti dīpo viyāti dīpo, nikkilesānaṃ vā padīpasadisabhāvakaraṇato dīpo viyāti dīpo, ‘‘nibbanti dhīrā yathayaṃ padīpo’’ti hi vuttaṃ, dippati vā ariyānaṃ ñāṇacakkhusseva pakāsatīti dīpo. Taṇhānaṃ khayahetuttā taṇhakkhayo. Rāgādīnaṃ paṭipakkhattā, uttamaṭṭhena vā paraṃ. Tāyati rakkhati apāyāditoti tāṇaṃ. Nilīyanti ettha saṃsārabhayabhīrukāti leṇaṃ. Natthi dīgharassādikaṃ rūpaṃ saṇṭhānametassāti arūpaṃ, appaccayattā vā arūpaṃ. Rāgādīnaṃ santakaraṇattā santaṃ. Rāgakkhayahetubhāvena aviparītattā, catusaccapariyāpannattā ¶ vā saccaṃ. Natthi ālayo taṇhā etthāti anālayaṃ.

7. Paccayehi na saṅkarīyateti asaṅkhataṃ. Sivaṃ khemabhāvaṃ karotīti sivaṃ, saṃsārabhīrukehi sevitabbattā vā sivaṃ, yadādinā vapaccayo. Natthi ettha mataṃ maraṇaṃ, etasmiṃ vā adhigate puggalassa matanti amataṃ. Passituṃ sudukkaratāya sududdasaṃ. Parehi uttamehi ariyapuggalehi ayitabbaṃ gantabbanti parāyaṇaṃ, parato vā ayitabbaṃ gantabbanti parāyaṇaṃ, saṃsārasabhāvato aññasabhāvavasena bujjhitabbantyattho, paresaṃ vā ariyapuggalānaṃ patiṭṭhānattā parāyaṇaṃ. Yena cattāro maggā odhiso kilese saranti hiṃsanti taṃ dhammaṃ saraṇaṃ, ariyānaṃ vasitagehattā vā saraṇaṃ. Īti upaddavo pavāso ca te yattha na santi, taṃ anītikaṃ, satte saṃsāraṃ netīti ‘‘nītī’’ti laddhanāmāya taṇhāya abhāvato vā anītikaṃ. Āsavānaṃ anārammaṇatāya anāsavaṃ. Niccaṭṭhena dhuvaṃ, dhavati vā maggānamārammaṇabhāvaṃ gacchatīti dhuvaṃ, ‘‘dhu gatitheriyesū’’ti hi kātantadhātu. Daṭṭhabbasabhāvassa natthitāya anidassanaṃ. Paccayehi akatattā akataṃ. Sadā vijjamānattā apalujjanasabhāvaṃ gacchati, tena vā viññāyatīti apalokitaṃ. ‘‘Itaṃ gate ca viññāte’’ti hi nānatthasaṅgahe vuttaṃ. Lokasabhāvena vā viññāyatīti lokitaṃ, tabbhāvāpagamanato apalokitaṃ. Saṇhaṭṭhena nipuṇaṃ, yena vā cattāro maggā odhiso kilese nissesato punanti sodhenti, taṃ nipuṇaṃ. Na kadācipi yassa anto vināso atthi, taṃ anantaṃ. Kharanti ¶ vinassantīti kharā, saṅkhatā, te yattha na santi, taṃ akkharaṃ, kharasaṅkhātānaṃ vā saṅkhatānaṃ paṭipakkhattā akkharaṃ. Ettha ca asaṅkhatantyādikā gāthā rucirā nāma.

8. Sabbadukkhānaṃ khayakāraṇattā dukkhakkhayo. Byābādhatīti byābādho, so eva byābādo, dukkhasaccaṃ, tassa bhāvo byābajjaṃ, dukkhassa pīḷanādyattho, taṃ yattha natthi, taṃ abyābajjaṃ, abyāpajjhantipi pāṭho, tattha byāpajjanti vinassantīti byāpādā, saṅkhatā, tesaṃ bhāvo byāpajjhaṃ, saṅkhatānaṃ vinassanabhāvo, taṃ yattha natthi, taṃ abyāpajjhanti evamattho veditabbo, niruttinayena ca dyassa jjhakāro. Kilesakammavipākavaṭṭānamabhāvato vivaṭṭaṃ. Nibbhayaṭṭhena khemaṃ, khayanti vā etena rāgaggiādayoti khemaṃ. Saṅkhārehi asammissatāya, visaṃyogatāya ca kevalaṃ. Apavajjanti saṅkhārā etasmāti apavaggo. Yasmā rāgo vigato, so virāgo. Padhānabhāvaṃ nītaṃ paṇītaṃ. Natthi etasmiṃ adhigate ariyānaṃ cutaṃ cavananti accutaṃ. Ariyehi pajjitabbattā gantabbattā padaṃ.

9. Cattāro yogā khayanti etenāti yogakkhemo. Pāreti sakkoti saṃsāradukkhasantāpaṃ sametunti pāraṃ, ‘‘saṃsāradukkhasantāpatattassā’laṃ sametave’’ti hi vuttaṃ. Pagatā saṃsāracakkassa arā etasmāti vā pāraṃ. Kilesehi muccanato mutti, nikāyantariyā pana ‘‘sarīrendriyehi attano muttattā muttī’’ti vadanti. Kilesasamanato santi. Visujjhanti sattā etāya rāgādimalehīti visuddhi ¶ . Sabbasaṅkhārā vimuccanato vimutti. Asaṅkhatameva nissattanijjīvaṭṭhena, santilakkhaṇadhāraṇato vā dhātūti asaṅkhatadhātu. Sujjhanti sattā etāya rāgādimalehīti suddhi. Āvuṇoti saṃsārato nikkhantumappadānavasenāti vuti, taṇhā, tato nikkhantattā nibbuti.

10. Khīṇāsavādicatukkaṃ arahante. Khīṇā āsavā yassa so khīṇāsavo. Tato uttari karaṇīyābhāvato natthi sikkhā etassāti asekkho. Vigato rāgo yasmāti vītarāgo. Saṃsāracakkassa are hatavāti arahā, ‘‘araha’’ntipi pāṭho.

Devalokādipañcakaṃ saggassa nāmaṃ. Devānaṃ loko bhavanaṃ devaloko. Dibbantyatra divo. Aja gatiyaṃ, anekatthattā ṭhitiyaṃ, ciraṃ ṭhiyate asminti aggo, ṭhānaṃ, sobhano aggo saggo, puññena vā suṭṭhu ajīyateti saggo. Tayo devā dibbantyatreti tidivo. Padhānato hi tīhi hariharabrahmehi byapadeso. Tidasānaṃ devānaṃ ālayo ṭhānanti tidasālayo. Keci pana ‘‘devalokādittayaṃ saggasāmaññassa nāmaṃ, tidivādidvayaṃ tāvatiṃsassā’’ti vadanti, taṃ amarakosādīsu sāmaññasmiṃyeva dvinnampi gahaṇato na sārato paccetabbaṃ. Etthāpi nāka, suraloka, tipiṭṭhapa [visanti sukatino asmiṃ iti piṭṭhapaṃ pisodarādi tidasānaṃ piṭṭhapadhiti dasasaddalopo (cintāmaṇiṭīkā)], avaroha, phalodaya ¶ [phalassa kammaphalassa udayo diṭṭhiyogyaṭṭhānaṃ (tikaṇḍaṭīkā)], mandara, serika, sakkabhavana, khaṃ, nabhādīni devalokasāmaññāni idhānāgatānipi gahetabbāni.

11-12. Tidasādicatuddasakaṃ devatāsāmaññassa nāmaṃ. Jātīsu [jātijātīsu (ka.)] vuttāsu byattipi vuccatīti byattīnaṃ bahuttā bahuvacananiddeso. Jātisattāvināsasaṅkhātā tisso dasā parimāṇā etesanti tidasā. Ete hi manussādayo viya buddhivipariṇāmakhayehi na yujjanti, pañcavīsativassuddesiyā eva uppajjanti santi vinassanti ca. Maraṇaṃ maro, so yesaṃ natthi, te amarā. Dibbanti pañcakāmaguṇādīhi kīḷantīti devā. Vibujjhanti na supantīti vibudhā, atītānāgatajātiṃ vibujjhantīti vā vibudhā. Sudhābhojanabhuñjanasīlatāya sudhāsino. Samudduṭṭhā [amatamathanoṭṭhā (cintāmaṇiṭīkā)] surā atthi yesaṃ, te surā, suranti vā kīḷantīti surā, sukhena ramantīti vā surā. Dīghāyukāpi samānā yathāparicchedaṃ sampattakāle maranti sīlenāti marū. Divo devaloko oko āsayo yesaṃ te divokā. Sudhāhārassa pātabbassapi sambhavato amataṃ pivantīti amatapā, amatosadhaṃ vā pivantīti amatapā. Sagge vasanasīlattā saggavāsino. Sadā pañcavīsativassuddesiyattā nirākatā jarā etesanti nijjarā. Na nimisantīti animisā, bhamukā niccalaṃ karontītyattho. Dive vasantīti dibbā. Devā eva devatā, sakatthe devasaddato tāpaccayo, devatā eva devatāni, sakatthe nipaccayo. ‘‘Apume’’ti ettha paṭhamasakatthikavasena itthiliṅgattaṃ, dutiyasakatthikavasena ¶ napuṃsakaliṅgattaṃ veditabbaṃ, dutiyasakatthikavaseneva vā dviliṅgattaṃ, tattha itthiliṅgapakkhe yadādinā nikārādeso. Amarakose pana ‘‘devatāni pume vā’’ti [amara 1.9] vuttaṃ. Tassattho – devatānisaddo vikappena pulliṅge, niccaṃ napuṃsaketi. Ṭīkāyañca ‘‘sakatthikā pakatito liṅgavacanāni ativattantīti punnapuṃsakatta’’nti [devo eva devatā, sakatthe tā, sakatthikā api paccayā pakatito liṅgavacanādyativattante, apīti itthittaṃ devatā eva devataṃ paññādittā aṇa (cintāmaṇiṭīkā)] vuttaṃ. Tattha sakatthikāti dutiyasakatthikaṃ vuttaṃ, pakatitoti paṭhamasakatthikaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘punnapuṃsakatta’’nti, itarathā tāpaccayantassa niccaṃ itthiliṅgatāya itthiliṅgattameva vadeyya. Supabbā, sumanā, tidivesā, āditeyyā, divisadā, lekhā, aditinandanā, ādiccā, ribhavo [vibhavā (ka.), rikāro devamātā siyā iti tikaṇḍe, tato bhavantīti (cintāmaṇiṭīkā)] asoppā, amaccā [maraṇaṃ mati iti ti, matiyaṃ bhavā maccā… na maccā amaccā (cintāmaṇiṭīkā)], amatāsanā, aggimukhā, havibhojanā, girabbāṇā, dānavārayo, bindārakā, pūjiyā, cirāyukā, saggino, nabhosadāiccādīnipi devatānaṃ sāmaññanāmāneva.

13. Siddhādayo ime devayoniyo devappabhavā devavaṃsā etesamuppattiyaṃ devānameva ādikāraṇattā. Aṇimādiguṇopetattā sijjhanti etassa yathicchitā atthāti siddho. Yassa bhāsāya brūhati kathā, so bhūto ¶ , pisācappabhedo adhomukhādi. Vacanattho pana bhavanti brūhanti kathā etasmāti bhūtoti. Gandhaṃ abbati paribhuñjatīti gandhabbo, devagāyanā ‘‘hāhā hūhū’’ pabhutayo [amara 1.55]. Nidhayo guyhatīti guyhako, saññāyaṃ ko, maṇibhadrādiko kuverānucaro. Yakkha pūjāyaṃ, yakkhīyate pūjīyateti yakkho, kuverādiko. Rakkhanti attānaṃ etasmāti rakkhaso, vibhīsaṇādi. Kumbhappamāṇaṇḍatāya kumbhaṇḍo. Pisitaṃ maṃsaṃ asati bhakkhatīti pisāco, sakuni sakuntiādiko kuverānucaro, yadādinā pisitassa pibhāvo, asassa ca sācādesabhāvo [pāṇini 6.3.109; moggallānapañcikā 1.47]. Ādisaddena vijjādhara, apasara, kinnare ca saṅgaṇhāti. Vijjaṃ guḷikāñjanamantādikaṃ dharatīti vijjādharo. Apasārayanti khalayantīti apasarā, ubbasyādikā suravesiyo [amara 1.55], apasarasaddassa jātiyaṃ sayaṃ bahuttaṃ, byattiyantu tadavayavaṃ vā sayaṃ, tathā ca bahuttaṃva. Vanādisaddo kadāci jātiyaṃ payujjate, kadāci byattiyaṃ. Tatra yadā jātiyaṃ, tadā byattigataṃ saṅkhyamādāya pavattati. Yadā byattiyaṃ payujjate, tadā taṃbyattāvayavānaṃ pāṇipādādīnaṃ bahuttasaṅkhyamādāya pavattati. Vanasaddo tu jātigatekasaṅkhyāvisiṭṭhadabbābhidhānato dhavādibyattigatajātyābhidhānato vā ekavacananti apasarasaddo vāmanādimatena itthiyaṃ bahuvacane ca, tadaññesaṃ pana matena pumitthiyaṃ vacanadvaye ca daṭṭhabbo. Assamukhanarasarīrattā kucchito naro, kiñci vā naro, narasadisattā vā kinnaro. Etā devayoniyo. Gaṇadevatā pana –

‘‘Ādiccā visu vasavo, tusitā’bhassarā’nilā;

Mahārājikā sādhyā ca, ruddā ca gaṇadevatā’’ti [amara 1.10].

Amarakose ¶ kathitā.

Tatrādiccā dvādasakā, visudevā dasa ṭhitā;

Vasavo aṭṭhasaṅkhyātā, chattiṃsa tusitā matā.

Ābhassarā catusaṭṭhi, vātā paṇṇāsekūnakā;

Mahārājikanāmāyo, dvisataṃ vīsatādhikā.

Sādhyā dvādasa vikhyātā, ruddā cekādasa ṭhitā;

Samayantarato etā, viññeyyā gaṇadevatā.

14. Pubbadevādicatukkaṃ asure. Pubbaṃ devā pubbadevā, dutiyāsamāso, pubbe vā devā pubbadevā, pubbe hyete devapure ṭhitā, anantaraṃ sakkādīhi tato cālitā. Surānaṃ ripū sattavo suraripū. Surānaṃ paṭipakkhabhāvato asurā, devā viya na suranti na kīḷantīti vā asurā, samudduṭṭhā vā surā devehi abhyupagatā, nāsurehīti natthi surā etesanti asurāti nikāyantariyā. Danunāmāya mātuyā apaccaṃ dānavā. Danu nāma terasasu rakkhasaduhitīsu ekissā duhitu nāmaṃ. Ete pubbadevādayo sadā pume pulliṅge vattanti. Deccā, deteyyā, danujā, indārī, suradisā, sukkasissā, ditisutā, pubbajāiccādīnipi asurassa sāmaññanāmāni.

Tabbisesā asurappabhedā. Surehi saddhiṃ saṅgāmatthaṃ attano balakāyānaṃ pahāraṃ āyudhaṃ dadātīti pahārado, so eva pahārādo. Saṃ pasattho varo jāmātā yassa ¶ so sambaro, tassa hi sakko jāmātā [saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.256], puññāharīsu vā indriyāni saṃvuṇotīti sambaro. Balametassatthīti balī, atisayabalakāyattā vā balī, so eva bali, ‘‘baliādayo’’ti iminā samāsepi sandhi natthīti dīpeti. Ādinā macchasakuṇādikepi kuñcādikepi asurabhede saṅgaṇhāti.

15. Pitāmahādyaṭṭhakaṃ brahmani. Pitūnaṃ pajāpatīnaṃ lokapitūnampi pitā pitāmaho, āmahapaccayo [moggallāna 4.38]. Sabbalokānaṃ pituṭṭhāniyattā pitā, sabbalokaṃ vā pāti rakkhatīti pitā, ritupaccayo. Mahantasarīratāya brahmā, braha vuḍḍhiyaṃ mapaccayo. Lokānaṃ īso indo lokeso. Kamalasambhavattā kamalaṃ, padmaṃ. Taṃ āsanamuppattiṭṭhānamassa kamalāsano. Hiraññaṃ suvaṇṇamayaṃ aṇḍaṃ hiraññaṃ, tassa gabbho bhūṇo [guṇo (ka.)] hiraññagabbho. Jhānādiguṇehi surānaṃ jeṭṭhattā surajeṭṭho. Pajānaṃ sattānaṃ pati sāmibhūto pajāpati, pajaṃ pāletīti vā pajāpati. Attabhū, parameṭṭhi, sayambhū, caturānano, dhātā, kamalayoni, duhiṇo, viriñci, sajitā, vedhā, vidhātā, vidhi, haṃsaratho, viriñco, papitāmaho iccādayopi brahmanāmāni.

16-17. Vāsudevādipañcakaṃ ¶ kaṇhe. Vasudevassa apaccaṃ vāsudevo. Maccānaṃ jīvitaṃ harati sīlenāti hari. Kaṇhaguṇayogato kaṇho. Kesiṃ nāma asuraṃ hatavāti kesavo, īkārassa akāro, hanassa ca vo. Vuttañca –

‘‘Yasmā tayā hato kesī,

Tasmā me sāsanaṃ suṇa;

Kesavo nāma nāmena,

Seyyo loke bhavissasī’’ti [cintāmaṇiṭīkāyampi].

Cakkaṃ pāṇimhi assa cakkapāṇi. Visaṇu [piṇhu (ka.)], nārāyano, vekuṇṭho, dāmodaro, mādhavo, sambhū, deccāri, puṇḍarīkakkho, govindo, garuḷaddhajo, pītambaro, accuto, maṅgalo, siṅgī, janāddano, upendo, indāvarajo, catubhujo, padmanābho, madhuripu, tivikkamo, devakīnandano, sorī, sirīpati, purisottamo, vanamālī, balidhaṃsī, kaṃsārāti, adhokkhajo, sabbambharo, keṭabhaji [keṭabhaṃ jitavā (cintāmaṇiṭīkā)], vidhu, sasabindu, sirīkaro, sirīvarāho, ajito, parapuriso, sirīgabbho, chabindu, ananto, narakaji, kesaro, jātikīlo, narasīho, purāṇapuriso, nalinesayo, vāsu, narāyano, punabbasu, sabbarūpo, dharaṇīdharo, vāmano, ekasiṅgo, somagabbho, ādidevo, ādivarāho, suvaṇṇabindu, sadāyogī, sanātano, rāhumuddhabhido ¶ , kāḷanemi, paṇḍavo, vaḍḍhamāno, satānando, pajānātho, suyāmunoiccādīni visaṇunāmāni. Assa pana pitu nāmāni vasudevo, ānakadundubhi [amara 1.23] iccādīni. Rathavāho panassa dāruko nāma [tikaṇḍasesa 1.1.34]. Mantī pana pavanabyādhi nāma [mantī pavanabyāmi uddhavo (titaṇḍasesa 1.1.35) pavanabyādhi… uddhavo iti dve piṇhussa mantino (kaṭṭīkā)].

Mahissarādichakkaṃ hare. Mahanto issaro vibhūti etassāti mahissaro. Guṇāvatthārahito sampati paramānandarūpattā nibbikāro samati bhavatīti sivo, niruttinayena akārassa ittaṃ, massa vo ca. Evaṃ sabbattha yadādinā vā niruttinayena vā saddasiddhi veditabbāti. Sūlapāṇittā sūlī. Iṭṭhe pabhavatīti issaro, issati abhibhavatīti vā issaro. Pasūnaṃ pamathānaṃ pati pasupati. ‘‘Pasu migādo chagale, pamathepi pasu pume’’ti ruddo [rabhaso (ka.)]. ( ) [(guṇe) (ka.)] Visiṭṭhatamoguṇattā sabbaṃ haratīti haro. Vuttoti kriyāpadaṃ. Sambhu, īso, sabbo, īsāno, saṅkaro, candasekharo, bhūteso, khaṇḍaparasu, girīso, maccuñjayo, pinākī, pamathādhipo, uggo, kapaddi, sirīkaṇṭho, kāḷakaṇṭho, kapālabharo, vāmadevo, mahādevo, virūpakkho, tilocano, sabbaññū, nīlalohito, māraharo, bhaggo, tyambako, tipurantako, gaṅgādharo, andhakaripu, byomakeso, bhavo, bhīmo, ruddo, umāpati, bhagālī, kapisañjano, hīro, pañcānano, khakuntalo, gopālako, piṅgakkho [vibhaṅgo (ka.)], kūṭakaro, candāpīḷo, mahānaṭo, samīro, ho, nandivaḍḍhano, guḷākeso [migūho (ka.)], mihirāṇo, meghavāhano, suppatāpo [suppasādo (ka.)], u, thāṇu [upāṇḍo (ka.)], sipiviṭṭho, kīlo, dhammavāhanoiccādīnipi haranāmāni.

Kumārādittayaṃ ¶ harassa putte. Kumāra kīḷāyaṃ, kumāreti kīḷatīti kumāro, soḷasavassiko, ayañca soḷasavassiko. ‘‘Bālo ca soḷasa bhave’’ti hi vuttaṃ. Khaṇḍati dānavabalanti khando, ṇḍassa ndo. Sattiṃpaharaṇavisesaṃ dharatīti sattidharo, pabhāvussāhamantasaṅkhātaṃ vā sattittayaṃ dharatīti sattidharo. Amarakose pana –

‘‘Kattikeyyo mahāseno,

Sarajāto chaḷānano;

Pabbatīnandano khando,

Senānī aggibhū guho.

Bāhuleyyo tārakaji,

Visākho sikhivāhano;

Chamāturo sattidharo,

Kumāro koñcadāraṇo’’ti [amara 1.41-2] vuttaṃ.

18-21. Sakkādīni vīsati sakkassa nāmāni. Asure jetuṃ sakkuṇātīti sakko. Pure, puraṃ vā dadātīti purindado ¶ . Devānaṃ rājā devarājā. Vajiraṃ pāṇimhi assa vajirapāṇi. Sujāya asurakaññāya pati sujampati. Bahūnaṃ devamanussānaṃ cintitatthassa dassanasamatthatāya sahassakkho. Mahataṃ devānaṃ indo rājā mahindo, devehi mahitabbo vā indo rājā mahindo, mahanto ca so indo cāti vā mahindo. Vajiraṃ āvudhaṃ yassa vajirāvudho, ‘‘vajirāyudho’’tipi pāṭho. Vasūni ratanāni santyasseti vāsavo. Dasasatāni nayanāni yassa so dasasatanayano. Dvinnaṃ devalokānaṃ adhipatibhūtattā tidivādhibhū. Surānaṃ nātho suranātho. Vajiraṃ hatthe yassa so vajirahattho. Bhūtānaṃ sattānaṃ pati bhūtapati. Mahitabbattā maghavā. Maha pūjāyaṃ, hassa ghavo. Kosasaṅkhātāni dhanāni santi yassa, so kosiyo, ‘‘kosiyagottatāya kosiyo’’ti ca vadanti. Indati paramissariyena yujjateti indo. Vatraṃ nāma asuraṃ abhibhavatīti vatrabhū. Pāko nāmavatrāsurassa bhātā, tassa sāsanato niggahato pākasāsano. Viḍaṃ byāpakaṃ ojo etassa viḍojo. Sunāsīro, purandaro, lekhāsabho [lekhanaṃ devānaṃ usato uttamo (cintāmaṇiṭīkā)], divapati, surapati, balārāti, sacīpati, jambhabhedī, harihayo, namucisūdano, saṃkandano, meghavāhano, ākhaṇḍalo [ākhaṇḍayati parabalaṃ usādittā kalaca (cintāmaṇiṭīkā)], kosiko, suragāmaṇī, nākanātho, harī iccādīnipi sakkassa nāmāni.

Assa sakkassa bhariyā sujātā nāma. Sukhena jātā, sundarā vā jāti yassā sā sujātā. Pulomajā, sacī, indānī iccādīnipi sakkabhariyāya nāmāni.

Assa sakkassa puraṃ masakkasārādayo tayo bhave. Mo ca sakko ca masakkā, te saranti gacchanti ettha kīḷāvasenāti masakkasārā, mahissarādīnaṃ parisānaṃ, sakkassa ca kīḷānubhavanaṭṭhānantyatthoti ¶ cintāmaṇithutiṭīkāyaṃ vuttaṃ. Saṅgahaṭīkāyaṃ pana ‘‘masakkanti vā vasokanti vā asurapurassa nāmaṃ, idaṃ pana tesaṃ uttamattā masakkasāro, vasokasāroti ca vutta’’nti vuttaṃ. Amarā etissaṃ santi amaravatī, sā eva amarāvatī, rassassa dīghatā [pāṇinī 6.3.119].

Assa sakkassa pāsādo vejayanto nāma. Vejayantī paṭākā pasatthā, bhūtā vā assa atthīti vejayanto.

Assa sakkassa sabhā sudhammā matā. Sobhano dhammo assāti sudhammā, devamaṇḍapo.

22. Tassa sakkassa ratho vejayanto nāma. Vejayantīnāmāya paṭākāya yogato vejayanto. Tassa sakkassa sārathi sūto mātalināma. Matalassa [mātalāya (ka.)] apaccaṃ mātali, tassa sakkassa gajo erāvaṇo nāma, irāvaṇo samuddo, tatrajāto erāvaṇo [irāvati samudde jāto (erāvato), sese aṇa… pisodarādittā ṇatte erāvaṇo (cintāmaṇiṭīkā)]. Tassa sakkassa silāsanaṃ paṇḍukambalo nāma. Paṇḍuvaṇṇakambalasadisattā paṇḍukambalo. Silā pāsāṇo eva āsanaṃ silāsanaṃ.

23. Tassa sakkassa puttā suvīra, jayantaiccādayo. Atisayena sūrattā suvīro. Asure jayatīti jayanto. Tassa sakkassa pokkharaṇī nandā nāma bhave. Nandīyatīti nandā. Pokkharaṃ vuccati padumaṃ, salilañca, tehi sattānaṃ ¶ manaṃ attānaṃ nayatīti pokkharaṇī, pokkharena vā sundarena aṇṇena jalena sahitattā pokkharaṇṇī, sā eva pokkharaṇī. Tassa sakkassa vanāni uyyānāni nandanādīni cattāri. Nandayatīti nandanaṃ. Nānādibbarukkhehi missakattā missakaṃ. Nānālatāhi vallīhi cittattā cittalatā, nānāvirāgavaṇṇavicittāya vā latāya samannāgatattā cittalatā, devatānaṃ vā cittāsā ettha atthīti cittā, āsāvatī nāma latā, sā yassa atthi, taṃ cittalatā. Devatānaṃ vā cittaṃ lanti gaṇhantīti cittalā, dibbarukkhā, tesaṃ samūho cittalatā, itthiliṅgena tassa vanassa nāmaṃ, yathā ‘‘khuddasikkhā’’ti. Phārusakāni yattha santi, taṃ phārusakaṃ.

24. Asanyādittayaṃ tassa sakkassa āyudhaṃ. Assate bhujjate lokadhātukamanenāyudhenāti asani, ayaṃ asanisaddo dvīsu pumitthiliṅgesu vattati. Kulimhi sakkassa hatthe seti tiṭṭhatīti kulisaṃ, kuli hattho bhujādaloti hi tikaṇḍaseso [tikaṇḍasesa 2.6.26]. Kuyaṃ vā pathaviyaṃ lisati tanu bhavatīti kulisaṃ. Vaja gatiyaṃ, vajateva na paṭihaññate yassa gamanaṃ kenacīti vajiraṃ, irapaccayo. Vajirasahacaraṇato kulisasaddopi punnapuṃsake. Bhiduraṃ, pavi, satakoṭi, suru, sambo, dambholiiccādīnipi vajirassa nāmāni. Tatra bhiduraṃ punnapuṃsake, paviādayo pume.

Rambhā ¶ ca alambusā ca iccādikā devitthiyo accharāyo nāmāti vuttā. Accharāvisesā hi etā. Accho nimmalavaṇṇo etāsamatthīti accharāyo. ‘‘Apasarā’’tipi etāsameva sāmaññasaññā. Devaputtānaṃ ratiṃ bhāventi vaḍḍhentīti rambhā, raṃ kāmaggiṃ bhanti dīpayanti jālentīti vā rambhā, niggahītāgamo. Kāmarativasena devaputte attani vasāpetuṃ alaṃ samatthāti alambusā, assukāro. Devānaṃ devaputtānaṃ, devībhūtā vā itthiyo devitthiyo.

‘‘Pañcasikho, hāhā, hūhū’’iccādayo gandhabbā nāma. Pañca sikhā cūḷā yassa so pañcasikho. ‘‘Hā’’ti ananditaṃ dhaniṃ [nindibhaddhaniṃ (cintāmaṇiṭīkā)] jahatīti hāhā. ‘‘Hū’’ti gītavisesasaddaṃ hūyateti hūhū. Gandhaṃ abbanti bhuñjantīti gandhabbā, gāyanaṃ vā dhammo etesaṃ gandhabbā, mmassa bbo.

25. Vimānādidvayaṃ vimāne. Devānamākāse gamanaṃ yena taṃ vimānaṃ, vigataṃ [vinā (ka.)] mānaṃ upamānamassa vimānaṃ. Vihe ākāse gacchatīti byamhaṃ, hakārato pubbe amapaccayo. Ettha ca vimānabyamhasaddā dvepi anitthiyaṃ punnapuṃsake vattanti.

Pīyusādittayaṃ amate. Pīyateti pīyusaṃ, ‘‘amatapā’’ti hi vuttaṃ, usapaccayo [uṇādi 4.76 ṇvādi 215 suttesu pana ‘‘pīyūsa’’miti dissati]. ‘‘Peyuso’’tipi nāmamassa. Na mataṃ maraṇamanena amataṃ. Sukhena dhayanti pivanti taṃ iti sudhā. Ettha ca amatasaddo yaññasesapīyusasalilaghatādīsu napuṃsake ¶ , dhanvantaridevādīsu pulliṅge, gaḷojhābhayāmalakyādīsu itthiliṅgeti tīsu vattati [amataṃ yaññasese ca, pīyūse salile ghate ayācite ca mokkhe ca, nā dhanvantaridevasu amatā māgadhīpathyā guḷucyāmalakīsu ca (medinīkosa 16 77-8)], taṃsahacaraṇato pīyusasaddopi tīsu liṅgesu. Sudhāsaddo pana amatanuhīlepādīsupi niccamitthiliṅgova [sudhā lepo’mataṃ nuhī (amara 23.101)].

Sineruādipañcakaṃ pabbatarāje. Sinā soceyye, sināti soceti deveti sineru, erupaccayo. Mī hiṃsāyaṃ, mināti hiṃsati sabbe pabbate attano uccataraṭṭhenāti meru, rupaccayo. Tidivānaṃ dvinnaṃ devalokānaṃ ādhāro patiṭṭhāti tidivādhāro. Deve nayatīti neru. Sumerūti upasaggena nāmaṃ vaḍḍhitaṃ. Hemaddi, ratanasānu, surālayādīnipi pabbatarājassa nāmāni.

26. Yugandharādīni sinerussa parivārabhūtānaṃ sattannaṃ paribhaṇḍapabbatānaṃ nāmāni. Candasūriyasaṅkhātaṃ yugaṃ dhāreti tadubbedhamaggacārittāti yugandharo. Īsaṃ mahissaraṃ dhāreti tassa nivāsaṭṭhānattāti īsadharo. Karavīrā assamārakā bahavo ettha santīti karavīro, ke vā mayūrā ravanti etthāti karavīro, ‘‘karavīko’’tipi pāṭho, idhāpi pacchimoyevattho, karavīkasakuṇā vā bahavo ettha santīti karavīko. Sudassanā osadhivisesā bahukā ettha santīti sudassano, sukhena passitabbattā vā sudassano ¶ , sundaraṃ vā dassanaṃ etthāti sudassano. Pañcannaṃ pabbatacakkānaṃ nemisadisaṃ katvā attānaṃ dhāretīti nemindharo, nemibhāvena vā dhāretabbo upalakkhetabboti nemindharo, nemiṃvā rathaddumaṃ dhāreti yebhuyyenāti nemindharo. Vinatā nāma supaṇṇamātā, tassā nivāsaṭṭhānattā vinatakoti cintāmaṇiṭīkā. Vitthiṇṇā vā natā nadiyo etthāti vinatako. Assakaṇṇā sajjadumā bahavo ettha santīti assakaṇṇo, assakaṇṇasadisakūṭattā vā assakaṇṇo. Kulācalāti ete sineruādayo aṭṭha pabbatā acalasaṅkhātānaṃ pabbatānaṃ kulāni yoniyo pabhavā, ete ca sineruādayo anupubbasamuggatā, sabbabāhiro cettha assakaṇṇo. Nimijātake pana –

‘‘Sudassano karavīko, īsadharo yugandharo;

Nemindharo vinatako, assakaṇṇo giri brahā’’ti [jā. 2.22.568].

Vatvā sineruṃ parikkhipitvā assakaṇṇo nāma pabbato patiṭṭhito, taṃ parikkhipitvā vinatako nāma pabbatoti evamaññoyevānukkamo kathito. Kiñcāpi kathito, nāmabhedamattakatoyeva panettha bhedo, nātthabhedakatoti daṭṭhabbaṃ.

27. Ākāsavāhīgaṅgāyaṃ merusiṅgobbhavāyaṃ mandākinyādināmattayaṃ. Mandaṃ akituṃ sīlamassāti mandākinī. Ākāse sandamānā gaṅgā ākāsagaṅgā. Surānaṃ devānaṃ nadī suranadī. Suradīghikātipi etissā nāmaṃ.

28. Koviḷārādittayaṃ ¶ ‘‘phalaharo’’tikhyāte pāricchattake. Kuṃ pathaviṃ vidārayati mūlenāti koviḷāro, dassa ḷo. Pari samantato chattaṃ viya tiṭṭhatīti pāricchattako. Pārino samuddassa jāto apaccaṃ pārijātako, sakatthe ko. Pāribhaddo, nimbataru, mandāroiccādīnipi pāricchattakassa nāmāni.

Kapparukkho ca santāno ca ādinā mandāro pārijātako ca haricandanañca ete pañca devaddumā [amara 1.53] devataravo devabhūmīsveva sambhavato. Kappo saṅkappito attho, tassa rukkho jaññajanakabhāvena sambandho, kappaṃ vā ṭhito rukkho kapparukkho. Tananaṃ tāno, bhāve ṇo. Gandhassa sammā tāno asseti santāno, sirīsarukkho. Mandante modante devā anenāti mandāro, ārapaccayo. Harimindaṃ cadayati sukhayatīti haricandanaṃ. Ete pañca devataravo amarakosanayena vuttā, sogatanayena pana satta devataravo. Vuttañca –

‘‘Pāṭalī simbalī jambū, devānaṃ pārichattako;

Kadambo kapparukkho ca, sirīsena bhavati sattama’’nti [dha. sa. aṭṭha. 584; sārattha. ṭī. 1.1verañjakaṇḍavaṇṇanā].

Tattha pāṭalīti citrapāṭalī, sā asuraloke tiṭṭhati. Tathā simbalī garuḷesu, jambū jambudīpe, pāricchattako tāvatiṃse, kadambo aparagoyāne. Kapparukkho uttarakurūsu ¶ , sirīso pubbavideheti. Ete satta devānameva patiṭṭhānabhūmīsu sambhavato devataravotveva vuccanti.

Saggavaṇṇanā samattā.

29. Pubbapacchimauttarā disā yathākkamaṃ pācī patīcī udīcī nāma bhavanti. Paṭhamaṃ pāto ancati ravi yassaṃ sā pācī, nakāralopo. Pacchā divāvasāne ancati ravi yassaṃ sā patīcī. Uddhaṃ ancati ravi yassaṃ sā udīcī, yassaṃ vā sītaviyogaṃ datvā ancati sā udīcī, viyogatthavācako hettha ukāro, dasaddo dānattho. Atha vā pancati pubbabhāvamāpajjateti pācī. Patincati pacchābhāvamāpajjateti patīcī. Udañcati sītaviyogadānattamāpajjateti udīcī. Ettha ca udīcīsahacaraṇato patīcī itthiyaṃ, patīcīsahacaraṇato pācī itthiyaṃ vattatīti daṭṭhabbaṃ. Evaṃ taṃtaṃsahacaraṇabhāvena tassa tassa taṃtaṃliṅgattamupaneyyuṃ. Pubbapacchimauttarāti sabbanāmassa vuttamatte pumbhāvo.

Dakkhiṇādidvayaṃ dakkhiṇadisāyaṃ. Majjhe apāyaṃ añcati yassaṃ ravi, sā apācī. Majjhatthoyaṃ apasaddo, yathā ‘‘apadisa’’nti, ‘‘avācī’’tipi pāṭho, avapubbo añca adhomukhībhāve. Avañcati adhomukhī bhavati yassaṃ ravi, sā avācī. Uṇhādike vā tabbiyoge karonto yassaṃ ravi añcati, sā avācī. Vidisādidvayaṃ disāmajjhe. Disāhi viniggatā vidisā. Disānamanurūpā, anuvattakā vā disā anudisā. Apadisantipi vidisāya nāmaṃ [napuṃsakābyayaṃ tva’padisaṃ (amara 3.6)].

30. Erāvatādayo ¶ aṭṭha gajā pubbādīnaṃ disānaṃ rakkhaṇato disāgajā nāma, puṇḍarīkaṃ nāma sitambojaṃ, taṃsadisavaṇṇatāya puṇḍarīko. Rassasarīratāya vāmano. Kuyaṃ pathaviyaṃ modate kumudo. Añjanavaṇṇatāya añjano. Pupphā pakāsamānā dantā assa pupphadanto. Sabbabhūmiyaṃ caratīti sabbabhummo, sabbabhummo vā cakkavattī tassānurūpattā sabbabhummo. Sobhanadantāvayavattā suppatīko [sobhanā patīkā avayavā’ssa suppatīko (ka.)]. ‘‘Suppatīko sobhanaṅge, bhave īsānadisāgaje’’ti hi nānatthasaṅgahe vuttaṃ. Erāvatādīnaṃ disānaṃ sambandhakathanaṃ pācīvāraṇādināmasūcanatthaṃ, esaṃ kareṇuyo pana –

Abbhamu kapilā ceva, piṅgalā nupamā matā;

Tambakaṇṇī subhadantī, aṅganā añjanāvatī [amara 3.5].

31. Dhataraṭṭhādidvayaṃ pubbadisādhipatideve. Dhāritaṃ raṭṭhamanenāti dhataraṭṭho, rassa to. Pañcasikhādīnaṃ gandhabbānaṃ adhipo nāyako gandhabbādhipo. Kumbhaṇḍasāmyādidvayaṃ dakkhiṇadisādhipatideve. Kumbhaṇḍānaṃ sāmi nāyako kumbhaṇḍasāmi. Viruhanti vuḍḍhiṃ virūḷhimāpajjanti etasmiṃ kumbhaṇḍāti virūḷhako. Virūḷhaṃ vuḍḍhippattaṃ vā kaṃ sukhametassāti virūḷhako. Virūpakkhādidvayaṃ pacchimadisādhipatideve. Virūpāni akkhīni yassa virūpakkho, vividhasaṇṭhānāni akkhīni yassa vā virūpakkho. Nāgānaṃ adhipati nāgādhipati.

32. Yakkhādhipādicatukkaṃ ¶ kuvere. Āḷavakādiyakkhānaṃ adhipo yakkhādhipo. Vissavaṇassa apaccaṃ vessavaṇo. Ticaraṇāṭṭhadāṭhābhayānakamatthitāya kucchitaṃ vero sarīramassa kuvero. Khuddenāssa narayuttā sivikāratheti naro vāhanamassa naravāhano. Tyambakasakho, yakkharājo, guyhakesaro, manussadhammā, dhanado, rājarājo, dhanādhipo, kinnareso, yakkho, ekapiṅgalo, sirido, puññajanessaroiccādīnipi kuverassa nāmāni.

Assa kuverassa purī ‘‘aḷakā, aḷakamandā’’ti ca vuccati. Alaṃ vibhūsane, alaṃ vibhūsanaṃ karotīti alakā, sā eva aḷakā. Aḷakā eva modakaraṇato aḷakamandā, ukārassa akāro, nāgamo ca. Kelāsotipi tassa nāmaṃ, keli payojanaṃ assa kelo, āsate asminti āso, kelo ca so āso ceti kelāso, kaṇhasappādi viya niccaṃ kammadhārayo. Assa kuverassa paharaṇaṃ āyudhaṃ gadā, gaṃ vuccati vajiraṃ, taṃ viya dukkhaṃ dadātīti gadā. Ime cattāro yathāvuttā dhataraṭṭhādayo devā kamato pubbādīnaṃ catuddisānaṃ adhipā adhipatayo nāma. Amarakose pana –

‘‘Indo aggi pitupati, nerito varuṇo’nilo;

Kuvero īso patayo, pubbādīnaṃ ime kamā.

Ravi ¶ sukko mahīsūnu, tamo ca bhānujo vidhu;

Budho suraguru ceti, disādhipā tathā gahā’’ti [amara 3.3-4].

Aññeyeva disādhipatayo kathitā, indaravimādīnañca disādhipaccakathanaṃ pājhādīnaṃ indadisāravidisādināmasūcanaphalaṃ.

33-34. Jātavedādyaṭṭhārasakaṃ aggimhi. Jāte uppanne vindati ghātayatīti jātavedo. Andhakāre jātaṃ vijjamānaṃ vindati labhati, vidati jānāti etenāti vā jātavedo, jananaṃ jātaṃ vedo pākaṭo yassa vā so jātavedo. Sikhā vuccati jālā, tāya yogato sikhī. Jotati dippatīti joti. Punātīti pāvako, ṇvu. Dahatīti dahano. Ananti pālentyaneneti analo, alapaccayo. Vede hutaṃ vahati pāpayati, sayaṃ vā labhateti hutāvaho. Acci vuccati jālā, tāya yogato accimā. Dhūmo ketu dhajo yassāti dhūmaketu. Ajati jalamāno kuṭilaṃ gacchatīti aggi, i. Go raṃsi etassatthīti gini, assatthyatthe ini, agginītipi pāṭho, so aggisadiso. Bhānu pabhā yassatthi, so bhānumā. Tejeti sesabhūtopādārūpānīti tejo. Dhūmo sikhā cūḷā yassa dhūmasikho. Vāyu sakhā assa vāyusakho. Dahitvā [dahato (ka.)] gacchato kaṇhā vattanī maggo yassa kaṇhavattanī. Vissānarassa isino apaccaṃ vessānaro. Hutaṃ ¶ haviṃ asati bhuñjatīti hutāso. Dhanañjayo, jalano, āsayāso, rohitasso, sattācci, sukko, citrabhānu, vibhāvasu, suciiccādīnipi aggissa nāmāni.

Sikhādittayaṃ aggijālāyaṃ. Sinoti nisānī bhavatīti sikhā, ‘‘si nisāne’’ti kātanta dhātu, khapaccayo. Jalatīti jālā. Accate pujjate aneneti acci. Sikhā jālā bhiyyo rūpantarā itthiyaṃ, acci pana apume.

35. Dvayaṃ aggikaṇe [tīsu phuliṅgo’ggikaṇo (amara 1.60) phuliṅgānīti aggikaṇāni (ma. ni. ṭī. 3.65)]. Vividhāsu disāsu phullaṃ gacchatīti vipphuliṅgaṃ. Tathā phuliṅgaṃ. Sabbadharakate pana ‘‘phuliṃ gacchatīti phuliṅgo’’ti vuttaṃ. Tikaṃ chārikāyaṃ. Malīnakaṃsavatthādīnaṃ taṃ dittiṃ seti pavattetīti bhasmaṃ, mapaccayo, bhasati vā adho patati vatthādīnaṃ malametenāti bhasmaṃ. Kaṃsādīnaṃ sukkabhāvatthaṃ icchitabbattā iṭṭhi abhilāso sobhanaṃ etassā atthīti seṭṭhi, ‘‘sapakkhako salomako’’tyādīsu viya sasaddassa vijjamānatthattā. Malassa saraṇaṃ karotīti sārikā, sā eva chārikā, yathā ‘‘saḷāyatana’’ntyādīsu.

36. Dvayaṃ uṇhachārikāyaṃ. Uṇhattā kukkuṃ kucchitaṃ lātīti kukkulo, ‘‘kukku vidatthiyaṃ hatthe, pakoṭṭhe kucchitepi ce’’ti hi nānatthasaṅgahe vuttaṃ. Kukkuṃ vā hatthaṃ lunāti chindati dahatīti kukkulo, so eva kukkuḷo ¶ . Uṇhameva bhasmaṃ uṇhabhasmaṃ, tasmiṃ. Tikaṃ dittakaṭṭhādindhane. Aṅgati hāniṃ gacchatīti aṅgāro, ārapaccayo, punnapuṃsakoyaṃ. ‘‘Alāte’nitthi kuje’ṅgāro’’ti hi tikaṇḍasese [tikaṇḍasesa 3.329] vuttaṃ. Hānimeva lāti, na ṭhitiṃ visesañcāti alātaṃ. Uddhaṃ dhūmaṃ muñcatīti ummutaṃ, tadeva ummukaṃ. Pañcakaṃ kaṭṭhādindhane. Santamaggiṃ edhayati vaḍḍhayatīti samidhā. Edhayatīti idhumaṃ, umo. Edhayatīti idho. Upādiyate aggineti upādānaṃ. Edhayatīti indhanaṃ.

37. Pañcakaṃ āloke. Obhāsati dippatīti obhāso. Pakāsati dippatīti pakāso. Ālocayati passati etenāti āloko, āloketi vā etenāti āloko, ‘‘loka, loca dassane’’ti dhātudvayapāṭhato. Ujjotatīti ujjoto, andhakāraṃ viddhaṃsento jotatīti vā ujjoto. Ā samantato tapati dippatīti ātapo. Samāti ete pañca tulyatthāti bhāvo.

Dasakaṃ vāte. Āhāro viya pāṇabhūtopi kadāci satte māretīti māruto, sova māluto. Punāti saṅkārādikanti pavano. Vāyati gacchatīti vāyu, vāyati vā pupphādīnaṃ gandho yena so vāyu. Tathā vāto. Ananti pāṇantyaneneti anilo, ilo. Santaṃ niccalaṃ ¶ īrayati kampetīti samīraṇo, samīrituṃ kampituṃ sīlamassāti vā samīraṇo. Gandhaṃ vahatīti gandhavāho, ṇo. Vāyo vāyusadiso, ubhayatrāpi yāgamo. Samantato īrati khipati rukkhādayoti samīro. Sadā sabbadā gati yassa sadāgati. Sasano, gandhavaho, āsugo, maruto, jagatipāṇo, pavamāno, pabhañjano iccādīnipi vātanāmāni.

38. Ime cha vakkhamānā vāyubhedā vāyuvisesā, uddhaṃ gacchatīti uddhaṅgamo, uccārapassāvādīnaṃ nīharaṇavasena adhobhāgaṃ gacchatīti adhogamo. Kucchimhi udare tiṭṭhatīti kucchiṭṭho. Koṭṭhe ante seti tiṭṭhatīti koṭṭhāsayo. Punappunaṃ sasanti yena assāso, bahinikkhantavāto. Passāsoti antopavisanakavātopi ‘‘assāso’’ti etena saṅgayhate sahacāritattā. Sabbaṅgesu anusarati sīlena sedalohitādisampādanatoti aṅgānusārī. Amarakose panāyaṃ vāto ṭhānabyāpārabhedena pañcadhā kathito [pāṇo’pāno samānocodānabyānā ca vāyavo sarīraṭṭhā ime (amara 1.67)], ṭīkāyañcassa –

‘‘Hadaye pāṇo gude’pāno, samāno nābhimajjhaṭṭho;

Udāno kaṇṭhadese tu, byāno sabbaṅgasandhisu [hadaye pāṇo gude’pāno, samāno nābhisaṇṭhito; udāno kaṇṭhadesaṭṭho, byāno sabbasarīrago iti ṭhānaniṇṇayo (cintāmaṇiṭīkā)].

Tatrapāṇoannappavesādikaro ¶ . Apāno muttakarīsasukkavisaṭṭhikaro. Samāno majjhe annapacanādikaro. Udāno bhāsitagītādikaro. Byāno sedarattasavanummesanimesagatyādikaro [khedaceṭṭhāummesanimmesagatyādikaro (ka.)]. Pakaṭṭhena anantyanena bhattādippavesanatoti pāṇo. Muttādikaṃ apanetvā anantyanenāti apāno. Sammā ananti anena bhuttaparipācanatoti samāno. Uddhamanantyanena bhāsitādo sāmatthiyajananatoti udāno. Visesena anantyanena sedarattasemhādi [khedaceṭṭhādi (cintāmaṇiṭīkā)] sampādanatoti byāno’’ti [taṃbyāpārā ca yathā – annappavesanaṃ muttā-dyussaggo’nnavipācanaṃ bhāsaṇādi nimesādi, taṃbyāpārā kamā ime (cintāmaṇiṭīkā)] vuttaṃ.

39. Dvayaṃ antopavisanakavāte. Ānaṃ vuccati bahinikkhamanavāto, tato apagataṃ apānaṃ. Assāsato apagato passāso. Dvayaṃ bahinikkhamanavāte. Ādimhi pavatto sāso assāso. Ananti pāṇantyaneneti ānaṃ, ādimhi pavattaṃ ānaṃ ānaṃ, ekassākārassa lopo.

40. Vegakhippādayo vātadhammattena niccappavattikā iti tappakkame [tappakkamena takkamena (ka.)] uccante. Tatra rayantaṃ vege. Sabbatra karaṇasādhanaṃ. Icchitaṭṭhānaṃ vajanti pāpuṇanti etenāti vego.

‘‘Kriyāvācittamākhyātuṃ ¶ , ekekattho nidassito;

Payogatonugantabbā, anekatthā hi dhātavo’’ti [candradhātupāṭhe].

Vuttattā vajadhātu pāpuṇanepi pavattati, evaṃ sabbatra, akārassa e. Javanti etenāti javo, rayanti gacchanti etenāti rayo.

Khippādinavakaṃ sīghe. Atha javasīghānaṃ ko bhedo? Savegagativacanā javādayo, sīghādayo tu dhammavacanā, tathā ca ‘‘sīghaṃ pacati [passati (ka.)], sīghaṃ gacchatī’’ti payogo, na tu ‘‘javaṃ pacati, javaṃgacchatī’’ti pana payogo. ‘‘Vegena gacchati, javena gacchatī’’tyādīsu kathaṃ? Tatra bhedassa vattumicchitattā na doso. Khippati peratīti khippaṃ, khipa peraṇe. Sayatīti sīghaṃ, sī saye, ghapaccayo. Byuppatti hi yathā kathañcipi bhavati, saññā tu lokatovāvagantabbā, sabbatrevaṃ. Taratīti turitaṃ. Laṅghatīti lahu, laṅgha gatisosanesu, ghassa ho, niggahītalopo, upaccayo ca, lahupariyāyo laghusaddopyatthi. Asati khepatīti āsu, u. Taratīti tuṇṇaṃ, rassa ṇo. Arati gacchatīti araṃ. Na vilambīyati na ohīyatīti avilambitaṃ, labi avasaṃsane. Tuvaṭṭati sayatīti tuvaṭṭaṃ, turitabhāvena vattatīti vā tuvaṭṭaṃ, ritalopo.

41. Ariyāsāmaññassa pubbaḍḍhaṃ santate. Ettha ca aṭṭhasu gaṇesu chaṭṭho sabbalahuko, tatopare chaggaṇā sa ¶ , bha, sa, bha, bha, bhā, aṭṭhamo go. Samantato tanotīti satataṃ. Nāsabhāvena na iccaṃ na gantabbaṃ niccaṃ, nāsaṃ vā na gacchatīti niccaṃ. ‘‘Nāgo’’tyādīsu viyāti etthāpi na doso, tassa co. Na viramatīti avirataṃ. Na āramatīti anārataṃ. Samantato, punappunaṃ vā tanotīti santataṃ. Na avaramatīti anavarataṃ. Sadā dhavati gacchatīti dhuvaṃ. ‘‘Dhu gatitheriyesū’’ti kātantadhātu.

Vipulāḍḍhaṃ atisaye. Ettha hi ayugapāde dvādasamattā, yuge aṭṭhārasamattā, sabbāsu ariyāsu paṭhame pāde dvādasamattā, dutiye aṭṭhārasa, tatiye dvādasa, catutthe pañcadasa. Yadā pana paṭhamatatiyesu parihāyanti, tadā yuge adhikā honti, idaṃ vipulālakkhaṇaṃ. Atha satatātisayānaṃ ko bhedo? Satataṃ santati avicchedokriyantarehi abyavadhānaṃ, atisayo tu ponopuññaṃ, pakaṭṭho ca. Tesu ponopuññaṃ kriyābyāvutti, pakaṭṭho tu kriyāvayavānaṃ ukkaṃsatā. Bhāsati sabbesanti bhusaṃ, āssa u. Bhassati adho patatīti vā bhusaṃ. Bhasa adhopatane, assa u. Atisayanaṃ atisayo, atikkamitvā vāsayanaṃ pavattanaṃ atisayo. Dahati sabbanti daḷhaṃ, hato pubbe ḷo, dalati vidārayatīti vā daḷhaṃ, hapaccayo, dahanto lātīti vā daḷhaṃ, vaṇṇavipariyayo, abhisayo ca daḷhañca atisayadaḷhā. Tarati atikkamatīti tibbaṃ, rassa vo, assa i. Eti gacchatīti eko, so eva ekantaṃ, ekaṃ tarati atikkamatīti vā ekantaṃ. Mattato atikkantaṃ atimattaṃ. Bahuṃ lātīti bāḷhaṃ, ulopo, vaṇṇavipariyayo ca hasaddo. Ativelaṃ, accatthaṃ, nibbharaṃ, nitantaṃ, gāḷhaṃiccādīnipi atisaye.

Dabbaṃ satvaṃ, taṃviparīte dhammamatte vattamānā bāḷhapariyantā khippādayo atisayaṃ vinā paṇḍake napuṃsake vattanti ¶ . Khippaṃ bhavati [‘‘khippa bhavabhī’’ti padadvayaṃ adhikaṃ viya dissati], atisayo pulliṅgo, assa guṇassātisayo, assa dabbassātisayo iti. ‘‘Khippaṃ bhuñjati, satataṃ juhoti, satataṃ ramaṇīyo’’iccatra tu kriyāvisesanattāyeva paṇḍakattaṃ. Tesu khippādīsu ye dabbagā dabbābhidhāyino, te tīsu liṅgesu. ‘‘Dabbadhammo liṅga’’nti dassanantaraṃ. Yathā khippā jarā, khippo maccu, khippaṃ gamanaṃ. Santatā taṇhā, santataṃ dukkhaṃ, santato ākāso. Atimattā kriyā, atimatto naro, atimattaṃ padaṃ iccādi.

42-43. Dvādasakaṃ māre. Haranayanaggidaḍḍhattā [tinayanaggidaḍḍhattā (ka.)] natthi viggaho sarīrametassa aviggaho. Kāmayati raticchaṃ uppādayatīti kāmo, kāritantā apaccayo. Siṅgārarūpena pāṇīnaṃ manasi bhavatīti manobhū. Pañcakāmaguṇesu madayatīti madano. Lokānaṃ antaṃ vināsaṃ karotīti antako. Vase vatteti sīlenāti vasavattī. Pāpaṃ icchati karoti, tena yuttoti vā pāpimā. Parato jāyatīti pajā, acchandikā, tāsaṃ pati pajāpati. Ye kusaladhammesu pamattā, tesameva bandhu pamattabandhu. Kaṇhadhammayuttatāya kaṇho. Kusaladhamme māretīti māro. Akusaladhamme na muñcatīti namuci. Mīnaketano, kandappo, dappako, anaṅgo, pañcasaro, sambarāri, manasijo, kusumesu ¶ , anaññajo, pupphadhanvā, ratipati, makaraddhajoiccādīnipi viṇhusutassa kāmassa nāmāni.

Taṇhā aratī ragā ceti etā tisso tassa mārassa dhītaro. Yo taṃ passati, taṃ tasitaṃ karotīti taṇhā, salopo, ṇhā ca. Paresaṃ kusaladhammesu aratiṃ karotīti aratī. Rajjanti etthāti ragā. Tassa mārassa hatthī girimekhalo nāma. Sarīramahantabhāvena girisadisattā giri viyāti giri. Mārena mamāyanavasena ‘‘ayaṃ me hatthī mekhalo nāma hotū’’ti katanāmattā mekhalā viyāti mekhaloti samuditanāmadvayena ekameva hatthiṃ vadati, yathā ‘‘vajirāsani, sītuṇha’’nti.

44. Tikaṃ yame. Pajāsaṃyamanato yamā, maccuppabhutayo assa kiṅkārā, tesu rājateti yamarājā. Tedhātukesupi āṇāpavattakattā mahanto visayo etassa visayī, ṇī, so eva vesāyī. Yattha lakkhaṇena na sijjhati, tattha sabbatra ‘‘yadādinā vā niruttinayena vā saddasiddhi veditabbā’’ti hi pubbe vuttaṃ, dukkhajanakattā vā visadisaṭṭhānaṃ gacchantīti vesā, nerayikā, tesaṃ adhipatibhāvena ayati pavattatīti vesāyī, ī. Yamānaṃ rājā yamo. Dhammarājo, katanto, samavattī, kālo, daṇḍadharo, antakoiccādīnipi yamassa nāmāni. Assa yamassa āvudhaṃ nayanameva. Tena kira kodhacittena olokitamattena sattānaṃ sarīrāni ātape khittaghatapiṇḍāni viya vilīyantīti.

Dvayaṃ ¶ asurabhede. Etesañhi satipi devabhāve heṭṭhā nivāsitabhāvasāmaññato ettha vacanaṃ, mārassa pana sattānamanatthakārakatāsāmaññena yamena saddhiṃ vacanaṃ takkarattā. Yuddhādīsu vepitaṃ kampitaṃ cittametassa vepacitti [saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.256]. Puṇṇaṃ lomaṃ yassa so pulomo, pulāmahatī umā kitti, kanti vā yassāti pulomo. ‘‘Umātasīhemavati-haliddākittikantisū’’ti hi nānatthasaṅgahe vuttaṃ. Ayaṃ pana sakkassa bhariyāya sujātāya pitā. Dvayaṃ kinnare. Assamukhanarasarīratāya kucchito puriso, kiñci vā puriso, purisasadisoti vā kimpuriso. Evaṃ kinnaro. Turaṅgavadana, assamukhādīnipi kinnarassa nāmāni.

45-46. Addhapajjena ākāsassa nāmāni. Tesaṃ tesaṃ vatthūnaṃ antaraṃ nānattaṃ ikkhate loko ettha, anenāti vā antalikkhaṃ, rassa lo. Ikkhanaṃ vā dassanaṃ ikkhā, tassa antaraṃ kāraṇaṃ antalikkhaṃ. Khanati byavadhānanti khaṃ, kvi. Sabbagahagāmaṇino ādiccassa patho maggo ādiccapatho. Na bhavatīti abbhaṃ. Gacchantyanena devāti gaganaṃ, yu, massa go. Ambate saddāyate atrāti ambaraṃ, ro. Haya gatimhi, visesena hayati gacchati sabbatrāti vehāso, yassa so, vigato vā hāso cittassa etthārammaṇālābhatoti vehāso. Anilassa vātassa patho anilapatho. Bhusaṃ kāsante dippante padatthā etenāti ākāso, na kassati na vilekhīyatīti vā ākāso. Na bhavati ¶ ettha kiñcipi vatthūti nabhaṃ, natthi bhūmi etthāti vā nabhaṃ, na bhāyanti pakkhino anena, etthāti vā nabhaṃ. Vino pakkhino hayanti gacchanti etthāti vehāyasaṃ, aso. Tārā vuccanti nakkhattādayo, tesaṃ patho tārāpatho. Surānaṃ devānaṃ patho surapatho. Na haññateti aghaṃ, hanassa gho. Anantaṃ, visaṇupadaṃiccādīnipi ākāsassa nāmāni.

47-48. Meghādyekādasakaṃ meghe. Mehati gharati secatīti megho. Vāriṃ vahatīti valāhako, vārisaddassa vo, vassa lo [pāṇini 6.3.109; moggallānapañcikā 1.47; nīti-sutta 1340, 1343]. Dibbanti vuḍḍhiṃ virūḷhiṃ gacchanti lokā anenāti devo. Pajānaṃ lokānaṃ annaṃ bhojanaṃ bhavati etenāti pajjunno, akārassukāro. Ambuṃ udakaṃ dhāretīti ambudharo. Lokānaṃ santāpaṃ hantīti ghano, hassa gho. Jaladhāraṃ dhāretīti dhārādharo. Jīvanaṃ jalaṃ mūtaṃ bandhamaneneti jīmūto, vanasaddalopo, lokānaṃ vā jīvitaṃ munāti bandhatīti jīmūto, vitalopo, jīvitassa jī ādeso vā [pāṇini 6.3.109; moggallānapañcikā 1.47; nīti-sutta 1340, 1343]. Evaṃ aññatra. Vāriṃ vahatīti vārivāho. Ambuṃ dadātīti ambudo. Āpaṃ bharatīti abbhaṃ, kvi, passa bo.

Tikaṃ vuṭṭhiyaṃ. Vassati siñcatīti vassaṃ, vassa secane. Evaṃ vassanavuṭṭhiyo.

Pañcakaṃ ¶ vijjuyaṃ. Satataṃ īrati kampatīti satero, talopo, so eva sateritā. Khaṇamattampi na tiṭṭhatīti akkhaṇā. Kuṭilaṃ aciraṭṭhāyitattā virūpaṃ hutvā javatīti vijju. Vijjotatīti vijjutā. Aciraṃ pabhā yassa acirappabhā.

49. Catukkaṃ meghanāde. Meghānaṃ nādo meghanādo. Dhanīyate dhanitaṃ[thanitaṃ (sī.)], dhana sadde. Gajjanaṃ gajjitaṃ, gajja sadde. Rasīyate rasitaṃ. Ādinā harādādi [sabbatra napuṃsakebhāve to, ādinā svanitadhanitādayo (cintāmaṇiṭīkā), ādinā dhanitaharādarāsādayo (byākhyāsudhāṭīkā)]. Dvayaṃ sakkadhanumhi. Indassa āvudhaṃ dhanu ca indāvudhaṃ, indadhanu ca. Vātena khittamambu vātakkhittambu, bindu. Sītaṃ karotīti sīkaro, siñcatīti vā sīkaro, cassa ko, aro ca, vātavasena vā tato tato saratīti sīkaro, assa ī, majjhe kāgamo ca.

50. Tikaṃ jaladhārāyaṃ. Vegato jaladhārānaṃ saṃ bhusaṃ patanaṃ āsāro, punappunaṃ saratīti āsāro. Vegaṃ dhāretīti dhārā. Adho patatīti sampāto, saṃsaddo adhobhāge [vegato jaladhārānaṃ sambhūya patanaṃ dhārāsampāto, sara gatiyaṃ ghau iti āsāro (cintāmaṇiṭīkā)]. Dvayaṃ vassopale. Karena hatthena gayhupagattā karakā, jalaṃ piṇḍaṃ karotīti vā karakā, ‘‘vassopale ¶ tu karakā, karakopi ca dissate’’ti ruddo, karasaddotra. ‘‘Karo vassopale pāṇi-soṇḍāpaccāyaraṃsisū’’ti nānatthasaṅgahe vuttaṃ. Ghanato, ghanakāle vā sañjātaṃ upalaṃ silā ghanopalaṃ. Duṭṭhu dinaṃ duddinaṃ, ayaṃ duddinasaddo meghacchannāhe vattati, asobhanatthopyatthi duddinasaddo, aguṇavacanatāyaṃ vāccaliṅgo.

51-52. Chakkaṃ tirodhāne. Dhara āvaraṇe, apādipubbo. Apidharati āvuṇotīti pidhānaṃ, alopo. Apadharatīti apadhāraṇaṃ. Tiro dharati pidahatīti tirodhānaṃ. Antaraṃ dharatīti antaradhānaṃ, niggahītalopo. Apidharatīti apidhānaṃ. Ettha ca apādiupasaggā dhātuno āvaraṇatthajotakā. Chādayatīti chādanaṃ. Byavadhā, antaradhiiccādayopi tirodhāne.

Sāddhapajjena candassa nāmāni. Indati nakkhattānaṃ paramissariyaṃ karotīti indu. Candati hilādayati sukhayati pajanti cando. Nakkhattānaṃ rājā nakkhattarājā. Umā kanti, tāya saha vijjatīti somo, sukhaṃ abhissavatīti vā somo, mapaccayo. Nisaṃ rattiṃ karoti, tattha vā karo raṃsi etassa nisākaro. Andhakāraṃ usenti dahanti vināsentīti osā, raṃsayo, te ettha dhiyanti patiṭṭhahantīti osadhi, tārāviseso, tassa īso pati osadhīso. Himo sītalo raṃsi yassa himaraṃsi. Saso aṅko lakkhaṇaṃ yassa sasaṅko. Candaṃ kappūraṃ māti sadisaṃ nayatīti candimā. Ikārādeso. Sasalakkhaṇamettha atthi sasī ¶ . Sasati vā hiṃsati uṇhaguṇanti sasī, īpaccayo tadupalakkhite tadupacāraṃ. Sītā raṃsayo yassatthīti sītaraṃsi. Nisāya rattiyā nātho tadālaṅkārabhāvatoti nisānātho. Uḷūnaṃ tārānaṃ rājā uḷurājā. Māti attānaṃ kappūrena sadisaṃ karotīti mā, māsaddoyaṃ pume, taṃsahacaraṇato uḷurājādayopi. Himaṃsu, kumudabandhu, vidhu, sudhaṃsu, subbhaṃsu, nisāpati, migaṅko, kalānidhi, dvijarājo, sasadharo, nakkhattesoiccādīnipi candassa nāmāni.

53-54. Soḷasannaṃ bhāgānaṃ pūraṇo soḷasamo bhāgo candassa kalā, kala saṅkhyāne, kalīyate ekādinā saṅkhyāyateti kalā. Dvayaṃ candassa sarīre. Maññate ñāyate aneneti bimbaṃ. Manato vapaccayo, nipātanā massa bo, assi, nassa mo, vassa bo, bimbasaddo anitthiyaṃ. Maṇḍayateti maṇḍalaṃ, alo, itthiyaṃ maṇḍalī, ayaṃ tīsvapi [bimbo anitthī, maṇḍalaṃ tīsu (amara 3.15)].

Pādahīnapajjena addhabhāgo. Asati khepeti samudāyanti aḍḍho, to. Tathā addho. Upaḍḍhoti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ, ete tayo pume. Khaṇḍayati samudāyanti khaṇḍaṃ. Sakyate ¶ ubbāhanādīsu thokattāti sakalaṃ, alo, khaṇḍasakalā vā pume, satthe rūpabhedato napuṃsake. Ete ca aḍḍhādayo tayo asame bhāge pume, same tu napuṃsaketi rūpabhedenāha ‘‘addhaṃ vuttaṃ same bhāge’’ti. Khaṇḍādidvayaṃ pana asamepi vattamānaṃ punnapuṃsake vattati, tasmā ‘‘addhaṃ vuttaṃ same bhāge’’ti ettha ‘‘aḍḍhaṃ, upaḍḍha’’nti idaṃ dvayampi saṅgahitaṃ [asamabhāge pumāni, same aṃse napuṃsakattaṃ rūpabhedato, upacārato tabbhāgavati vāccaliṅgo – addhā sāṭī, addhaṃ vatthaṃ addho kambalo (cintāmaṇiṭīkā)].

Pasādādayo cande avassambhāvino, aññatra tu pāsaṅgikā iti candapakkame uccante. Visesena sādayati pasādayatīti pasādo. Evaṃ pasanno, so eva pasannatā.

Tikaṃ candappabhāyaṃ. Kumudassāyaṃ vikāso [vikāro (ka.)] komudī. Candaṃ ācikkhati paṭipādayatīti candikā. Juti assātthīti juṇhā. Tassa ṇo, hapaccayo ca, candassa vā jutiṃ sobhaṃ nayhati bandhatīti juṇhā.

Catukkaṃ sobhanamatte. Kanati dippatīti kanti, kana dittiyaṃ, kāmīyatīti vā kanti. Sundaraṃ bhāti dippatīti sobhā. Jotayatīti juti. Chādayatīti chavi. Chada saṃvaraṇe, vipaccayo, dalopo.

55. Sattakaṃ lakkhaṇe. Kaṃ attānaṃ laṅkayati hīnaṃ karotīti kalaṅko. Lañchate lakkhate aneneti lañchanaṃ ¶ . Lakkhyate aneneti lakkhaṃ. Tathā lakkhaṇaṃ. Aṅkīyate lakkhyate aneneti aṅko. Abhi visesaṃ jānāti etenāti abhiññāṇaṃ. Cihīyati lakkhīyati aneneti cihanaṃ. Ciha lakkhaṇe.

Sabbāsaṃ sobhānaṃ majjhe paramā sobhā susamā nāma, sobhanaṃ samaṃ sabbaṃ assaṃ susamā, seṭṭhā sobhā.

56. Guṇe phoṭṭhabbavisese sītanti napuṃsakaṃ bhavati. Devadattassa sītaṃ vattati. Sītādayo tayo guṇīliṅgā guṇino liṅgaṃ gaṇhanti, taṃ yathā – sītalā bhūmi, sītalaṃ jalaṃ, sītalo vāto. Uṇhābhitattehi sevīyatīti sītaṃ, tena yutto sīto. Sasa gatiyaṃ, iro, ittañca, sītatthikena sarīyatīti vā sisiraṃ. Sītaṃ guṇaṃ lātīti sītalo.

Mahikāntaṃ hime. Hiṃsatīti himaṃ, sassa mo,niggahītalopo ca. Tuha adane, tohati hiṃsatīti tuhinaṃ, ino. Uparito savatīti ussāvo. Nīharanti nissasantyaneneti nīhāro, natthi īhā vā etasmā hetubhūtāti nīhāro, āro. Mahīyate rāgīhīti [vācābhi (cintāmaṇiṭīkā)] mahikā, ṇvu.

57. Chakkaṃ nakkhatte. Punappunaṃ udayattā na khīyate nakkhattaṃ, attano gamanaṭṭhānaṃ na kharati na vināsetīti vā nakkhattaṃ, atha ¶ vā nakkha gatiyaṃ, nakkhatīti nakkhattaṃ. Jotati subhāsubhanimittaṃ pakāsetīti joti, nakkhatta bhaṃsaddehi sahacaraṇato napuṃsake. Yathāvuttaṃ nimittaṃ bhāti pakāsetīti bhaṃ. Kattabbaṃ taranti lokā etāyāti tārā, attano vīthiṃ tāyati arati gacchatīti vā tārā, tāreti vā loke ahitatoti tārā, ayañca tārakā, uḷu ca ete tayo apume. Tarā eva ṇvu, tārakā [tārā eva tārakā ṇvu (ka.)]. Uccaṃ lavati [ulayati (ka.)] gacchatīti ulu. So eva uḷu. Na kevalaṃ tārakā eva apume, atha kho uḷu cāti casaddattho. Uḷusahacariyato pakkhe napuṃsake ca.

58-60. Assayujādayo revatyantā sattādhikavīsatārakā nakkhattā nāma honti. Tāni ca nakkhattāni ākāse yathāṭhitāni kamatoyeva ettha kathitāni, na uppaṭipāṭiyā. Vakkhati ca ‘‘kamato sattādhikavīsati nakkhattā’’ti. Assarūpayogato assayujo. Yamasadisattāsabbatra bharatīti bharaṇī. Yu, ī. Aggisadisattā kantati chindatīti kattikā, karoti tasmā vā katthikā, kattikāya sahitā sakattikā. Bharaṇī, rohiṇī vā. Kamalasambhavattā kamale ruhati vaḍḍhatīti rohiṇī. Migasīsaṇṭhānattā ¶ tārāpuñjo migasiraṃ, chaṭṭhīsamāso uttarappadhānattā napuṃsakattaṃ. Ruddarasāvaṭṭhitakodharuddasadisattā kadāci adati ghasatīti addā. Punappunaṃ sattesu hitaṃ vassatīti punabbasu, vassa secane. Poseti kriyāni, posentyasminti vā pusso. Bhujagasadisattā na silisyate nāliṅgyateti asileso.

Mahīyate kāriyatthikehīti maghā [māghā (ka.)], hassa gho. Phalaṃ gaṇhāpetīti phaggunī, yu, ī. Dveti pubbaphaggunī, uttaraphaggunī ceti dve. Hatthasaṇṭhānatāya hattho. Tacchakasadisattā vicittaṃ phalaṃ dadātīti cittā. Sobhanā āti, sāti vā tanuṃ karoti subhāsubhanti sāti [svāti (ka.)], subhāsubhaphaladānato vā sāti, ‘‘sāti dānāvasānesū’’ti hi nānatthasaṅgahe vuttaṃ, ayaṃ dvīsu. Visadisaṃ phalaṃ khaṇatīti visākhā, vividhā vā sakhā mittā yassā sā visākhā. Anurādhayati saṃsijjhati subhāsubhaphalametāyāti anurādhā. Guṇehi sabbāsaṃ vuḍḍhattā jeṭṭhā. Mūlati patiṭṭhāti subhāsubhaphalametthāti mūlaṃ. Āsāḷho nāma bhatīnaṃ daṇḍo, taṃsaṇṭhānattā āsāḷhā nāma dve nakkhattā pubbāsāḷhauttarāsāḷhavasena.

Savati subhāsubhaphalametenāti savaṇo, savaṇaṃ vā. Dhanamesanti etthāti dhaniṭṭhā, dhanati vā vibhūti nidhānaṃ dhaniṭṭhā. Sataṃ bhisajā ettha, satabhisajānaṃ vā adhipati satabhisajo. Bhaddo go, tasseva padāni pādā assaṃ bhaddapadā, pubbabhaddapadā dve, uttarabhaddapadā dve, samūho cesaṃ catusaṅkhyāti bahuvacanaṃ. Rā vuccati dhanaṃ, tabbantatāya revatī, ākārasse, revato vā isibhedo, tassa apaccaṃ revatī.

61. Dvayaṃ ¶ rāhuggahe. So vuccati saggo, tattha bhātīti sobbhānu. Rahati candādīnaṃ sobhaṃ jahāpetīti rāhu. Tamo, vidhuntudo, candādo, sehikeyotipi rāhussa nāmāni.

Sūra, canda, aṅgāraka, budha, jīva, sukka, asita, rāhu, ketūti ete sūrādayo navaggahā nāma.

Mesādiko dvādasakoṭṭhāso rāsi nāma. Ādinā usabha, methuna, kakkaṭa, sīha, kaññā, tulā, vicchika, dhanu, makara, kumbha, mīne saṅgaṇhāti.

Dvayaṃ bhaddapadanakkhattānaṃ nāmaṃ. Poṭṭho go [pāṭho bhaddo go (ka.)], tasseva padāni pādā assaṃ poṭṭhapadā.

62-63. Pajjadvayena sūriyassa nāmāni. Ā bhuso dippatīti ādicco, ppassa cco. Lokānaṃ sūrabhāvaṃ janetīti sūriyo. Tathā sūro. Sataṃ bahavo raṃsayo yassa sataraṃsi. Divā divasaṃ karotīti divākaro, divase vā karo ¶ ābhā yassa divākaro, divāsaddoyaṃ sabbakārakavacano, na tu ādhāravacano eva. Visesena rocate dippateti verocano. Dinaṃ karoti, kumudānaṃ vā dinaṃ mākulyaṃ karotīti dinakaro, uṇho raṃsi yassa uṇharaṃsi. Pabhaṃ karotīti pabhaṅkaro.

Aṃsuno mālā, sā yattha atthi aṃsumālī. Dinānaṃ pati dinapati. Tapatīti tapano. Ravanti etena sattā pabhāvittāti ravi. Bhānu yassa atthīti bhānumā. Raṃsi yassa atthīti raṃsimā. Bhaṃ ābhaṃ karoti, tāsaṃ vā ākaro uppattiṭṭhānaṃ bhākaro. Bhāti dippatīti bhānu. Devehipi accate pūjīyateti akko. Sahassaṃ bahavo raṃsayo yassa sahassaraṃsi. Dvādasattā, pabhākaro, vibhākaro, vikattano [vissakammunā vikattito, kammani yu (cintāmaṇiṭīkā)], mattaṇḍo, divamaṇi, taraṇi, mitto, citrabhānu, vibhāvasu, gahappati, haṃso, savitāiccādīnipi sūriyassa nāmāni.

64. Pajjena sūriyādīnaṃ raṃsippabhānaṃ nāmāni. Rasanti taṃ sattāti raṃsi. Ā bhuso bhātīti ābhā. Pakārena bhātīti pabhā. Dippatīti ditti. Rocate dippateti ruci. Dīdhyati dippatīti dīdhiti. Dippatīti vā dīdhiti, passa dho, ikārāgamo. Miyyante khuddajantavo aneneti marīci, īci. Asati gacchati disantanti aṃsu, ussāgamo. Marīcisahacaraṇato dīdhityādayo [khalitapāṭho (?), savarasāmī tu aṅguli kākalisāri sarāri tumbiari susi dīmityattayo thīpumesu iccāha (cintāmaṇiṭīkā)] bhānu aṃsu ca dvīsu. Maya gamanattho ¶ daṇḍako dhātu [daṇḍakappakaraṇe āgatadhātūti attho, niruttisāramañjusāṭīkāyaṃ 253.413 piṭṭhesu passitabbaṃ], khapaccayo ūkārāgamo, atha vā mā māne, ukha gatyattho daṇḍako dhātu [daṇḍakappakaraṇe āgatadhātūti attho, niruttisāramañjusāṭīkāyaṃ 253.413 piṭṭhesu passitabbaṃ], māya mānāya ukhatīti mayūkho [māpasaṃ gaganaṃ pamāṇayaṃ ukhati gacchatīti pisodarādi (cintāmaṇiṭīkā)]. Kirati timiraṃ kiraṇo. Kirati timiraṃ karo.

65. Dvayaṃ ādiccamaṇḍalotikhyāte uppātādijāte raṃsimaṇḍale. Sūriyassa pari samantato dhīyate paridhī, pari samantato visatīti pariveso, sūriyaṃ vā pariveṭhayatīti pariveso. Ṭhassa so. Upasūriyakaṃ, maṇḍalanti dvepi paridhino nāmāni.

Dvayaṃ marīcikāyaṃ. Marīcisadisatāya marīci. Migānaṃ taṇhā pipāsā yassaṃ jalābhāsattā sā migataṇhikā.

Sūriyassa udayato pubbe uṭṭhitaraṃsi uggataraṃsi aruṇo nāma siyā. Aruṇavaṇṇatāya arati gacchatīti aruṇo. Sūrasūto, anūru, kassapeyyo, kassapi, garuḍāggajotipi aruṇassa nāmānīti. Ākāsavaṇṇanā.

66-67. Catukkaṃ ¶ kāle. Kalyante saṅkhyāyante āyuppamāṇādayo anenāti kālo, karaṇaṃ vā kāro, bhāve ṇo, so eva kālo, na hi kriyāvinimutto kālo nāma koci atthi, mahākālassa pana sassatabhāvato atītādivohāro natthevāti avayavakālānaṃ samūhabhāvato sopi ‘‘kālo’’ti vutto. Sattānaṃ jīvitaṃ asati khepetīti addhā, tassa dho, ākārantoyaṃ addhāsaddo pume. Punappunaṃ etīti samayo. Vināsaṃ lātīti velā, vaṇṇalopo. Diṭṭho, anehotipi kālassevanāmāni.

Khaṇādayo pana tabbisesā tassa kālassa visesā bhedā. Ke te, kittakappamāṇā cetyāha ‘‘khaṇo’’iccādi. Dasahi accharāhi aṅguliphoṭanehi lakkhito kālo khaṇo nāma, khaṇu hiṃsāyaṃ, khaṇotīti khaṇo, a. Dasa khaṇā layo nāma bhave bhavanti, etena vā vacanena vikabhisaṅkhyāpekkhinopi vācakā santīti gamyate. Layati gacchati, sattānaṃ jīvitaṃ lunanto vā ayati gacchatīti layo. Dasa layā khaṇalayo nāma, khaṇalayānaṃ samūhabhāvato. Te dasa khaṇalayā muhutto nāma siyā siyuṃ vā, ayamanitthī. Huccha koṭilye ¶ , kuṭilayati rattidivase subhāsubhadassanatoti muhutto, to, dhātuyādimhi mukārāgamo, cchalopo ca. Te dasa muhuttā khaṇamuhutto nāma.

Tikaṃ dine. Dibbanti kīḷantyasmiṃ divaso, so. Na jahāti paccāgamanaṃ ahaṃ. Ādadāti nibyāpāranti dinaṃ, ino, ālopo ca, dibbati vā etthāti dinaṃ, vassa no. Ghasaro [ghasati andhakāraṃ ro (cintāmaṇiṭīkā)], vāsarotipi dinassa nāmāni.

68. Kallantaṃ paccūse. Pabhātyasmiṃ lokoti pabhātaṃ. Tathā vibhātaṃ. Usa rujāyaṃ, paccūsati vināseti timiranti paccūso. Kalyante saṅkhyāyante anena saṅkhyādayoti kallaṃ. Ahomukhaṃ, ūsotipi paccūsassa nāmāni.

Dvayaṃ padose. Dosāya rattiyā ārambho abhidoso. Dosāya rattiyā pārambho padoso. Abhidhānato pāsaddassa pubbanipāto, appadhānarasso ca, atha vā abhidussanti padussanti ca yattha sabbakammāni abhidoso padoso ca.

Tikaṃ sāyanhe. Sāyati dinaṃ avasāyatīti sāyo, sāyanto vā dinantaṃ karonto ayatīti sāyo, punnapuṃsake. Sammājhāyanti taṃ sañjhā, (‘‘brahmuno tanu pitā lokassa janettī’’ti hi āgamo nikāyantarikānaṃ.) ¶ [( ) etthantare pāṭho adhiko viya dissati] Dinānaṃ accayo atikkamo, avasānaṃ vā dinaccayo. Dinantotipi tasseva nāmaṃ.

Pubbaṇhāparaṇhamajjhanhavasena tividhā sañjhā [amara 4.3]. Pubbañca taṃ ahañcāti pubbaṇhaṃ. Aparañca taṃ majjhañca taṃ ahañceti aparaṇhaṃ majjhanhaṃ. Sabbatrāvayave samudāyopacārato ahassekadese ahasaddoti kammadhārayo, tāsaṃ tissannaṃ sañjhānaṃ samāhāroti sañjhamityuccate. Samāharaṇaṃ samāhāro, ekībhāvo, so ca bhinnakālānaṃ na bhavatīti buddhiyā samakālaggahaṇato ekakālattā tasmiṃ abhidheyye digusamāso, tathā hi samāhāro samūho taṃsambandhe chaṭṭhiyāyeva bhavitabbanti cintento ācariyo na aññapadatthasamāso ayanti ākārassāppadhāne rassattanti sañjhaṃ. Samāhāro bhāvo tassekattā ekavacanaṃ, kammavacane tu samāhāre tisso sañjhā samāhaṭāti paṭhamantānaṃ samāse sapadatthapādhānyā bahuvacanaṃ, rassābhāvo ca.

69. Pañcakaṃ rattiyaṃ. Nisati tanuṃ karoti sabbabyāpāraṃ nisā. Rajjanti rāgino atra rajanī, yu, ī. Rāti gaṇhāti abyāpāranti ratti,ti, rajjanti vā ettha ratti. Paṭhamamajjhimapacchimayāmavasena tayo yāmā pahārā yassā tiyāmā. Saṃvuṇoti dinaṃ saṃvarī. Nisīthinī, khaṇadā, khapā, vibhāvarī, tamassinī, yāminī, tamīiccādīnipi rattiyā nāmāni.

Candikāyuttā ¶ candappabhāya yuttā ratti juṇhā nāma, juṇhāyogato juṇhā. Tamo ussanno yassaṃ sā tamussannā ratti timisikā nāma, timisaṃ ussannaṃ etthāti timisikā, upadhāya ittañca.

70. Tikaṃ aḍḍharattiyaṃ. Majjhimāratti kammabhūtā ‘‘nisītho, aḍḍharatto, mahānisā’’ti ca vuccati. Nissate sayate asmiṃ nisītho. Aḍḍhañca taṃ ratti cāti aḍḍharatto, rattekadese rattisaddo, rattiyā aḍḍhanti vā aḍḍharatto. Mahatī ca sā nisā cāti mahānisā.

Catukkaṃ andhakāre. Andhaṃ hataṃ diṭṭhasattikaṃ lokaṃ karotīti andhakāro. Tamatīti tamo, atha vā tamanti ākaṅkhanti ratiṃ lokā ettha tamo, tamu ākaṅkhāyaṃ, tamasaddo anitthī, taṃsahacaraṇato andhakāropi. Timisaṃ iso, atha vā timu temane, timanti ettha rāgenāti timisaṃ. Timiraṃ, pubbeva irapaccayo.

71. Catuddasannaṃ rattīnaṃ pūraṇī catuddasīsaṅkhāto kāḷapakkho ca ekagghano vanasaṇḍo ca meghapaṭalañca aḍḍharatti ca etehi catūhi samannāgato tamo caturaṅgatamaṃ nāma.

72. Andhañca taṃ tamañcāti andhatamaṃ, yaṃ lokaṃ andhakāraṃ karoti. Ayaṃ andhatamasaddo ghanatame bāḷhatame vattati.

Dvayaṃ ¶ pahāre. Paharīyate bheriyādi atrāti pahāro, pume saññāyaṃ apaccayo. Yā pāpuṇe mo, upayameti vā aho ratti cānena yāmo, yamito ṇo. Pahāro eva yāmo iti saññito yāmasaññito.

Dutiyā tithi pāṭipado nāma. Paṭipajjate cando khayaṃ, udayaṃ vā yassaṃ pāṭipado. Tatiyādī tithiyeva, na pāṭipado. Tanotīti tithi, atha vā tā pālane ithi. Tithisaddo dvīsu.

73. Dvayaṃ pannarasiyaṃ, pannarasannaṃ tithīnaṃ pūraṇī pannarasī, paṇṇarasītipi pāṭho atthi. Dvayaṃ puṇṇamāyaṃ tithiyaṃ. Miyyate tithīnaṃ khayo vuḍḍhi cānena māso, cando, puṇṇo ca so māso cāti puṇṇamāso, tassāyaṃ tithi, puṇṇamāso yassamatthīti vā puṇṇamāsī. Puṇṇo mā cando yattha, puṇṇamassāyaṃ vā tithi puṇṇamā, ‘‘puṇṇimā’’ti pāṭhe pana sati candassa puṇṇabhāvo puṇṇo, tena nibbattā bhāvapaccayantā tena nibbatte imo dissati, lokāsayattā liṅgassa itthiliṅgattaṃ, sā puṇṇamā ekakalāhīne cande sati anumati nāma, anumaññante anugacchante devatāpitūhi saha yassaṃ sā anumati. Puṇṇe pana cande sā puṇṇamā rākā nāma, rāti dassanāvakāsaṃ rākā, ko [kalāhīne sā’numati puṇṇe rākā nisākare (amara 4.8)].

Aparā kāḷapakkhasambhūtāpannarasī pana amāvasī, amāvāsītipi uccate. Amā saha vasanti ravicandā yassaṃ amāvasī, amāvāsī ca dīghaṃ katvā, amāsaddo sahattho abyayaṃ. Dasso [dassalā (ka.), dissante ravicandā atra, ‘‘gaṇakehī’’ti gha (cintāmaṇiṭīkā)], sūriyindusaṅgamoti tassāyeva nāmāni.

74. Saṭṭhighaṭikāhi ¶ lakkhito kālo ahoratto nāma. Ghaṭenti ahorattiyoti ghaṭikā. Aho ca ratti ca ahoratto, pume. Adiguttepi ahorattanti napuṃsakepi. Te pañcadasa ahorattā pakkho nāma. Pacanti pariṇamanti bhūtānyaneneti pakkho. Pubbāparabhūtā te ca pakkhā yathākkamaṃ sukkakāḷā sukkapakkhakāḷapakkhā nāma. Jotisatthakkamena sukkapakkho pubbasaññito, kaṇhapakkho aparasaññito. Tato eva māsavisese loke sakaparapakkhoti [lokepyaparapakkhoti (ka.)] rūḷhī. Suca soke, sukko, socanti ettha andhakārābhilāsinoti katvā, sūceti pakāsetīti vā sukko. Kirati sukkanti kāro, ṇo, sova kāḷo, kena vā jotinā arati ettha kāro, sova kāḷo. Te duve sukkakāḷapakkhā samuditā māso nāma. Masi parimāṇe, kammaniṇo.

75-76. Sāddhapajjena dvādasamāsānaṃ nāmāni. Cittāya paripuṇṇenduyuttāya yutto, upalakkhito vā māso citto ¶ , saṃyogantattā na vuddhi, evaṃ sabbatra. Paripuṇṇenduyuttataṃtaṃnakkhattanāmavasena dvādasannaṃ māsānaṃ nāmāni veditabbāni. Cittamāsādayo phaggunamāsapariyantā dvādasa koṭṭhāsā kamena māsāti ñeyyā. Pasatthatamattā jeṭṭhā, taṃyogā jeṭṭho. Asayho ravi atreti āsāḷho. Yassa ḷo, savantyasmiṃ sāvaṇo, yu. Phalantyatra phagguno, yu, lassa go, assa u. Kattikamāso pacchimakattiko nāma. Assayujamāso pubbakattiko nāma.

77. Dvayaṃ sāvaṇamāse. Antovīthito bahi nikkhamati sūriyo ettha, adhikaraṇe anīyo. Dvayaṃ cittamāse. Nānāpupphaphalavicittatāya lokānaṃ rammaṃ karoti, ramanti vā etthāti rammako.

78. Kattikakāḷapakkhato pacchimakattikato paṭṭhāya caturo caturo māsā kamā kamato hemantagimhānavassānasaññitā utuyo nāma honti. Himāni ettha santi hemo, so eva hemanto, ‘‘suttanto vananto’’ti yathā, hinoti vā hāniṃ gacchati sabbametthāti hemanto, antapaccayo, māgamo ca. Girati pīḷayatīti gimhāno, māno, rassa ho, vaṇṇavipariyayo ca. Vassati ettha vassānoyu. Utuyo dvīsūti paccāsatyā utusaddo eva dvīsu, na hemantādayo, amarakose pana utusaddo pume vutto [amara 4.20].

79. Aññathāpi ¶ utubhedaṃ dassetuṃ ariyasāmaññamāha ‘‘hemanto’’iccādi. Vā atha vā vuttānusārena ututtayapabhede vuttavacanassānusārena. Idaṃ pana ‘‘kattikakāḷapakkhato’’ti vacanaṃ sandhāya vuttaṃ, tasmā kattikakāḷapakkhato pabhuti dve dve māsā kamā kamato hemanto, sisiro, vasanto, gimho, vassāno, sarado utūti cha utū bhavanti, punappunaṃ etīti katvā, tu, issa u. Sisiraṃ sītalaṃ, taṃyogā sisiraṃ, vāvidhānato na vuddhi, makāro padasandhikaro. Vasa kantiyaṃ. Vasīyateti vasanto. Pupphadhanuttā [pupphavantattā (ka.)] vā vasati kāmo ettha vasanto. Sarati pīḷayati asminti sarado, tassa do. Sā sunakhā ramanti etthāti vā sarado, massa do.

80-81. Tikaṃ gimhe. Usati dahatīti uṇho, ṇho, salopo ca. Nidahante yasminti nidāgho, hassa gho. Girati ¶ pīḷayatīti gimho, mo, rassa ho, vaṇṇavipariyayo ca. Tikaṃ vassānotumhi. Vassati pavassati etthāti vasso, vassāno, pāvuso ca. Assa u, saṃyogalopo ca.

Vassānādikehi tīhi utūhi dakkhiṇāyanaṃ sūriyassa dakkhiṇadisāgamanaṃ bhavati, aññehi tīhi sisiravasantagimhehi uttarāyanaṃ uttaradisāgamanaṃ bhavati. I gatiyaṃ, bhāve yu, ayanaṃ. Pussasaṅkantimārabbha āsāḷhaṃ yāva ādiccassa uttarā gati uttarāyanaṃ. Āsāḷhasaṅkantimārabbha pussaṃ yāva dakkhiṇā gati dakkhiṇāyanaṃ. Vassoyanadvayanti idaṃ ayanadvayaṃ sampiṇḍitaṃ vasso nāma. Vassanti etthāti vasso, vassakālena vā upalakkhito vasso, ‘‘citto, cakkhudasaka’’nti yathā.

Pajjaddhaṃ vasse. Saṃvasati ettha saṃvaccharo, charo, sassa co, ‘‘vaccharo’’tipi tasseva nāmaṃ. Natthi itthiliṅgattametesu anitthī. Paccāsatyā saradopi taṃpaccāsatyā hāyanopi. Saradakālena lakkhito sarado, yathā ‘‘sotadasakaṃ, vesākho’’ti. Jahāti bhāveti hāyano, padatthe vā jahanto ayatīti hāyano. Samayati vikalayati bhāveti samā, sama vekalye. ‘‘Samā vasse thīliṅgo tu, samaṃ sabbasamānesū’’ti ruddo.

Sabbasattānaṃ sabbapārisadattā [sabbapaṭipadattā (ka.)] sabbavohārakusalatthaṃ kālādhikārattā parasamaye kathitaṃ devānaṃ vassappamāṇampi idhāharitvā dīpetabbaṃ. Tathā hi manussānaṃ māsena pitūnaṃ ahoratto, evaṃ manussānaṃ vassena devānaṃ ahoratto, tatrottarāyanaṃ devānaṃ dinaṃ, ratti pana dakkhiṇāyanaṃ, devatānaṃ saṭṭhyādhikāhorattisatattayena vassena dvādasavassasahassāni devānaṃ yugaṃ. Tena vuttaṃ –

‘‘Esā ¶ dvādasasahassī, yugākhyā parikittitā;

Etaṃ sahassaguṇitaṃ, aho brahmamudāhaṭa’’nti [‘‘vedadīpakaganthe’’ti nissaye].

Tañca narānaṃ catuyugaṃ dibbasahassadvayena brahmuno dve diveti. Kata, tetā, dvāpara, kalivasena catuyugaṃ. Tatra katayugassa manussasaṅkhyāya pamāṇaṃ aṭṭhavīsatisahassādhikāni sattarasavassalakkhāni, tetāya channavutisahassādhikāni dvādasavassalakkhāni, dvāparassa catusaṭṭhisahassādhikāni aṭṭhavassalakkhāni, kalissa bāttiṃsasahassādhikāni cattāri vassalakkhāni. Vuttañca –

‘‘Suññaṃ suññaṃ khaṃ nāgā, karamunisasino;

Māna’mādo yugassa, tetāya khaṃkhaṃsuññaṃ.

Rasanavasūriyā, vassasaṅkhyā pasiddhā;

Suññaṃ suññaṃ khaṃ vedā, rasabhujagamiti.

Dvāpare vassasaṅkhyā, suññākāsaṃkhaṃnetta-;

Guṇajalanidhayo, vassasaṅkhyā kalisse’’ti.

Piṇḍo cesa vīsativassasahassādhikāni tecattālīsavassalakkhāni. Vuttañca ‘‘khākāsasuññambaradantasāgarā catuyugānaṃ parimāṇasaṅgaho’’ti. Brahmuno ahorattena narānaṃ dve kappā.

Tatra aṭṭha nāgā, dve karā, satta munayo, eko sasī, cha rasā, dvādasa sūriyā, cattāro vedā jalanidhayo ca. Dve nettāni, tayo guṇā, bāttiṃsa dantā, saṅkhyāya pasiddhehetehi saṅkhyā gahetabbā. Khākāsambarasaddā suññapariyāyā. Suññañca gaṇite bindunā saṅgahitaṃ. Sabbañcetaṃ paṭiyugaṃ paṭilomena patthāraye. Tatra katayugassa patthāro yathā – 1728000. Tetāya yathā – 1296000 ¶ . Dvāparassa yathā – 864000. Kalissa yathā – 432000. Catuyugapiṇḍassa ca yathā – 4320000. Yugānaṃ paṭipatthārañca piṇḍassa ca yathākkamaṃ antimaṃ bindumādāya paṭilomena gaṇaye. Taṃ yathā –

‘‘Ekaṃ dasa satañceva, sahassa’mayutaṃ tathā;

Lakkhañca niyutañceva, kamā dasaguṇottara’’nti.

Tatra dasasahassāni ayutaṃ. Dasalakkhāni niyutaṃ. Tañca kalidvāparesu natthīti lakkhapariyantameva tatra gaṇaye, tadevaṃ yugānaṃ, taṃpiṇḍassa ca aṅkato pubbavuttā vassasaṅkhyā saññātā bhavatīti.

Tatra brahmuno dinaṃ narānaṃ udayakappo, ratti pana khayakappo. Ekasmiñca brahmadine manusaññitā catuddasa brahmasutā bhavanti. Tatrekassa manvantarassa ekasattatidibbayugāni pamāṇaṃ, tañca mānusaṃ catuddasabhi uttaraṃ [caturāsītiuttaraṃ (?)] yugasatadvayaṃ. Tadevaṃ catuddasabhi manvantarehi catunavutyuttarāni navadibbayugasatāni bhavanti. Mānusaṃ tu catuvīsatiyugasahassacatukkaṃ. Esañca [chasattatyādhikanavatiṃsayugasataṃ (?)] manvantarānaṃ aṭṭhavīsasahassādhikasattarasamānusavassalakkhasaṅkhyā vā katayugappamāṇakā pañca sandhayo bhavanti. Tena vuttaṃ sūriyasiddhante [1.18-19] –

‘‘Yugānaṃ sattati sekā, manvantara’miho’ccate;

Katassa saṅkhyā tassante, sandhi vutto jalaplavo.

Sasandhayo te manavo, kappe ñeyyā catuddasa;

Katappamāṇā kappādo, sandhī pañcadasaṭṭhitā’’ti.

Katayugassa ca pādena kalino pamāṇaṃ, pādadvayena dvāparassa, pādattayena tetāya. Catuyugañcetaṃ cakkamiva bhamatīti pañcadasahi sandhīhi narānaṃ yugāni catuvīsati bhavanti. Devānaṃ ¶ tu yugacakkaṃ. Etāni ca sasandhicatuddasamanvantarānyekatopi piṇḍitāni devānaṃ yugasahassaṃ bhavati, narānaṃ catuyugasahassaṃ, tañca brahmuno dinamekaṃ. Añño manu asmiṃ manvantaraṃ, brahmasutā eva manavo.

82. Pañcakaṃ khayakappe. Kappate jagatī vinassateti kappo. Khayanti ettha khayo. Kappo ca khayo cāti kappakkhayā. Saṃvattate uparamate, vinassate vā jagatī asminti saṃvaṭṭo. Catuyugānamante jāto yuganto. Palīyate khīyate yattha lokoti palayo, pume, saññāyaṃ ṇo. Keci panettha ‘‘kappakkhayo tū’’ti pāṭhaṃ vatvā dvinnamekābhidhānattaṃ kappenti, taṃ amarakosena ca taṭṭīkāya ca na sameti. Vuttañhi tattha ‘‘saṃvaṭṭo, palayo, kappo, khayo, kappantamiccapī’’ti [amara 4.22] ca ‘‘pañcakaṃ khayakappe’’ti ca.

Dvayaṃ kāḷakaṇṇiyaṃ. Ninditabbattā na lakkhīyateti alakkhī. Attano nissayaṃ kāḷavaṇṇasadisaṃ karoti appakāsakattāti kāḷakaṇṇī, karato ṇo, rassa ṇo, ī ca. Dvayaṃ siriyaṃ. Pasaṃsitabbattā lakkhīyateti lakkhī. Katapuññehi sevīyate, te vā sevatīti sirī, ro, ī ca.

83. Dvayaṃ dānavānaṃ mātari. Dā avakhaṇḍane, dāyatīti danu. Dvayaṃ devānaṃ mātari. Ditīti asurānameva vemātikā mātā, tassā paṭipakkhabhāvena aditi.

84. Āguntaṃ ¶ pāpe. Pānti rakkhanti attānamasmāti pāpaṃ, pakāravaṇṇāgamo, duggatiṃ pāpanato vā pāpaṃ. Kilyate sithilī kariyyate yeneti kibbisaṃ, lassa vo, iso ca, karoti aniṭṭhaphalanti vā kibbisaṃ, ibbiso. Virūpena gacchatīti veraṃ. Na hanti dhaññanti aghaṃ, hanassa gho, sādhūhi agantabbattā vā aghaṃ, hana gatiyaṃ. Kucchitaṃ caritaṃ duccaritaṃ. Du ninditaṃ karaṇamassa dukkaṭaṃ. Na punātīti apuññaṃ. Kusalānaṃ paṭipakkhaṃ akusalaṃ. Kaṃ sukhaṃ hanatīti kaṇhaṃ, vaṇṇavipariyayo. Kalyate anena kalusaṃ, uso, kaṃ vā sukhaṃ lunanto setīti kalusaṃ. Du ninditaṃ itaṃ gamanamassa duritaṃ. Agantabbaṃ gacchati etenāti āgu, ā pīḷayaṃ gacchatīti vā āgu, ‘‘ā tu kodhamudāṭṭīsū’’ti hi ekakkharakose vuttaṃ.

85-86. Chakkaṃ dhamme. Kucchitenākārena santāne sentīti kusā, rāgādayo, te lunāti chindatīti kusalaṃ. Sukhaṃ karoti, sobhanaṃ vā karaṇamassa sukataṃ. Sukhaṃ karotīti sukkaṃ. Punātīti puññaṃ. Dharati sabbanti dhammaṃ. Apare panidaṃ ‘‘puññadhamma’’mityekapadaṃ vadanti, taṃ amarakosena [amara 4.24] virujjhanato na gahetabbaṃ. Sundaraṃ caraṇamassa sucaritaṃ.

Tikaṃ ¶ diṭṭhadhammike. Diṭṭhadhammo nāma paccakkho attabhāvo, tattha nibbattaṃ diṭṭhadhammikaṃ. Ihaloke jātaṃ ihalokikaṃ. Sandiṭṭhe paccakkhe attabhāve jātaṃ sandiṭṭhikaṃ. Dvayaṃ samparāyike. Taṃ vacanatthato suviññeyyaṃ.

Dvayaṃ takkāle. Tasmiṃyeva kāle jātaṃ, nāsannakālādīsūti takkālaṃ. Tadā tasmiṃyeva kāle jātaṃ tadātvaṃ, tvaṃ, tadāttantipi pāṭho. Dvayaṃ āyatikāle. Uttarakālo pacchimo kālo. Āgamissatīti āyati, āpubbo i gatimhi. Ettha ca yaṃ imasmiṃ attabhāve dūramāsannaṃ vā, taṃ diṭṭhadhammikaṃ. Yaṃ pana imasmiṃ attabhāve vā samparāye vā dūrataraṃ, taṃ āyati.

87-88. Pamodantaṃ pāmojje. Hasati yenāti hāso. Attā mano yassa attamano. Duṭṭhassa hi mano attā nāma na hoti, tassa bhāvo attamanatā, pāmojjaṃ. Pīṇeti tappetīti pīti. Vindati sukhaṃ etāyāti vitti. Tussanti etāyāti tuṭṭhi, taṃsahacaraṇato vitti, taṃsahacaraṇato pīti ca nāriyaṃ, attamanatā pana niddesato rūpabhedo. Ā bhuso nandayatīti ānando. Muda hāse, pamudo, āmodopi. Santussanaṃ santoso ¶ . Nandanaṃ nandi. Sammado sammadāpi [sammudo, sammadopi (?)], ukārassa a. Pamoditassa puggalassa, cittassa vā bhāvo pāmojjaṃ.

Tikaṃ sukhe. Suṭṭhu khaṇatīti sukhaṃ, kvi. Sādīyati assādīyatīti sātaṃ. Phassati sinehatīti phāsu, phusati vā bādhati dukkhanti phāsu. Sattakaṃ kalyāṇe. Bhadi kalyāṇe, bhaddatīti bhaddaṃ. Pasatthatarattā seyyo. Sobhatīti sobhaṃ. Khī khaye, khepeti asukhaṃ khemaṃ, mo. Kalyaṃ nirogaṃ aṇati gacchati, kalyaṃ vā hitaṃ aṇayati pāpayatīti kalyāṇaṃ, kammani ṇo [kammani upapade ṇapaccayoti adhippāyo]. Maṅga gatyattho, maṅgati dhaññaṃ maṅgalaṃ, alo. Sameti dukkhanti sivaṃ, vo.

89. Chakkaṃ dukkhe. Dukkaraṃ khamanamettha dukkhaṃ. Kasa gamane, kasati apuññanti kasiraṃ, iro, kucchitenākārena setīti vā kasiraṃ. Kira vikkhipane, kirati sukhanti kicchaṃ, katā vā puññakaraṇicchā yenāti kicchaṃ, ‘‘dukkhūpanisā saddhā’’ti hi vuttaṃ. Natthi adhigamanatthaṃ īhā etthāti nīgho, hassa gho, atha vā nihantyapuññaṃ hiṃsati gacchatīti vā nīgho, puññaṃ vā na hanti na gacchatīti nīgho. Virūpamasati yenāti byasanaṃ, visiṭṭhaṃ vā asati khepetīti byasanaṃ. Na hanti dhaññanti aghaṃ. Ete pāpādayo guṇe yathāvuttaliṅgā. Pāpapuññāni sukhādi ca ākicchaṃ kicchantaṃ guṇayogato dabbe visesye vattamānāni tīsu. Yathā –

Pāpā utumatī kaññā, pāpo rājāpyarakkhako;

Pāpaṃ byādhakulaṃ hiṃsaṃ, pāpo vippo ca sevako;

Puññaṃ titthamidaṃ puññā, nadī puñño’ya’massamo.

Sukhaṃ ¶ kāmikulaṃ dabbaṃ [sabbaṃ (?)], sukho vāso sahā’mbayā [sahānvayo (ka.)];

Sukhā yuvati’ricchantī, sukhā ve maghavaggahā [sukhā yuvatikā gahā (ka.)].

Yadā tu sakatthappadhānaṃ sukhādikameva visesyattena vattumicchate, na tu dabbaṃ (pubbamiva visesanaṃ,) [( ) cintāmaṇiṭīkāyaṃ na dissati] tadā rūpabhedottameva liṅgaṃ. Yathā –

‘‘Dāliddepi [valittepi (ka.)] dhanittepi, vaso parijano sukhaṃ;

Sukhaṃ sajjanavāso ca, sukhaṃ santi anuttarā’’ti.

Nanu ‘‘dukkaṭoyaṃ byāpāro, sukataṃ kammaṃ, kalusoyaṃ me byāpāro’’ti aññesampi tīsu vutti attheveti kiṃ pāpapuññānameva gahaṇaṃ bhavatīti? Vuccate – ‘‘duṭṭhu kato dukkaṭo, suṭṭhu kataṃ sukata’’miccevaṃ kriyānibandhanāpi tīsu vutti sambhavati, nāvassaṃ guṇanibandhanā eva. Kalusassapi yadā siṭṭhapayogesu visesyavutti tiliṅgatā upalabbhate, tadā pāpaggahaṇa’matthappadhānaṃ byākhyātabbaṃ.

90. Pañcakaṃ subhāsubhakammamatte. Iṭṭhāniṭṭhavipākabhāgo yattha atthīti bhāgyaṃ. Subhāsubhaphalaṃ netīti niyati,ti. Subhāsubhaphalaṃ bhājetīti bhāgo. Iṭṭhāniṭṭhavibhāgabhāgodhīyati etthāti bhāgadheyyaṃ. Subhāsubhaphalaṃ vidadhātīti vidhi. Ayo, subhāvaho, devaṃ, diṭṭhaṃiccādīnipi subhāsubhakammamattassa nāmāni. Pañcakaṃ jātiyaṃ. Uppajjanaṃ uppatti, nippajjanaṃ nibbatti, pada gatiyaṃ, nipubbo,ti, passa bo. Jananaṃ jāti. Janīyate jananaṃ. Uddhaṃ bhavanaṃ ubbhavo.

91. Pajjaṃ ¶ hetumhi. Attano phalaṃ niminātīti nimittaṃ, mā parimāṇe, nipubbo. Karoti phalanti kāraṇaṃ. Tiṭṭhati phalametthāti ṭhānaṃ. Pajjati nipajjati phalametenāti padaṃ, visesena jāyateti bījaṃ, rassassa dīghatā. Nissesena attano phalaṃ bandhati pavattetīti nibandhanaṃ. Nidīyate nicchīyate aneneti nidānaṃ, yu, nidadāti phalanti vā nidānaṃ. Pabhavati phalametasmāti pabhavo, hinoti gacchati pariṇamati kāriyarūpatanti hetu, tu, hinoti vā patiṭṭhāti phalametthāti hetu, hi patiṭṭhāyaṃ. Sambhavati yena phalanti sambhavo. Sinoti phalaṃ bandhatīti setu. Paṭicca phalametasmā etīti paccayo.

92. Yaṃ kāraṇaṃ samāsannaṃ āsannataraṃ phalena, taṃ padaṭṭhānanti mataṃ. Padānaṃ hetūnaṃ ṭhānaṃ padaṭṭhānaṃ, yathā ‘‘rājarājā’’ti. Tividhaṃ kāraṇaṃ upādānakāraṇaṃ sahakārīkāraṇaṃ kāraṇakāraṇanti. Yathā bījaṃ aṅkurassa upādānakāraṇasaṅkhātaṃ padaṭṭhānaṃ, bhūmijalādi sahakārīkāraṇaṃ, ‘‘kammassa [kampassa (?)] kāraṇaṃ jaro, tassa kāraṇaṃ kapho’’ti kapho kāraṇakāraṇaṃ kammassa [kampassa (?)].

Tikaṃ ¶ sarīrādhipatideve. Jīvanti sattā yenāti jīvo. Pūreti nissayassābhilāsanti puriso, iso. Atanti satataṃ gacchanti sattā yenāti attā. Dvayaṃ sattarajotamosāmyāvatthāyaṃ. Padhīyante palīyante atra guṇā sattarajotamo rūpāti padhānaṃ, yu. Pakaroti purisopabhogatthaṃ saddādikāriyanti pakati,ti. Moharāgadosānaṃ yathāsaṅkhyaṃ sattarajotamānīti saññā. Sato bhāvo sattaṃ, ṭhitiparatā. Rajjantyatrāti rajo, saṭṭhiparatā. Tamantyatrāti tamo, palayaparatā.

93. Pajjena pāṇino nāmāni. Paṇanti jīvanti sattā yenāti pāṇo, so yassatthi, so pāṇo. Sarīrasaṅkhāto kāyo yassatthi, so sarīrī. Kammena bhavatīti bhūtaṃ, napuṃsake, pumevāti vāsaddattho. Rūpādīsu sañjatīti satto, nicchandarāgāpi rūḷhiyā sattāti vuccanti. Deho kāyo yassatthīti dehī. Pūretīti pūti, pūtisaṅkhātaṃ āhāraṃ gilati adatīti puggalo, tissa lopo, sattānaṃ āyuṃ pūrento gacchatīti puggo, taṃ lāti bhakkhatīti puggalo. Jīvanti yenāti jīvaṃ, tamassatthīti jīvo. Yathāvuttattho pāṇo yassatthīti pāṇī. Pakārena jātattā pajā. Jāyatīti jantu, tu. Kusalākusalaṃ janetīti jano. Lujjatīti loko, luja vināse, jassa ko. Yathā purimakā sattā jātijarāmaraṇaṃ gacchanti, tathā ayampi gacchatīti tathāgato.

94. Rūpādayo ¶ cha cakkhādigayhā dhammā ‘‘gocarā’’ti ‘‘ālambā’’ti ‘‘visayā’’ti ‘‘ārammaṇānī’’ti ‘‘ālambaṇānī’’ti ca vuccante. Rūpayati pakāseti attano sabhāvanti rūpaṃ. Sappati uccārīyatīti saddo, sappa gatiyaṃ vā, sappate ñāyate yeneti saddo. Gandha addane, addanaṃ hiṃsanaṃ, yācanañca, hiṃsate abhilasīyate vā gandho, gandheti vā attano vatthuṃ sūceti pakāseti ‘‘idamettha atthī’’ti pesuññaṃ karonto viya hotīti gandho. Rasanti taṃ sattā assādentīti raso. Phusīyatīti phasso. Gāvo indriyāni carantyetesu gocarā. Cittacetasikehi ālambīyanteti ālambā. Si bandhane vipubbo, visinonti vibandhanti indriyānīti visayā. Āgantvā cittacetasikā ramanti etthāti ārammaṇāni, yu. Ete indriyatthātipyuccante, indriyehi atthyante abhilasīyanteti katvā.

95. Pajjaddhaṃ sukke. Suca soke, socanti etena tadatthikāti sukko, a. Gu sadde, guyate kittīyateti goro, ro. Si sevāyaṃ, sevīyateti sito, sinoti vā bandhati cittanti sito. Avadāyati sabbavaṇṇeti odāto. Dā avakhaṇḍane avapubbo. Dhāvati sujjhatyaneneti dhavalo, alo. Sita vaṇṇe, ṇo, seto ¶ . Paḍi gatiyaṃ, paṇḍati pakāsetīti paṇḍaro, aro. Suci, visado, ajjunotipi sukkanāmāni.

Chakkaṃ ratte. Soṇa vaṇṇe, ṇo, rattuppalavaṇṇo, ruha janane, ito, latte lohito. Rañjantyaneneti ratto, ranja raṅge. Tambo udumbarasaṅkhāto lohaviseso, tabbaṇṇatāya tambo. Mañjeṭṭhā nāma rattavalli, yāya hatthidantādivikatiyo rattā bhavanti, tabbaṇṇatāya mañjeṭṭho. Rohito lohitasamo, alattameva viseso.

96. Sāmalantaṃ kaṇhe. Nīla vaṇṇe, a. Kassateti kaṇho, kasa vilekhane, ṇho. Na sito asito. Vaṇṇesu ekakoṭṭhāsabhāvena kalyateti kālo, so eva kāḷo. Maca, maci kakkane, kakkanaṃ pisanaṃ, setādikaṃ macatīti mecako, ṇvu, assettaṃ. Sā tanukaraṇe, sāyati tanukarīyati paṭipakkhavaṇṇehīti sāmo. Sāmalo sāmasadiso, malapaccayova viseso.

Paṇḍusaddo sitapīte utto, sitapītasammissitavaṇṇe paṇḍusaddo vuttotyattho. Vuttañca ‘‘sitapītasamāyutto, paṇḍuvaṇṇo pakittito’’ti [cintāmaṇiṭīkā 5.13]. Paṇḍati ekagaṇanaṃ gacchatīti paṇḍu, paḍi gatiyaṃ, u. Hariṇo, paṇḍurotipi paṇḍuvaṇṇanāmāni. Īsaṃpaṇḍu abyattapaṇḍuvaṇṇo dhūsaro nāma, yathā dhūlivaṇṇo. Dhūsa kantikaraṇe, curādi, aro.

97. Kiñciratto ¶ abyattarattavaṇṇo aruṇo nāma, yathā macchassa cakkhu [yathā madamattassa cakkhurāgo (cintāmaṇiṭīkā 5.15)], sūriyādo taruṇo vutto.

Setalohito setarattamisso vaṇṇo pāṭalo nāma, yathā pāṭalakusumaṃ. Pāṭayateti pāṭalo, alo, paṭa vibhājane.

Dvikaṃ pīte. Pā pāne, kammani to, īttañca. Haliddiyā iva ābhā yassa halidyābho.

Tikaṃ tiṇapattādigate vaṇṇe. Lasa kantiyaṃ, atisayena lasyateti palāso. ‘‘Pālāso’’ti pāṭhe tu rassassa dīghatā. Hara haraṇe, manaṃ haratīti harito, ito. I, hari.

98. Nīlapītasammissavaṇṇe kaḷāro, kapilo ca vattanti. Kala saṅkhyāne. Aro, lassa ḷo, kaḷāro. Kaba vaṇṇe, ilo, bassa po, kapilo.

Rocanappabhe gorocanasadisappabhāyaṃ piṅgo, pisaṅgo ca vattanti. Pabhāsaddassa dviliṅgattameva. Piji bhāsattho, piṅgo. Paratra sakāravaṇṇāgamo, pisaṅgo.

Kaḷārādīnaṃ ¶ catunnaṃ piṅgalavisesatthavācakataṃ dassetvā piṅgalasāmaññatthavācakattampi dassetumāha ‘‘kaḷārādi’’ccādi. Tassāyamattho – na kevalaṃ kaḷārādayo piṅgalavisesattheyeva pavattanti, atha kho piṅgalasāmaññatthepi vattantīti. Vuttañhi amarakose ‘‘kaḷāro kapilo piṅgo, pisaṅgo kaddu piṅgalo’’ti [amara 5.16]. Keci pana kaḷārādayo pisaṅgapariyantā cattāro saddā piṅgalaguṇe vattamānā pume vattanti, guṇini pana vāccaliṅgāti evaṃ pacchimena sambandhaṃ katvā vadanti, taṃ amarakosena virujjhanato idha ca ‘‘sukkādayo’’ti sabbesaṃyeva gahaṇato na gahetabbaṃ.

99. Tikaṃ sabale kokilakaṇṭhasadise. Kalyateti kalo, masi parimāṇe, kammani ṇo, kalo eva māso kammāso, lassa mo, kalanaṃ vā kalo, taṃ masatīti kammāso, yathā ‘‘kumbhakāro’’ti. Saba gatiyaṃ, sabatīti sabalo, alo. Ciyyateti citto, ta. Traṇapaccaye citro. Kammīro, kabburotipi sabalassa nāmāni.

Kaṇhapītamisse sāvo vutto. Se gatimhi, sayatīti sāvo, avo. Kapisotipi sāvassa nāmaṃ. Kaṇhalohitamisse dhūmābhe pana dhūma, dhūmalā vattanti. Dhūmo viyāti dhūmo. Dhūmaṃ lātīti dhūmalo. Ete sukkādayo sāvantā yadā abhedopacārā guṇini guṇimhi vattanti, tadā vāccaliṅgā, yathā sukko haṃso, sukkā haṃsī ¶ , sukkaṃ haṃsakulaṃiccādi yojjaṃ. Yadā guṇe guṇamatte vattanti, tadā pume, yathā haṃsassa sukko, mayūrassa citto iccādi yojjaṃ.

100. Lāsanantaṃ nacce. Nata gattavināme, pabbajjādittā naccādeso. Natanaṃ naccaṃ, naṭanaṃ vā naccaṃ, sabbatra bhāvasādhanaṃ. Natīyate nattanaṃ. Lasyate lāsanaṃ, lasa kantiyaṃ, lasitabbanti vā lāsanaṃ.

Naccaṃ, vāditaṃ, gītaṃ iti idaṃ bhoriyattikaṃ nāṭyaṃ nāmetyuccate [amara 7.10]. Tura turaṇahiṃsāsu. Turīyanteneneti tūriyaṃ, murajādi. Tabbhavo saddo toriyo, ṇo. Tena lakkhitaṃ tikaṃ toriyattikaṃ. Naṭassedaṃ nāṭyaṃ. Tatiyassa toriyasāmaññassa tu pāsaṅgā nāṭakā.

101. Naccaṭṭhānaṃ rājaṅgaṇādi raṅgo nāma siyā ‘‘ramantā gacchanti ettha, rajjanti etthā’’ti vā katvā. Sūjhasūcanaṃ hatthādīhi sūcitabbassa pakāsetabbassa satthappahārādino sūcanaṃ pakāsanaṃ abhinayo nāma ‘‘nayanaṃ nayo, passantānaṃ abhimukhaṃ nayo’’ti katvā. Byañjakotipi tasseva nāmaṃ.

Bharatasatthavuttaaṭṭhuttarasatakaraṇanipphannathirahatthapariyatthakādināmako dvattiṃ sappakāro [vitthāro bharatamunikate nāṭyasatthe catuttha ajjhāye passitabbo] naccaviseso aṅgavikkhepo, aṅgahāro nāma ‘‘aṅgassa hāro, vikkhepo’’ti katvā ¶ . Tikaṃ naṭe. Sabbatra kattusādhanaṃ, ‘‘naccatīti naṭṭako’’tyādinā.

102. Siṅgārādayo nava rasā nāṭyarasā assādanīyattā. Yathā hi nānābyañjanasaṅkhatamannaṃ bhuñjantā rase assādayanti sumanā purisā hāsaṃva adhigacchanti, tathā nānābhinayabyañjite aṅgasattopete ṭhāyībhāve assādayanti sumanāti [subodhālaṅkārassa mahāsāmiṭīkāya 352 gāthāvaṇṇanāyampi].

103. Tesu siṅgārasseva sarūpaṃ, pabhedañca dassetumāha ‘‘posasse’’ccādi. Nāriyaṃ saṅgamaṃ paṭicca kāraṇaṃ katvā posassa purisassa yā pihā icchā manovikāraviseso pose ca purise saṅgamaṃ paṭicca kāraṇaṃ katvā itthiyā yā pihā icchā manovikāraviseso, eso ratikīḷādīnaṃ kāraṇabhūto, ratikīḷādikāraṇasahito vā raso siṅgāro nāma. Ettha ca itthipurisānaṃ dassanasavanaphusanavasena vā vippayogavasena vā yā pihā sañjātā, so raso nāma. Yaṃ pana taṃ kāraṇaṃ katvā pavattaṃ gītaṃ, tameva lokānaṃ assādajanakattā raso nāma. Phalūpacāravasena pana pihā rasoti vuttā, sabbatrevaṃ.

104. Uttamānaṃ ¶ itthipurisānaṃ pakati saṃyogaviyogasabhāvo sā ettha siṅgāre pāyo bahulanti uttamapakatippāyo, yebhuyyena uttamānaṃ saṃyogaviyogappavattaṃ gītameva siṅgāro nāmātyattho. Itthipurisānaṃ pihā hetu etassāti itthipurisahetuko. So siṅgāro sambhogo, viyogoti iminā pabhedena duvidho mato. Tatra ca –

Vāpivanagehuyyāna-mālācandanādayo;

Sambhogassa vibhāvā te, ye caññe lalitaṅkarā.

Viyogassa tu piyādassanaṃ vibhāvo, rasajanako ca vibhāvo. Vuttañca –

‘‘Jayante ca rasā yena,

Sa vibhāvo pakittito;

Tesamevā’nubhāvo’yaṃ,

Khyāto kavīhi byañjako’’ti.

Saha bhuñjanamanubhavanaṃ sambhogo. Viyujjanaṃ nānābhavanaṃ viyogo. Siṅgaṃ nāmadhātu, vijjhanaṭṭhena siṅgaṃ, nāgarikabhāvasaṅkhātassa kilesasiṅgassetaṃ nāmaṃ, taṃ karoti, siṅgaṃ vā pabhuttaṃ, taṃ karoti rāgīsūti siṅgāro, āro, kilesasiṅgakaraṇaṃ vilāsoti vuttaṃ. Suci, ujjalotipi siṅgārassa nāmāni.

Sokopacayasabhāvo ¶ karuṇo.

Iṭṭhanāsaṅganāsāya [iṭṭhanāsadhanāpāya (cintāmaṇiṭīkā)],

Vadhabandhanatāḷanā;

Sāpaklesopatāpehi,

Jāyate karuṇo raso.

Ussāhavaddhano vīro. Vibhāvā tassa vinayupatāpabalavikkamā. Sa cāyaṃ dānavīro dhammavīro yuddhavīroti tividho.

Vimhayopacayasabhāvo abbhuto.

Pāsāduyyānaselādi-gamanā dibbadassanā;

Sabhāvimānamāyenda-jālasippādidassanā [jālavijjādidassanā (ka.)];

Hadayecchitalābhehi, vibhāvehissa sambhavo.

Hāsopacayasabhāvo hāso.

Sābahitthā savikatā, nepathyā byaṅgadassanā;

Asambandhakathālāpā, hāso so kuhakādibhi.

Bhayopacayasabhāvo bhayānako.

Uccabheravasaṃrāva-yakkhapetādidassanā;

Suññāgāramahārañña-vadhabandhanadassanā.

Tāsāyāsaṅkatobbego, sivolūkaruṇādibhi;

Vibhāvehi ca itthīnaṃ, nīcānañca bhayānako.

Samaṇopacayasabhāvo santo.

Dassanā santavesānaṃ, santacittāna tādinaṃ;

Santakāraṇadhammānaṃ, santo nāma raso bhave.

Jigucchopacayasabhāvo ¶ bībhaccho.

Pūtimaṃsādikānaṃ tu, dassanasutikittanā;

Vigatehi vibhāvehi, bībhacco jāyate raso.

Kodhopacayasabhāvo ruddaṃ.

Tañca saṅgāmahetukaṃ, uggakammaupaghāta-;

Musāvādādipharusā, vacanādīhi bhavati.

Etesu ca bībhaccharuddāni napuṃsake, aññe tu pume rūpabhedā. Ete ca nava nāṭyarasā ratanakosanayena vuttā. Vuttañhi tattha –

‘‘Siṅgāravīra bībhaccha-rudda hāsa bhayānakā;

Karuṇā’bbhuta santāca, nava nāṭyarasā ime’’ti.

Amarakose pana –

‘‘Siṅgāravīra karuṇā-bbhuta hāsa bhayānakā;

Bībhaccha ruddāti rasā’’ti [amara 7.17].

Aṭṭheva rasā vuttā. Atheha navamo santo raso kasmā na vuttoti? Vuccate –

Hāso rati ca kāruññaṃ,

Kodhussāhabhayaṃ tathā;

Jigucchā vimhayo ceti,

Ṭhāyībhāvā pakittitā.

Ṭhāyī eva tu rasībhavatipyāgamo, tasmā pakatiyā aṭṭhasaṅkhyattā aṭṭheva tu te vuttāti na vutto. Santaraso cāyaṃ dhammasiṅgārattā siṅgārarase evānupaviṭṭho. Dhammayuddhakāmattena tividho hi siṅgāro. Keci pana piyasamāgamādivibhāvajaparamaṃ vassalyākhyaṃ rasamāhu.

Rabhasopyāha ¶ –

‘‘Siṅgāra vīra bībhaccha-rudda hāsa bhayānakā;

Karuṇā’bbhutasantā ca, vassalyañca rasā dase’’ti.

Aññe tu –

‘‘Siṅgārānugato hāso,

Karuṇo ruddakammajo;

Vīrato abbhuto jāto,

Bībhacchā ca bhayānako’’ti –

Cattāro rasā iccāhu.

Bībhacchanti vadha bandhane, cho, abbhāsikārassa dīgho. Vassa bho, dhassa co bībhaccho. Ruddo devatā asseti ruddaṃ. Vuttañca –

‘‘Siṅgāro haridevohi, hāso pamathadevato;

Karuṇo yamadevo tu, ruddo ruddādhidevato’’ti [saddakappaddume rodrapadepi].

Ettha ca kāmakodhahāsādikato cittavikāro bhāvo ‘‘bhāvayati pakāsayati kavino adhippāya’’nti katvā. So ca ṭhāyī byabhicārī sāttiko ceti tividho. Tatra –

Hāso rati ca kāruññaṃ,

Kodhu’ssāha bhayaṃ tathā;

Jigucchā vimhayo ceti,

Ṭhāyībhāvā pakittitā.

Byabhicārī tu tettiṃsappabhedā. Yathā –

Saṅkā gilāni nibbedo,

Tathā issā mado samo;

Ālasyaṃ dīnatā cintā,

Moho sati matī dhiti.

Cāpalyaṃ ¶ hariso pīḷā,

Āvego jaḷatu’ggatā;

Suttaṃ vitakko tāso ca,

Gabbhu’ssukko visādatā.

Niddā’bahitthā’marisā,

Maraṇaṃ byādhireva ca;

Apamāro ca ummādo,

Vibodho tiṃsa tuttarā.

Sāttiko aṭṭhavidho. Yathā –

Thambho sedo ca romañco,

Sarabhedo tu vepathu;

Vevaṇṇa’massupalayā,

Iccete aṭṭha sāttikāti.

Thirattā ekantikattā ṭhāyī. Byabhicārī anekantikattā. Yathā nāṭikāya siṅgāro ṭhāyī, tadupakārā hāsādayo byabhicārino, moharāgadosā eva saṅkhyabhāsāya sattarajotamānītyuccante. Tatra sattena āsayena nibbatto sāttiko. Bhāvassa bodhako abhinayo anubhāvo ‘‘anu pacchā bhāvayati pakāsayatī’’ti katvā.

Tatra sambhogasabhāvo yo ratyākhyo bhāvo, tassa locanacāturiyabhamukkhepamihitavibbhamacittaṅgahārivākyādi anubhāvo. Vuttañca –

‘‘Tassa locanacātura-bhamukkhepasitavibbhamo;

Cittaṅgahārivākyādi, anubhāvo pakittito’’ti.

Viyogassa ¶ tu anubhāvo –

Abhilāpo tathā cintā,

Tassa saraṇakittanā;

Ubbego ca vilāpo ca,

Ummādo byādhireva ca;

Jaḷatā maraṇañceva,

Dasevettha pakittitā.

Hāsassa tu vikārakālādi anubhāvo, yo tu karuṇo.

Assusāsehi vevaṇṇa-

Thambhagattasatikkhayā;

Paridevitasokehi,

Abhinayo sasūribhi.

Karacaraṇavadanavepathugattathambhahadayakampanasukkhoṭṭhatālukaṇṭhehi bhayānako niccamabhinayo.

Ruddassa tu bhūkuṭyādi anubhāvo.

Vīro’bhinīyate cāga-

Vesārajjādito tathā;

Akkhepasūcatādīhi,

Therasorādito bhave.

Bībhacchassa tu –

Ayaṃ pacchādanā byatta-

Pādabāhacchikūlanā;

Ubbejanādīhi mato,

Tajjehi’bhinayo sadā.

Abbhutaṃ ¶ pana –

Dantalocanavitthārā,

Pasādopasamādihi;

Romañcasedatāsassu,

Sādhuvādehi dassaye.

Sāttikānaṃ tvaṭṭhannaṃ thambhasedaromañcasarabhedavepathuvevaṇṇamassupalayānaṃ yathākkamaṃ nikriyatā, vāta, ccāsīta, dobhaggaḷā’pāṅgapūraṇa, mukhacchāyāvipallāsa, locanamajjana, mahipātādayo abhinayā.

Evaṃ byabhicārīnampi nibbeda, gilāni, saṅki’ssā, mada, samā’lasyādīnaṃ yathākkamaṃ sāsa, santāpa, disāvalokana, guṇamacchera, bhīta, ṅgamaddana, samādayo abhinayāti.

Byabhicārīsu saṅkā nāma āsaṅkacittatā. Gilāni gelaññatā. Nibbedo attāvamānanaṃ. Mado pamādukkaṃso. Samo khedo. Dīnatā cetaso dukkhatā. Dhiti santoso. Hariso cetopasādo. Pīḷā ruddācārādīhi mukhavikāro. Āvego sambhamo. Jaḷatā appaṭipatti, uggatā dāruṇattaṃ. Suttaṃ supanaṃ. Tāso cittakkhobho. Ussāho ussukkaṃ. Visādo khedo. Abahitthā ākāraguttatā. Amariso akkhamatā. Vibodho viniddatā. Sesā papañcabhayā na vitthāritāti. Rasavaṇṇanā.

105. Silokena vacaso nāmāni. Bhāsitabbanti bhāsitaṃ. Lapa vacane, lapitaṃ. Bhāsīyateti bhāsā. Voharīyateti ¶ vohāro, hara haraṇe vipubbo, ‘‘vohāra vacane’’ti vā dhātu. Vuccateti vacanaṃ. Vacopi, manogaṇoyaṃ. Uccateti utti,ti. Vuccateti vācā, a. Giṇanti saddāyanti tanti girā, ge sadde, iro, gāyitabbāti vā girā. Vāyate saddāyateti vāṇī, yu, ī ca, paresaṃ mammavijjhanaṭṭhena vāṇo viyāti vā vāṇī, ī. Bharato nāma satthakāro isi, tassesā bhāratī. Kathīyateti kathitā. Vuccateti vacī, ī. Brahmī, sarovatītipi vacaso nāmāni.

106. Ekamevākhyātapadaṃ yattha ekākhyāto savisesanena kārakapadena sahitattā sakārako padacayo sambandhattho padasamudāyo vākyaṃ nāma siyā, yathā – vessantaro rājā sukhavipākaṃ kammaṃ karoti, puriso gacchati. Ākhyātaggahaṇañcettha kriyāsaddopalakkhaṇaṃ, tena devadatto kaṭaṃ katavā iccādīnipi vākyaṃ nāma siyā. Amarakose pana – ‘‘tisyādyantacayo vākyaṃ, kriyā vā kārakānvitā’’ti [amara 6.2] dvīhi lakkhaṇehi vākyamāha. Tassattho – tisyādyantacayo tyādisyādyantapadānaṃ cayo samūho sambandhattho vākyaṃ, taṃ yathā – uccaṃ paṭhati, odanaṃ pacati. Tathā ca bhāvākhyaṃ ākhyātaṃ sābyayakārakavisesanaṃ vākyaṃ, ākhyātaṃ tyādyantaṃ sābyayaṃ vā sakārakaṃ vā savisesanaṃ vā vākyamuccate. Tyādiggahaṇaṃ kriyāsaddopalakkhaṇaṃ, tena devadatto ¶ kaṭaṃ katavā iccādīnipi vākyaṃ. Upalakkhaṇanirapekkhaṃ aparaṃ vākyalakkhaṇamāha ‘‘kriyā vā kārakānvitā’’ti. Kriyāpadaṃ vā kārakasambandhaṃ vākyaṃ, yathā – rājā gacchati, rājā gato. Imasmiṃ pakkhe sābyayassapi anabyayassapi sabbassa kriyākārakapadasamūhassa vākyattamāha.

Bhayādīhi yaṃ dvikkhattuṃ vā tikkhattuṃ vā udīraṇaṃ kathanaṃ ‘‘sappo sappo, vijjha vijjhā’’tyādikaṃ, taṃ āmeḍitaṃ ñeyyaṃ. Meḍi ummādane, āpubbo dvattikkhattumuccāraṇe vattati. Yathā ‘‘etadeva yadā vākyaṃ, āmeḍayati vāsavo’’ [‘‘harivaṃse’’ti cintāmaṇiṭīkāyaṃ vuttaṃ]. ‘‘Devadattenāmeḍo kato’’ iccatrāpyayamevattho, sokādinā hi ‘‘bhātā bhātā’’ityuccārīyate, bhāve kammani ca to. Kammañca padaṃ vākyamhā.

107. Āmeḍitassa visayaṃ dassetumāha ‘‘bhaye’’ccādi. ‘‘Sappo sappo, coro coro’’tyādīsu bhaye. ‘‘Vijjha vijjha, pahara paharā’’tyādīsu kodhe. ‘‘Sādhu sādhū’’tyādīsu pasaṃsāyaṃ. ‘‘Gaccha gaccha, lunāhi lunāhī’’tyādīsu turite. ‘‘Āgaccha āgacchā’’tyādīsu kotūhale. ‘‘Buddho buddhoti cintayanto’’tyādīsu acchare. ‘‘Abhikkamathāyasmanto abhikkamathāyasmanto’’tyādīsu hāse. ‘‘Kahaṃ ekaputtaka, kahaṃ ekaputtakā’’tyādīsu soke. ‘‘Aho sukhaṃ aho sukha’’ntyādīsu pasāde. Casaddo avuttasamuccayattho, tena garahā’sammānādīnaṃ saṅgaho ¶ daṭṭhabbo. Tattha ‘‘pāpo pāpo’’tyādīsu garahāyaṃ. ‘‘Abhirūpaka, abhirūpakā’’tyādīsu asammāne. Evametesu navasu, aññesu ca āmeḍitavacanaṃ budho paṇḍito kare kareyya yojeyya āmeḍanaṃ punappunuccāraṇaṃ āmeḍiyati vā punappunuccārīyatīti āmeḍitanti katvā.

108. Iru, yaju, sāmanti tayo vedā siyuṃ, tatra irusaddo nārī itthiliṅgo. Ica thutiyaṃ, iccante devā etāyāti iru, u, cassa ro. Yajante aneneti yaju, u. So antakammani, karaṇe mo, soyanti pāpamaneneti sāmaṃ, ossā, ‘‘sā tanukaraṇāvasānesū’’ti vā dhātvattho. Vidanti dhammametehīti vedā.

Ete eva tayo vedā tayī nāma, tayo avayavā assāti tayī. Ayaṃ tayīsaddo nārī itthiliṅgo. Tikaṃ vede. Munāti jānāti dhammaṃ anenāti manto, to, ussa a. Suyyate dhammaṃ etāyāti suti. Itthiyaṃ sutisaddo.

109. Vedasatthakārake dasa isayodassetumāha ‘‘aṭṭhako’’ccādi. Atthaṃ hitaṃ, atthe vā satthe karotīti aṭṭhako. Vāmaṃ kalyāṇavacanaṃ karotīti vāmako, rassasarīrattā ¶ vā vāmano, so eva vāmako, nassa kakārattaṃ katvā. Vāmo nāma haro, so devo assa vāmadevo.

‘‘Vāmaṃ sabye patīpe [patīpeti paṭikūle] ca, daviṇe [daviṇeti dhane] cātisundare;

Payodhare hare kāme, jaññā vāma’mapitthiya’’nti.

Hi nānatthasaṅgahe.

Aṅgirasassa isino apaccaṃ aṅgiraso, citrasikhaṇḍino apaccaṃ putto. Atha vā aṅgimhi kāye raso siddhippatto pārado yassāti aṅgiraso. Teneva tassa puttaṃ surācariyaṃ ‘‘jīvo’’ti vadati. Jīvayati raṇe asuranihate deveti jīvo [amara 3.24 cintāmaṇiṭīkā oloketabbā]. Bharatīti bhagu, bhaṃ vānakkhattaṃ gacchati jānātīti bhagu, u. Yamaṃ saṃyamaṃ dadāti paresanti yamado ca so dakkhiṇeyyaggittā aggi ceti yamadaggi, rāmassa pitā [parasurāmassa pitā (saddakappaddume)]. Vasiṭṭhassa apaccaṃ vāsiṭṭho. Bhāradvājassa apaccaṃ bhāradvājo. Kassapassa apaccaṃ kassapo. Vessāmittassa apaccaṃ vessāmitto. Iti ime dasa isayo mantānaṃ vedānaṃ kattāro kārakā.

110. Vede dassetvā tassa chaḷaṅgāni dassetumāha ‘‘kappo’’ccādi. Yaññakammānamupadesako kappo ‘‘kappate pabhavatī’’ti katvā. Sādhusaddānamanvākhyāyakaṃ byākaraṇaṃ visesena ākarīyante pakaticcādinā ābyāpādyante anena ¶ saddāti, yu. Jotisatthaṃ gaṇanasatthaṃ subhāsubhakammaphalajotanakaṃ. Sikkhyante abbhasyante [ajjhayante (ka.)] etāyāti sikkhā, akārādivaṇṇānaṃ ṭhānakaraṇapayatanānaṃ paṭipādikā. Nicchayena, nissesato vā utti nirutti, vaṇṇāgamo vaṇṇavipariyayoccādikā. Chandasi anuṭṭhubhādivuttānaṃ paṭipādikā chandoviciti, etāni cha vedānaṃ aṅgānīti vadanti.

111. Purāvuttanibandhanapāyattā purāvuttaṃ, tassa pabandho vitthāro, santāno vā bhāratādiko bhāratayuddhakathādiko byāsādipakato gantho itihāso nāma, itihasaddo pārampariyopadese nipāto, itihā’tthi asminti itihāso.

Rukkhādīnaṃ nāmapariyāyehi nāmappakāsakaṃ ratanamālādikaṃ satthaṃ nighaṇṭu nāma, sotiminā nighaṇṭusaddassa pulliṅgattaṃ dīpeti, sabbatrevaṃ. Tattha tatthāgatāni nāmāni nissesato ghaṭenti rāsīkaronti etthāti nighaṇṭu, bindāgamo, vacanīyavācakabhāvena atthaṃ saddañca nikhaṇḍati bhindati vibhajja dassetīti vā nikhaṇṭu, so eva khassa ghakāraṃ katvā nighaṇṭūti vutto. Rukkhādīnaṃ nāmappakāsakantiminā ekekassa atthassa anekapariyāyanāmappakāsakattaṃ vuttaṃ, nidassanamattañcetaṃ, anekesaṃ atthānaṃ ekasaddavacanīyatāpakāsakavasenapi ¶ tassa ganthassa pavattattā [dī. ni. ṭī. 1.256; ma. ni. ṭī. 1.22; a. ni. ṭī. 2.3.59; sārattha. ṭī. 1.tatiyasaṅgītikathāvaṇṇanā].

112. Loke yaṃ vitaṇḍavādīnaṃ satthaṃ, taṃ lokāyatanti viññeyyaṃ. Tanu vitthāre, aññamaññaviruddhaṃ, saggamokkhaviruddhaṃ vā tanonti etthāti vitaṇḍo, ḍo, ṇattaṃ, viruddhena vā vādadaṇḍena tāḷenti ettha vādinoti vitaṇḍo, taḍi tāḷane, adesampi hi yaṃ nissāya vādīnaṃ vādo pavatto, taṃ tesaṃ desatopi upacāravasena vuccati, yathā ‘‘cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā pahīyamānā pahīyati, ettha nirujjhamānā nirujjhatī’’ti [dī. ni. 2.401; ma. ni. 1.134; vibha. 204]. Lokāti bālalokā, te ettha āyatanti ussahanti vāyamanti vādassādenāti lokāyataṃ, āyatiṃ hitaṃ tena loko na yatati na īhatīti vā lokāyataṃ, tañhi ganthaṃ nissāya sattā puññakriyāya cittampi na uppādenti.

Yo kavīnaṃ paṇḍitānaṃ hito kavittabhogasampattādipayojanakaro kriyākappavikappo kavīnaṃ kriyāsaṅkhātakappabandhanavidhividhāyako subodhālaṅkārādiko gantho, so keṭubhaṃ nāma, kiṭanti gacchanti kosallaṃ kavayo bandhanesu etenāti keṭubhaṃ, kiṭa gatiyaṃ, abho, assukāro, atha vā kiṭati gameti kriyādivibhāgaṃ, taṃ vā anavasesena pariyādānato gamento pūretīti keṭubhaṃ, ubha, umbha pūraṇe.

Vacībhedādilakkhaṇā ¶ kriyā kappīyati vikappīyati etenāti kriyākappo. So pana vaṇṇapadasambandhapadatthādivibhāgato atibahu vikappoti āha ‘‘kriyākappavikappo’’ti, idañca mūlakriyākappaganthaṃ sandhāya vuttaṃ. So hi mahāvisayo satasahassaparimāṇo nayacaritādipakaraṇaṃ [nalacaritādipakaraṇaṃ (?)].

113. Upaladdho kenapyattho yassaṃ sā upaladdhatthā, iti ākhyāyikātyuccate ākhyāyate nāyakānusāsakacaritamassanti, saññāyaṃ ṇvu.

Pabandheneva ca savitthārena kappanaṃ yassaṃ sā pabandhakappanā, kādambarīpabhuti. Kathīyatīti kathā.

Atthā bhūmihiraññādayo, tatra padhānaṃ bhūmi itaresaṃ tappabhavattā, tesaṃ ajjane pālane ca upāyabhūtaṃ satthaṃ atthasatthaṃ, payānakyādipaṇītaṃ [bahasvaticābbīkyādipraṇītaṃ (cintāmaṇiṭīkā 6.5)], tasmiṃ daṇḍanītisaddo pavatto. Sāmādīnaṃ catutthopāyo vadhabandhanādilakkhaṇo daṇḍo, tassa nīti paṇayanaṃ daṇḍanīti, pāyena nītissa daṇḍena byappadeso, vadhadosabāhulyena pāyaso daṇḍassa paṇayanato, daṇḍanītyatthattā satthañca daṇḍanīti.

Dvayaṃ kathāyaṃ. Vutto anuvattanīyo anto parisamatti yassa attano kāriyabhāgassa pāpanatoti vuttanto. Pavattante kāriyā yassaṃ pavatti,ti. Cakārena vuttaudantādayo gahitā. Kāriyassa vutti atratthīti assatthyatthe ¶ ṇo. Uggato anto parisamatti yassa udanto.

114. Adhivacanantaṃ nāme. Sañjānanti etāyāti saññā, a. Ākhyāyate etāyāti ākhyā. Ahvayate etāyāti avhā, hu sadde, vhe avhāneti vā dhātu, a. Sammā ājānāti, samaṃ vā jānāti etāyāti samaññā. Abhidhīyate yena, yu. Namyate abbhassate asminti nāmaṃ, namati nāmayatīti vā nāmaṃ. Ahvāyateti avhayo, kamme yo. Nāmameva nāmadheyyaṃ. Nāmarūpehi [nāmasaddehi (ka.) bhāgarūpanāmehi dheyyo (pāṇini 5.4.36 vā)] sakatthe dheyyo yadādinā, tiṭṭhati vā ettha atthoti dheyyaṃ, dharīyate uccāriyateti vā dheyyaṃ, nāmameva dheyyaṃ nāmadheyyaṃ. Adhīnaṃ vacanaṃ adhivacanaṃ, kena adhīnaṃ? Atthena. Puṭṭhassa paṭivacanaṃ paṭivākyaṃ. Paṭigataṃ pacchāgataṃ vākyaṃ paṭivākyaṃ. Uttarīyate atikkamyate yenāti uttaraṃ.

115. Tikaṃ pucchāyaṃ. Pucchitabboti pañho, ñātumicchito hi attho pañho nāma. Puccha pucchane, cassa ño, chassa ho, ussa a, pañha pucchanetipi dhātu. Yuja yoge, anuyuñjitabbo ¶ pucchitabboti anuyogo. Pucchanaṃ, pucchitabbāti vā pucchā. Eteneva nayena dvīsupi bhāvasādhanampi kattabbameva.

Catukkaṃ nidassane. Pakatena sadisaṃ nidasseti etenāti nidassanaṃ, pakatassopapādanaṃ vākyaṃ. Upogghaññate [upohaññate (?)] paṭipādīyate anenāti upogghāto. Upa upubbo hanadhātu paṭipādanattho. Dassīyate anenāti diṭṭhanto, anto, diṭṭho vā pakatassa anto parisamatti yenāti diṭṭhanto. Sabbatrāpi vā kammasādhanampi kattabbaṃ. Udāharīyati pakatassopapādanāyāti udāharaṇaṃ.

116. Catukkaṃ saṅkhepe. Samāti tulyatthā. Saṅkhipīyate ekadesato kathīyatīti saṅkhepo, khipa peraṇe. Saṃharīyate saṅkhepena paccākhyāyate etenāti saṃhāro. Samasyate saṅkhipīyateti samāso, asu khepane. Saṅkhepena gayhate anenāti saṅgaho.

‘‘Tvaṃ sataṃ suvaṇṇaṃ dhārayasi’’ityādikaṃ tucchabhāsanaṃ abhūtabhāsanaṃ abbhakkhānaṃ nāma. Asaccena akkhānaṃ bhāsanaṃ abbhakkhānaṃ.

117. Dvayaṃ ¶ vivādāya vibhāgavisaye [iṇavādādivisaye (cintāmaṇiṭīkā 6.9)]. Viruddhaṃ katvā avaharati vadati yanti vohāro. Viruddhaṃ katvā vadati yanti vivādo. Sabbatra bhāvasādhanaṃ vā yujjati. ‘‘Musāvādaṃ vadanto ghorāni tvaṃ narakāni yassasī’’tyādisarūpaṃ sapanaṃ. Sapa akkose, tho, sapatho.

Tikaṃ khyāte. Yajati etenāthi yaso, jassa so, sabbattha yātīti vā yaso, so, yasati payasatīti vā yaso. Silokati pattharatīti siloko, siloka saṅghāte. Kitta saddane, kittīyate kathīyateti kitti, i. Samaññā ca khyāte, saṃ āpubbo jānāti khyāte. Tathā hi ‘‘ñāto, abhiññāto, saṅkhyāto, vissuto, samaññāto’’ti ratanakose vuttaṃ. Uccadhaninā saddanaṃ ghosanā nāma, ghusa sadde, ghusanaṃ saddanaṃ ghosanā.

118-119. Dvayaṃ paṭisadde. Ghusanaṃ ghoso, taṃ paṭigato, dutiyāsamāso. Evaṃ ravaṃ paṭigato paṭiravo. Atha ¶ vā ghosassa patirūpo paṭighoso. Ravassa patirūpo paṭiravo. Paṭisuti, paṭiddhanītipi paṭisaddassa nāmāni, vacīmukhaṃ vacanopakkamo upaññāso nāma, upanipubbo āsa upavesane, upa paṭhamaṃ purimavacanassa samīpaṃ vā nyāso ṭhapanaṃ upaññāso, nyassa ño.

Sattakaṃ thutiyaṃ. Kattha silāghāyaṃ, yu, kathanaṃ vāasarūpadvibhāvavasena katthanā. Silāgha katthane, silāghā. Sīlassa vā sabhāgaguṇassa āhananaṃ sīlāghā, sā eva rassaṃ katvā silāghā. Vaṇṇa pasaṃsāyaṃ, vaṇṇīyateti vaṇṇanā. Nu thutiyaṃ,ti, nuti. Thu abhitthave,ti, thuti. Thoma silāghāyaṃ, thomanaṃ. Papubbo saṃsa pasaṃsane, a.

Sikhaṇḍīnaṃ mayūrānaṃ nādo nadaravo kekā nāma, kā sadde, keiti kāyatīti kekā, kammani a, atha vā kāyati, kāyanaṃ vā kā, ke mayūre pavattā kā kekā, aluttasamāso. Gajānaṃ nādo koñcanādo nāma, koñcasakuṇanādasadiso nādo koñcanādo. Hayānaṃ assānaṃ dhani saddo hesā nāma, hesa abrattasadde, hesanaṃ hesā, he iti pavattatīti vā hesā.

120-121. Dvayaṃ pariyāye. Paribyattamatthaṃ ayanti gacchanti bujjhanti etenāti pariyāyo. Eko attho punappunaṃ vuccati ¶ yenāti vevacanaṃ. Dvayaṃ sākacchāyaṃ. Saha, sammā vā avirodhena kathā sākacchā, saṃkathā ca. To, thassa co, tassa cho.

Sāddhapajjena garahassa nāmāni. Dosakkhānena vadanaṃ upavādo. Kusa avhāne bhedane ca, kvaci ‘‘apakkoso’’ti pāṭho, ṇo. Vaṇṇo thuti, tassa avadanaṃ avaṇṇavādo. Hīḷanena vadanaṃ anuvādo. Janānaṃ vādo garahaṇaṃ janavādo. Garahaṇena vādo apavādo. Parivadanaṃ parivādo, rassassa dīghatā. Ete upavādādayo tulyatthā samānatthā. Visamavuttappabhedesu vattamidaṃ. Khipa peraṇe, khipanaṃ bahikaraṇaṃ khepo. Nidi kucchāyaṃ, a, nindā. Yathā upavādādayo garahatthā, kucchādayopi tathāti tathāttho. Kuccha avakkhepane, curādi, kusa akkosetimassa vā pabbajjādittā ‘‘kucchā’’ti rūpaṃ nipphajjati. Gupa, gopa kucchanesu, ‘‘tijagupakitamānehi khachasā vā’’ti cho. Garaha kucchane. Tattha keci ‘‘upavādādayo abbhakkhānatthā, khepādayo nindatthā’’ti vadanti, taṃ amarakosena virujjhanato abbhakkhānatthassa ca vuttattā na gahetabbaṃ. Ete upavādādayo satta abbhakkhānepi vattanti.

Vivādakāmassa dubbādo upārambho, so ca īdise sabbalokacūḷāmaṇibhūte sakyakule sambhūtassa bhagavato kimidaṃ kammamucitanti guṇāvikaraṇapubbakopyatthi, bandhakīsutassa tavedamucitamevāti nindāpubbakopi upārambho. Tatra yo nindāpubbo sanindo upārambho, so paribhāsanamuccate. Upagantvā paresaṃ cittassa ārambhanaṃ vikopanaṃ upārambho. Dosakkhānena bhāsanaṃ paribhāsanaṃ.

122. Anariyānaṃ ¶ lāmakānaṃ vohārato, ariyānaṃ uttamajanānaṃ vā avohārato anariyavohāroti saṅkhātānaṃ adiṭṭhe diṭṭhavādādīnaṃ aṭṭhannaṃ vohārānaṃ vasena yā vācā lāmakajanehi pavattitā vuttā, vītikkamadīpanī ajjhācāravītikkamasādhanī sā vācā ariyajanehi vattabbamariyādātikkamattā abhivākyaṃ nāma siyā.

123. Muhuṃbhāsā bahuso abhidhānaṃ anulāpo nāma, anu punappunaṃ lāpo anulāpo. Anatthikā girā nippayojanaṃ ummattādivacanaṃ palāpo, payojanarahito lāpo palāpo, pasaddo viyogatthajotako.

Gamanāgamanādisamaye ādimhi bhāsanaṃ piyavacanaṃ ālāpo, ādimhi lāpo ālāpo, āpucchāsaddopyatra. Dosena patiṭṭhito pariddavo paridevanaṃ anusocanaṃ atikkamalāpo vilāpo nāma, vividhena, vividhaṃ vā lāpo vilāpo. Paridevanaṃ paridevo, so eva pariddavo, deva paridevane.

124. Viruddhaṃ ¶ vacanaṃ virodhotti. Viruddhaṃ palāpo vippalāpo. Sandissateti sandeso, sandissamāno attho, tassotti. Yāya sandiṭṭho attho abhidhīyate, sā sandesotti vācikamuccate. Vaca sandese, sakatthe ṇiko, sandiṭṭhatthā vācā eva vācikamiccattho.

Mithu aññamaññaṃ virodharahitaṃ vacanaṃ ‘‘sambhāsanaṃ, sallāpo’’ti ca vuccati. Yathā eko brūte ‘‘ajja sobhanaṃ nakkhatta’’nti, itaropyāha ‘‘tathevā’’ti.

125. Niṭṭhuraṃ vākyaṃ kakkasavacanaṃ pharusaṃ nāma, pare jane ussāpeti dāhetīti parusaṃ, tadeva passa phakāraṃ katvā pharusaṃ. Asavanīyattā na icchitabbanti niṭṭhuraṃ, uro, yathā ‘‘nāgo’’ti. Dvayaṃ kaṇṇasukhavacane. Manaṃ ā bhusaṃ ñāpeti tosetīti manuññaṃ, ñā parimāṇatosananisānesu, assukāro. Hadayaṃ manaṃ gacchati pavisatīti hadayaṅgamaṃ.

Saṃkulādidvayaṃ pubbāparavirodhini pubbāparaviruddhe vākye, yathā –

Yāvajīvamahaṃ monī, brahmacārī ca me pitā;

Mātā ca mama vañjhāsi, aputto ca pitāmaho.

Saṃkulanti jaḷībhavantyanenāti saṃkulaṃ. Kilissante etthāti kiliṭṭhaṃ.

126. Samudāyattharahitaṃ ¶ dasadāḷimādivākyaṃ [dasa dāṭhimāni ṭhaḷapūpā kuṇḍa’ majājinaṃ palālapiṇḍā (nyāyabhāssa 5.2.10 moggallānapañcikāṭīkā 1.1)] asambaddhattā abaddhamiti kittitaṃ kathitaṃ, na bajjhate hadayamatrāti abaddhaṃ, to.

Natthi tathaṃ saccamatrāti vitathaṃ. Pharusādayo vitathasaddaṃ yāva tiliṅgikā.

127. Pajjaddhaṃ saccavacane. Sammāsaddoyaṃ abyayaṃ, sabbaliṅgavibhattivacanesu ca samāno. Na vitathaṃ avitathaṃ. Santesu sādhūsu bhavaṃ saccaṃ. Sata sātacche vā, vajādinā yo, saccaṃ. Tathasaddo bhūtapariyāyo, ‘‘tathena maggena yathātthabhājinā’’ti [tathāgatā jināti (ka.)] payogo. Tathe sādhu tacchaṃ, sādhvatthe yo. Yathātathasaddāpi ca saccatthā aliṅgā. Tabbantā saccavacanavantavācakā sammā saccaṃ yathātathaṃsaddavajjitā sesā avitathādayo tīsu liṅgesu vattanti. Saccaṃsaddo tu aliṅgo. Amarakose pana sammā saccasaddānampi tabbati tiliṅgattaṃ vuttaṃ, yathā – saccaṃ tacchaṃ ritaṃ sammā, amūni tīsu tabbati [amara 6.22]. Yathā – sacco brāhmaṇo, saccā nārī, saccaṃ vippakulaṃ. Idha pana sabbaliṅgavacanavibhattīsu rūpabhedābhāvā sammāsaddassa abyayattaṃ, tiliṅgesvapi rūpabhedābhāvā saccaṃsaddassa aliṅgattañca vuttaṃ. Yathā – sammā vācā, sammā vohāro, sammā vacanaṃ. Saccaṃ brāhmaṇo, saccaṃ nārī, saccaṃ vippakulaṃ. Micchāmusāsaddā pana sabbatrāpi abyayameva bhavanti. Yathā ¶ – micchā vācā, micchā vohāro, micchā vacanaṃ. Musā vācā, musā vohāro, musā vacanaṃ.

128. Soḷasa saddamattapariyāye dassetuṃ upajātiṃ ‘‘ravo’’iccādimāha. Ruyate saddāyateti ravo, ru sadde. Nadanaṃ nādo, nirattho nādo ninādo, nada abyattasadde. Evaṃ ninado, rassattameva viseso. Sappati uccārīyatīti saddo. Ghusa sadde, pātubhāvo ghoso nigghoso. Nadanaṃ nādo. Dhana sadde, dhanīyatīti dhani. Nigghoso ca nādo ca dhani ca nigghosanādadhanayo. Ravo eva rāvo. Ārāvoti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Tathā saṃrāvavirāvaāravā. Ghusanaṃ ghoso. Ārāvo ca saṃrāvo ca virāvo ca ghoso ca āravo cāti dvando. Su savane, suyyateti suti. Sarati suyyamānataṃ gacchatīti saro. Nissanati etenāti nissano, sana sambhattiyaṃ nipubbo. Saro ca nissano cāti dvando.

129. Visajjīyate na laggīyate semhādīhīti visaṭṭho. Manitabbanti mañju, ju, mana ñāṇe, suṇantānaṃ vā manaṃ rañjetīti mañju, u, na ralopo. Sukheneva vijānitabbattā viññeyyo. Hitasukhanipphādanato sotabboti savanīyo. Bahiddhāparisā aṅgulimattampi na visarati na gacchatīti avisārī ¶ , tassīlatthe ṇī, vividhena vā na saratīti avisārī, chinnassarānaṃ viya dvedhā na hotītyattho. Vindyate labbhateti bindu, vassa bo, niggahītāgamo, u ca, vaṭṭattā vā bindu, imasmiṃ pakkhe pabbajjādinā rūpasiddhi. Pañcannaṃ ṭhānagatīnaṃ dūraṭṭhānato jātattā gambhīro. Punappunaṃ nādo ninnādo, kriyābhikkhaññattā dvittaṃ, assa i, niggahītāgamo, so ettha atthīti ninnādī. Iccevaṃ bhagavato aṭṭhaṅgiko saro hoti.

130. Khaggādīnaṃ tiracchānagatānaṃ rutaṃ vassitantyuccate. Ru sadde, rutaṃ. Vassa sadde, vassanaṃ ravanaṃ vassitaṃ.

Kolāhalādidvayaṃ bahūhi sambhūya kate abyattasadde. Kula saṅghāte [saṅkhyāne (ka.)], kolanaṃ kolo, ekībhāvo, taṃ āhalati vindatīti kolāhalo. Karoti hiṃsati madhuranti kalo, taṃ halatīti kalahalo. Hala vilekhane.

Tikaṃ gāyane. Ge sadde, getabbaṃ gītaṃ gānaṃ gītikā ca. Sabbatra bhāvasādhanaṃ.

131. Tantikaṇṭhoṭṭhitā [amara 7.1] usabhādayo satta sarā. Chajjādayo tayo gāmā samūhātyattho. Vuttañca ‘‘gāmo nāma sarasamūhassa sandhāna’’nti. Manussalokavādanavidhinā ekekassa ¶ sarassa vasena tayo tayo mucchanā katvā ekavīsati mucchanā, devalokavādanavidhinā pana samapaññāsa mucchanā vadanti. Tattha hi ekekassa sarassa vasena satta satta mucchanā, antasarassa ca ekāti samapaññāsa mucchanā āgatā, teneva sakkapañhasuttasaṃvaṇṇanāyaṃ ‘‘samapaññāsa mucchanā mucchitvā’’ti [dī. ni. aṭṭha. 2.345] pañcasikhassa vīṇāvādanaṃ dassentena vuttaṃ. Muccha mohasamussayesu, yu, mucchanā. Yathā kamena vīṇā vādituṃ sakkā, evaṃ sajjanāhi mucchanaṭṭhānāni ekūnapaññāsātyattho. Ekekassa sarassa satta satta ṭhānāni. Yato sarassa mandatāravavatthānaṃ hoti, tena ekūnapaññāsa ṭhānāni. Iccetaṃ saramaṇḍalaṃ sarasamūho.

132. Sarādīnaṃ nāmasarūpappabhedaṃ dassetumāha ‘‘usabho’’ccādi. Isa gatiyaṃ. Isati cittaṃ pavisatīti usabho, abho, issu ca. ‘‘Usa dāhe’’ti vā dhātvattho. Yasmā pana so saro usabho viya nadati, tasmā usabhoti vuccati. Dhīmantehi gīyateti dhevato, vaṇṇavikāro, vattaṃ.

Nāsaṃ kaṇṭhamuro tāluṃ,

Jivhaṃ dante ca nissito;

Chadhā sañjāyate yasmā,

Tasmā chajjo sa uccate [cintāmaṇiṭīkā 7.1].

Gandhaṃ ¶ lesaṃ aratīti gandharo, rassassa dīghatte gandhāro cetyaññe [aññesamapīti (pāṇini 3.137) dīgho (cintāmaṇiṭīkā 7.1)], gandhārā nāma janapadā, tehyayaṃ gīyateti gandhāro, ṇo. Majjhe layavisese bhavo majjhimo. Pañcannampi dhevatādīnaṃ pūraṇo pañcamo, (pañcannaṃ vā mahābhūtānaṃ pūraṇo pañcamo.) [( ) etthantare pāṭho adhiko viya dissati] Nissesato sīdanti sarā yasminti [yasmāti (ka.) – sadato adhikaraṇe ghau (cintāmaṇiṭīkā 7.1)], ṇo. ‘‘Nisīdanti sarā yasmiṃ, nisādo tena hetunā’’ti hi vuttaṃ. Ete satta sarāti gaditā kathitā.

133-135. Usabhādayo ye nadanti, te dassetumāha ‘‘nadanti’’ccādi. Usabhaṃ nāma saraṃ gāvo nadanti. Tathā dhevataṃ turaṅgā assā, chajjaṃ mayūrā sikhaṇḍino, gandhāraṃ ajā, majjhimaṃ koñcā sakuṇavisesā, pañcamaṃ parapuṭṭhādī kokilādayo, nisādaṃ vāraṇā hatthino nadanti. Vuttañca nāradamuninā –

‘‘Chajjaṃ ¶ nadati mayūro, gāvo nadanti usabhaṃ;

Ajo roti ca [ajāvikā tu (ka.)] gandhāraṃ, koñcā nadanti majjhimaṃ.

Pupphasādhārane kāle, kokilo roti pañcamaṃ;

Asso tu dhevataṃ roti, nisādaṃ roti kuñjaro’’ti.

Mayūrādayopi sabbe ime sattā samadā [santo (ka.) ete ca samadā pañcamaṃ gāyanti (cintāmaṇiṭīkā 7.1)] pañcamaṃ nadanti.

Chajjo gāmo, majjhimo gāmo, sādhāraṇo gāmoti tayo gāmā. Tatra vīṇādaṇḍaṃ vibhāgaṃ katvā adhobhāgassa ‘‘chajjagāmo’’ti saññā, majjhabhāgassa ‘‘majjhimagāmo’’ti, uparibhāgassa ‘‘sādhāraṇagāmo’’ti saññā. Kiṃ pana gāmabhede kāraṇaṃ? Yasmā ekasseva sarassa gāmantare bhedo, taṃbhede gāmānampibhedo. Māghaṭīkāyaṃ pana sādhāraṇagāmaṭṭhāne gandhāragāmo kathito, ekekasmiñca gāme satta satta mucchanā. Idha pana usabhādīsu sattasu saresu paccekaṃ tisso tisso mucchanā kathitā. Kiṃkāraṇā? Idha manussalokavādanavidhinā, tattha ca devalokavādanavidhinā kathitattā tatheva ṭhānāni satta satteva labbhareti. Yathā usabhādīsu tesu yathāvuttesu saresu paccekaṃ ekekasmiṃ sare tisso tisso mucchanā siyuṃ, tatheva ṭhānānipi satta satteva labbharetyattho.

136. Sarānaṃ gāmesu bhinnasutittaṃ dassetumāha ‘‘tisso’’iccādi. Usabhassa sarassa tārakalamandavasena tisso sutiyo. Dhevatassa sarassa tāra mandavasena ¶ duve. Chajjassa tārakala manda kākalīvasena catasso. Gandhārassa ca tathā. Majjhimassa tārakala kākalīvasena tisso. Pañcamassa kala kākalīvasena duve. Nisādassa tārādivasena catasso sutiyo. Iccevaṃ sattasu saresu kamato sampiṇḍitā dvāvīsati sutiyo siyuṃ. Māghaṭīkāyaṃ pana aññathā sutibhedo vutto. Vuttañhi tattha –

‘‘Catussuti suviññeyyo, majjhimo majjimaṭṭhito;

Dvissuti cāpi gandhāro, tissuti usabho tathā.

Chajjo catussuti ñeyyo, nisādo dvissutī tathā;

Catussuti dhevato tu, pañcamo tissutī mato’’ti.

Sabbametaṃ nāṭakasatthato gahetabbaṃ.

137. ‘‘Uccatare’’tyādinā sutibhede sarūpato dasseti. Uccatare rave atyuccadhanimhi tāro, tārayati bodhayatīti tāro. Abyatte abyattakkhare madhure sutisukhe kalo, kala made. Gambhīre dhanimhi mando. Madi thutimodamadamohasupanagatīsu. Mandayate bujjhatenenāti mando.

Tārādayo tayo vāccaliṅgattā tīsu. Tāro dhani, tārā vāṇī, tāraṃ rutaṃ iccādi. Abyattamadhurasaddo kalo. Tatra kale sukhume kākalīsaddo, īpaccayanto, īsaṃ ¶ kalā vāṇī kākalī nāma, kāsaddoyamīsattho. Kriyādisamatāti gītavāditapādanyāsādikriyānaṃ, kālassa ca samattaṃ layo nāma, laya sāmyagatīsu, ādhāre apaccayo, sabbābhinayānampi sāmyaṃ layoti keci.

138. Dvayaṃ vīṇāyaṃ. Vi janane, to, īṇattaṃ, vīṇa veṭhaneti vā dhātu, ā, vīṇā. Valla saṃvaraṇe, vallate dhanivisesaṃ, ṇvu, vallakī, nadādi. Vipañcītipi vīṇāya nāmaṃ. Vipañcayatīti vipañcī [vipañcayati vitthārayatisaddaṃ (cintāmaṇiṭīkā 7.3)], nadādi.

Sā vīṇā sattatantī sattahi tantīhi visiṭṭhā parivādinī nāma, parito vadatīti parivādinī, inī. Vīṇādayo cattāropi vīṇāsāmaññavācakā icceke, tesaṃ mate sāsaddassa catunnampi itthiliṅgatthadīpakatā viññeyyā, tathāpi amarakosena [amara 7.3] virujjhanato tesaṃ mataṃ na gahetabbaṃ.

Kaṭṭhādīhi doṇisaṇṭhānena kataṃ vajjabhaṇḍaṃ vīṇāya pokkharo nāma, poseti vaḍḍheti saddeti pokkharo, kharo, vuddhi, vaṇṇavikāro ca. Du gamane, ṇi, doṇi. Kakubho, pasevakotipi pokkharassa nāmāni. Kaṃ vātaṃ kubhati bandhatīti kakubho. Pasibbanti tamiti pasevako.

Dvayaṃ pokkharaveṭhake cammani. Vīṇābhāvaṃ upagacchati yenāti upavīṇo. Veṭhati pokkharanti veṭhako, ṇvu.

139. Ātatādipañcakaṃ ¶ pañcaṅgikatūriyassa nāmāni.

140. Cammāvanaddhesu cammena bandhanīyesu bheriyādīsu majjhe talekekayutaṃ ekekena talena yuttaṃ kumbhathuṇadaddarikādikaṃ tūriyaṃ ātataṃ nāma, ātanotīti ātataṃ, tanu vitthāre. Mahatīādivīṇāvisesopi [‘‘mahatī’’ti nāradassa vīṇā (saddakappaddume)] ātatamevāti ‘‘cammāvanaddhesū’’ti visesanaṃ kataṃ. Kumbhasaṇṭhānattā kumbho ca taṃ thunanagarasambhūtattā thunañceti kumbhathunaṃ. Tadeva kumbhathuṇaṃ, atha vā thu abhitthave, kammani ṇo. Kumbho ca so thuṇo ceti kumbhathuṇo, thuṇa pūraṇeti vā dhātvattho. Dara vidāraṇadāhesu, dvebhāvo, kāpubbassikāro ca, daddarasaddaṃ karotīti vā daddarikā.

141. Ubhayatalaṃ murajādikaṃ tūriyaṃ vitataṃ nāma, visesena saddaṃ tanotīti vitataṃ, sabbavinaddhaṃ sabbapassesu, pubbapacchābhāgesu ca pariyonaddhaṃ paṇavādikaṃ, ādinā caturassaālambaragomukhīādayo ātatavitataṃ nāma, ‘‘cammapariyonaddhaṃ hutvā tantibaddhaṃ ātatavitata’’nti hi vuttaṃ. Paṇa byavahārathutīsu, paṇīyatīti paṇavo, avo.

142. Vaṃsasaṅkhādikaṃ ¶ susiraṃ nāma, randhaṃ susiraṃ, taṃyogā susiraṃ. Vana, sana sambhattiyaṃ, so, vaṃso. Sama upasamakhedesu, kho, saṅkho. Sammatāḷādikaṃ accantaṃ pīḷanato, analasaṃyogato vā dravībhūtaṃ puna ghanāyateti ghanākhyaṃ. Hana hiṃsāyaṃ, kammani ṇo, hassa gho. Ghanabhāvena samaṃ bhavatīti sammaṃ, daṇḍādīhi tāḷitabbato tāḷaṃ, taḷa tāḷane, sammañca taṃ tāḷañceti sammatāḷaṃ. Ādinā kaṃsatāḷasilātāḷādīnaṃ gahaṇaṃ. Tattha sammatāḷaṃ nāma kaṭṭhamayatāḷaṃ. Kaṃsatāḷaṃ nāma lohamayaṃ. Silāya ca ayopaṭṭena ca vādanatāḷaṃ silātāḷaṃ.

Catukkaṃ ātatādīnaṃ nāmaṃ. Ā samantato tujjate tāḷīyateti ātojjaṃ. Vaṃsādikepi mukhavāyunā ātojjanamattheva. Vādayanti dhanayanti tanti vādittaṃ vāditañca, itto, to ca. Vādayanti tanti vajjaṃ, yo.

143. Dvayaṃ bheriyaṃ. Bhāyanti sattujanā etenāti bheri, ri. Ubha pūraṇe, ubhanaṃ ubhi. ‘‘Dunda’’iti saddena ubhi yatra sa dundubhi. Pumitthiyamete dve [serī thī, dundubhi pumā (amara 7.6)]. Dvayaṃ mudiṅge. Mudaṃ modaṃ iṅgati gacchati yenāti mudiṅgo. Murā asurā jāto murajo.

Assa ¶ murajassa bhedā visesā āliṅgaṅkyoddhakā bhavanti. Vuttañca –

‘‘Haritakyākati tvaṅkyo,

Yavamajjho tatho’ddhako;

Āliṅgyo ceva gopuccho,

Ākatyā sampakittito’’ti [cintāmaṇiṭīkāyampi].

Āliṅgyateti āliṅgo, ṇo. Ucchaṅke bhavo akyo. Uddhaṃ katvā ekena mukhena vādanato uddho santo kāyati saddāyatīti uddhako, uddhasaddoyaṃ tiliṅgiko. Uggacchatīti uddho, to, gamissa do, nerutto. Yo tu uparipariyāyo uddhaṃsaddo, so abyayameva.

Tiṇavādīni cattāri paṇavassa nāmāni. Tanu vitthāre, avo, assa ittaṃ, ṇattañca, tiṇavo. Mā māne sadde ca, ‘‘ḍiṇḍi’’iti māyate saddāyateti ḍiṇḍimo, ṇo.

144. ‘‘Ālamba’’iti saddāyateti ālambaro. ‘‘Ālambaro tūriyarave, gajendānañca gajjite’’ti [amara 23.167] hi amarakosa nānatthasaṅgahesu.

Vīṇādīnaṃ vādanakaṭṭhakuṭilādikaṃ koṇo, kuṇyate saddāyatenenāti koṇo, ṇo. ‘‘Dadda’’iti saddaṃ karotīti daddari, daddati vā saddavisesena pariṇamatīti daddari, ri. ‘‘Paṭa’’iti saddaṃ jahātīti paṭaho, paṭaṃ hantīti vā paṭaho. Hana hiṃsāgatīsu, kvi. Apare maddalādayo bherippabhedā ¶ . ‘‘Madda’’iti saddaṃ lātīti maddalā, lā ādāne, a. ‘‘Mandalā’’tipi pāṭho, mandaṃ saddaṃ lātīti mandalā. Ādinā ḍamaruādayopi bherippabhedā viññeyyā.

145. Janappiye janehi piyāyitabbe vimaddoṭṭhe vilepanakuṅkumādīnaṃ, nānāgandhadabbānañca vimaddanobbhūte parimalo bhave, parimajjati pavattayatyāsayanti, a, nerutto, mala, malla dhāraṇe vā. Parimalyate dhārīyateti, ṇo. Vimaddaggahaṇena vāpikūpādino [vimaddagandhādino (ka.)] nirāso, janaggahaṇena makkhikādino. So parimalo gandho dūragāmī atinihārī atidūrapātī āmodo vuccate, āmodante anena, ṇo. Ito paraṃ iṭṭhagandhādayo vissasaddapariyantā tīsu liṅgesu vattante.

146. Catukkaṃ iṭṭhagandhe. Iṭṭho gandho iṭṭhagandho, atha vā iṭṭho gandho assa iṭṭhagandho. Suṭṭhu rabhanti tussantyanenāti surabhi, i. Sundaro gandho assa sugandho, sugandhi ca, antassikārādeso.

Dvayaṃ duggandhe. Pūti gandho assa, pubbe viya ikārādeso, kammadhārayasamāsaṃ assatthyatthepi kattumicchanti, pakriyālāghavatthaṃ bahubbīhiyeva nyāyoti. Duṭṭhu gandho assāti ¶ duggandho, tena vuttaṃ kaccāyanena – ‘‘kammadhārayamantatthiyehi bahubbīhi laghutaro’’ti. Aññe tu lāghava’manādaramānā icchanteva mantatthiyaṃ. Duvidho vā vāccadhammo lahu garu ca, tatra bahubbīhinā lahu, kammadhārayamantatthiyenagaru. Kiñca bahubbīhinā atisāyanādyattho na gamyateti avassaṃ tappaṭipādanāya kammadhārayapubbako mantatthiyeva daṭṭhabbo.

Dvayaṃ citādhūmādigandhe. Visa vippayoge, so. Āmassa vasādivatthuno gandho taṃyogā, i, yaṃsaddo tassa napuṃsakattadīpako.

147. Kuṅkumādayo cattāro catujjātigandho nāma. Kuka, vaka ādāne, umo, niggahītāgamo ca, kuṅkumaṃ, lohitacandanaṃ, yaṃ ‘‘kasmīraja’’nti vuccati, kamissa vā kuṅkādeso, kuṅkumaṃ. Yu missane, yu, yavanaṃ, tassa pupphaṃ yavanapupphaṃ, devakusumaṃ, yavanadese jātaṃ pupphanti vā yavanapupphaṃ. Yaṃ ‘‘lavaṅga’’ntipi vuccati, yaṃ pupphaṃ nuhīpupphasamānaṃ. Tagi gatyattho daṇḍako dhātu, aro, tagaraṃ, kuṭilaṃ. Taruto jāto turukkho, kho, uttañca, sallakīdavo hi ‘‘turukkho’’ti vutto.

148. Pajjena charasānaṃ nāmāni. Kaṃ pānīyaṃ sevateti kasāvo, avo, atha vā kaṃ savāpetīti kasāvo su ¶ savane. Tuvaropi kasāyopi kasāvapariyāyo. Tija nisāne, to, titto, kaṭu. Madhu mādhuriyaṃ, taṃyogā madhuro. Lunāti jaḷattanti lavaṇo, yu. Ambasadde, aro, ittaṃ, lattañca. Kaṭa gatiyaṃ, ṇvu, uttaṃ. Ime cha rasā nāma vuccanti. Tabbati dabbe kasāvādisaddā tīsu liṅgesu vattanti.

149. Dvayaṃ phoṭṭhabbe. Phusitabbo phasso, phoṭṭhabbo ca, tabbo, sassa ṭo, tassa ṭho. Tikaṃ visayimhi. Visayo assa gayhaṭṭhenātthīti visayi. Ukhati gacchati visayeti akkhaṃ, ussattaṃ dvittañca, natthi khaṃ vedanā etthāti vā akkhaṃ, na hi sukhavedanādayo sampayogavasena pañcasu indriyesu uppajjanti, javanādīsu eva pana uppajjantīti tathā vuttaṃ, manindriye tūpacārā [manindriyesupacārā (ka.)] akkhaṃ. Indo attā, tassa liṅgaṃ indriyaṃ, iyo. Nā’nantarena payojakaṃ cakkhādayo byāpārayante, tasmā atthi attā cakkhādīnaṃ payojakoti cakkhādikaṃ liṅgamattano bhavatīti nikāyantarikā. Sayaṃ tikkhamandādibhāve cakkhuviññāṇādīnaṃ tikkhamandādibhāvasambhavato tesu indati paramissariyaṃ karotīti vā indriyaṃ.

Chakkaṃ nayane. Neti attano nissitaṃ puggalanti nayanaṃ, yu. Asu byāpane, asati visayesu byāpī viya bhavatīti akkhi, sassa ko, atha vā akkha byāpanadassanesu, akkhati visayesu byāpībhavati, akkhati vā passati etenāti ¶ akkhi. Netīti nettaṃ. Locati passati etenāti locanaṃ. Accha dassanabyāpanesu, i, acchi. Cakkhati assādeti rūpanti cakkhu, u, cakkhati passatīti vā cakkhu.

150. Pañcakaṃ sote. Suṇāti etenāti sotaṃ. Saddo gayhate anenāti saddaggaho. Kara karaṇe, ṇo, kaṇṇo, kaṇṇati suṇāti etenāti vā kaṇṇo, kaṇṇa savane. Suṇāti yenāti savanaṃ, suti ca, yu,ti ca.

Catukkaṃ ghāne. Nasanti etāyāti natthu, thu, ā, nāsā. Ṇvu, aka ca ikāro ca nāsikā. Ghā gandhopādāne, ghāyati gandhopādānaṃ karotīti ghānaṃ, yu, ghāyantyanenāti vā ghānaṃ.

Dvayaṃ jivhāyaṃ. Jīvati etāyāti jivhā, ho, jīva pāṇadhāraṇe. Jīvitanimittaṃ raso jīvitaṃ nāma, taṃ avhāyatīti vā jivhā, vaṇṇalopo. Rasanti etāyāti rasanā, rasa assādane, rasaṃ jānātīti vā rasanā, ñāssa nā, nī naye vā, a.

151. Pajjaṃ sarīre. Sarati gacchati, saranti vā taṃ hiṃsantīti sarīraṃ, īro. Vapa bījasantāne. Vapati kusalākusalabījametthāti vapu, u. Gacchati, gaṇhāti vā kusalākusalametenāti ¶ gattaṃ, gamu gatiyaṃ, gaha upādāne vā. ‘‘Attā’’ti abhidhānaṃ, buddhi ca bhavanti etasmāti attabhāvo. Vuṇoti saṃvarati etthāti bondi, vu saṃvaraṇe, di, niggahītāgamo. Vividhaṃ gaṇhāti etthāti viggaho. Diha upacaye, dihati vaḍḍhati ettha kusalākusalanti dehaṃ. Ayaṃ dehasaddo purise pulliṅgevattati. Kucchitānaṃ āyo uppattiṭṭhānanti kāyo. Tanu vitthāre, u, tanu, tanusaddoyaṃ itthiyaṃ. Etthāpi vāsaddo sambandhitabbo. ‘‘Aṅgenāṅgaṃ tanu ca tanunā gāḷhatattena tatta’’nti [uttaramegha 42] hi meghadūte vuttaṃ. Kaḷe retasi varaṃ kaḷevaraṃ, aluttasamāsoyaṃ.

152-154. Chakkaṃ citte. Cintetīti cittaṃ. Ceto ca, nalopo. Manati jānātīti mano. Vijānātīti viññāṇaṃ, yu. Harati attano ādhāranti hadayaṃ, yo, rassa do ca. Mano eva mānasaṃ, sakatthe saṇa.

Cuddasa buddhākhyassa guṇassa nāmāni. Jhāyatīti dhī, jhe cintāyaṃ, jhassa dho, nadādi, dhī, dhāretīti vā dhī, kvi, nadādi, dhī ¶ , saṅkhāresu dhīkāro jāyati etāyāti vā dhī, nadādi. Paññāyate etāyāti paññā, a. Bujjhate tāyāti buddhi,ti. Medha hiṃ sāsaṅgamesu, karaṇe a, mi hiṃsāyaṃ vā, dho, medhā. Manati jānātīti mati, muti ca, uttaṃ, munātīti vā muti, muna ñāṇe,ti, muti. Bhū sattāyaṃ, ri, nadādi, bhūrī, bhūsaṅkhāte atthe ramatīti vā bhūrī, kvi, nadādi. Manati jānātīti mantā, anta, ā. Vidati jānātīti vijjā, pabbajjādinā siddhaṃ. Yu missane. Yamati missībhavati ñeyyesūti yoni. Paṭimukhaṃ bhanti upaṭṭhahanti ñeyyā etenāti paṭibhānaṃ, yu. Na muyhati etenāti amoho. Vīmaṃsā vicayo samupekkhā upaladdhi paṭipatti utticetanādīnipi buddhināmāni.

Vipassanādayo nepakkantā pariyāyā paññābhedā paññāvisesā. Tattha vividhaṃ aniccādikaṃ saṅkhāresu passatīti vipassanā, yu. Sammādassanalakkhaṇā sammādiṭṭhi, sā duvidhā lokiyalokuttaravasena. Tattha purimā chabbisuddhippavattikāle, itarā ñāṇadassanavisuddhikāle labbhati. Ādipariyāyena pabhutinā anaññātaññassāmītindriyādayo gahitā. Tattha tattha kāriyesu vicāraṇā. Māna vīmaṃsāyaṃ, so, cittābhogādi. Vicārayate etāyāti vicāraṇā, cara sañcaye, curādigaṇo, yu. Sampajānātīti sampajāno, puggalo, dhammasamūho vā, ñāssa jā, tassa bhāvo sampajaññaṃ, nyassa ño, dvittaṃ, taṃ sātthakasampajaññādivasena catubbidhaṃ. Nissesato pāceti kusaladhammeti nipako, ñāṇī puggalo, tassa bhāvo nepakkaṃ. Dvayaṃ vedanāyaṃ. Vedayatīti vedayitaṃ, vida anubhavane, curādittā ṇayo, to, ikārāgamo ca. Vedayatīti vedanā, yu.

155. Pañcakaṃ ¶ vitakke. Takka vitakke. Takketi sampayuttadhamme ārammaṇaṃ abhiniropetīti takko. Vitakkoti upasaggamattameva viseso. Saṅkappanti pabhavantyanenāti saṅkappo, ṇo, kappa vitakke, kappa sāmatthiye vā, bhūvādi, saṅkappayanti pabhavantyanenāti vā saṅkappo, kappa vitakke, curādi. Apa pāpuṇane, appeti sampayuttadhamme pāpeti ārammaṇanti appanā, yu, ā. Ūha vitakke. Ūhantyanenāti ūho. Takkaūhasaddā cettha ajjhāhāravācakāpi bhavanti, ajjhāhāraṃ nāma ūnapūraṇatthamadhikappabhedāharaṇaṃ [madhikopādānaṃ (cintāmaṇiṭīkā)]. ‘‘Ajjhāhāro takka ūhā’’ti [amara 5.3] hi amarakose vuttaṃ. Dvayaṃ jīvitindriye. Ayaiti gamanattho daṇḍako dhātu. Ayati addhānaṃ gacchati yenāti āyu, ṇu, eti etenāti vā āyu, i gatimhi, ṇu, isse, e aya. Jīvanti anenāti jīvitaṃ, jīva pāṇadhāraṇe.

Catukkaṃ samādhimhi. Nānālambaṇavisāraṇābhāvato ekaṃ aggaṃ ārammaṇametassāti ekaggaṃ, cittaṃ, ‘‘aggasaddo cettha ālambaṇavācako’’ti hi saddhammaṭīkāyaṃ vuttaṃ, tassa bhāvo ekaggatā, ekaṃ vā ārammaṇaṃ ajati gacchatīti ekaggaṃ, tassa bhāvo ekaggatā. Kāmacchandaṃ sametīti samatho, tho, samu upasame, ‘‘samādhi kāmacchandassa paṭipakkho’’ti [pārā. aṭṭha. 1.11; dha. sa. aṭṭha. 160] hi vuttaṃ. Vikkhipanaṃ nānārammaṇaperaṇaṃ vikkhepo, so natthi etthāti avikkhepo. Ekārammaṇe suṭṭhu ādhānaṃ ¶ samādhi, saññāyami, nānālambaṇavikkhepavasappavattaṃ adhisaṅkhātaṃ cittabyadhaṃ sametīti vā samādhi, nerutto.

156. Pajjena vīriyassa nāmāni. U dukkhalābhaṃ, uddhaṃ vā sahati khamatīti ussāho, ṇo. Ā bhuso kāyaṃ, cittañca tāpetīti ātappo [ātāpo (?) abhidhānappadīpikāṭīkā 1135 gāthāyaṃ passitabbaṃ], tapa santāpe. Līnaṃ cittaṃ paggaṇhāti ukkhipatīti paggaho. Attano nissayaṃ paramatthaṃ gaṇhāpetīti vā paggaho. ‘‘Pasaddo paramatthepī’’ti hi ekakkharakose vuttaṃ. Vāyamanti yenāti vāyāmo, vāyama ussāhane, atha vā vaya gamanattho daṇḍako dhātu, vayati sabbakālanti vāyāmo, amo, vāyo viya sadā amati gacchatīti vā vāyāmo. Paraṃ paraṃ ṭhānaṃ akkamatīti parakkamo, paraṃ paccanīkabhūtaṃ kosajjaṃ akkamatīti vā parakkamo. Padahati yenāti padhānaṃ, yu. Dahassa dho, daha bhasmīkaraṇe [papubbadhādhātunā sādhetabbaṃ maññe]. Vīre sādhu, vīrānaṃ vā kammaṃ, vidhinā vā īrayitabbaṃ pavattetabbanti vīriyaṃ, īra gatiyaṃ, īhati eti vā yāya subhāsubhaphalanti īhā, īha ceṭṭhāyaṃ, i vā gatimhi, pacchime hapaccayo, uddhaṃ yanti yenāti uyyāmo, amo. Tiṭṭhati ettha subhāsubhaphalanti dhiti,ti, ṭhā gatinivattiyaṃ.

157. Pajjena vuttapariyāyassa vīriyassa cattāri aṅgāni dasseti. Tacādīnaṃ tiṇṇaṃ avasissanaṃ avasesatā maṃsalohitehi avadhibhūtehi, maṃsalohitānaṃ pana sussanaṃ sukkhatā ¶ . Etāni cattāri adhiṭṭhānavasappavattāni vīriyassa aṅgāni kāraṇāni honti. Aṅga gamanattho daṇḍako dhātu. Aṅgati siddhiṃ gacchati vīriyaphalametehīti aṅgāni. Taca pālane, ṇo, taco. Naha bandhane āru. Nhārūtipi pāṭho. Tattha nantassa lopo. Sisa asabbappayoge, yu, dvittaṃ. Asati khepeti addhānanti aṭṭhi,ti, napuṃsake, nerutto, ā bhuso tiṭṭhati etenāti vā aṭṭhi, i. Mana ñāṇe, so, nassa niggahītaṃ, maṃsaṃ. Ruha janane, ito, lattaṃ, lohitaṃ.

158. Asājhasādhanepi yassā vasena uyyāmo, sā adhimattehā adhikasattiyuttā īhā ussoḷhī nāma, u pabalaṃ dukkarakammaṃ sahati yāyāti ussoḷī, sahassa soḷho, nadādi, ussāhānaṃ ūhāti vā ussoḷī, yathā ‘‘padaṭṭhāna’’nti, ākārasso, hassa ḷo, ūlopo, nadādi, vāyāmamattepi. Dvayaṃ satiyaṃ. Sarati, saranti vā tāya, saraṇamattameva vā esāti sati,ti, pamādaṃ vā sarati hiṃsatīti sati. Anu punappunaṃ sati anussati, upasaggamattameva vā viseso, dvepi itthiyaṃ.

Dvayaṃ lajjāyaṃ. Laji pīḷe, kātantadhātu. Lajja lajjane, moggallānadhātu, lajjati pāpāti lajjā, a. Hirī lajjiyaṃ, i. Hiriyati pāpāti hirī. Samānā tulyatthā dve. Dvayaṃ ottappe. Ottappati bhāyati pāpatoti ottappaṃ, tapa bhaye avapubbo. Pāpato bhāyati sīlenāti pāpabhīru, puggalo, cittaṃ vā, tassa bhāvo tathā.

159. Pajjaddhena ¶ upekkhāya vedanāya nāmāni. Majjhatte majjhattasabhāve pavattā majjhattikā. Dvinnaṃ vedanānaṃ samīpe pavattā ikkhā anubhavananti upekkhā, ikkha dassane. Adukkhā ca sā asukhā ceti adukkhamasukhā, makāro padasandhikaro.

Dvayaṃ manasikāre. Bhavaṅgavasena pavattassa cittassa ābhujanato āvaṭṭāpanato cittābhogo. Pālanajjhohārattho cettha bhujadhātu āvaṭṭanattho āpubbattā, idaṃ pana vīthijavanapaṭipādake sandhāya vuttaṃ, cittassārammaṇe ābhujanaṃ pavattanaṃ vā cittābhogo, idaṃ pana ārammaṇapaṭipādakavasena vuttaṃ. Bhavaṅgamanato visadisaṃ manaṃ karotīti manakkāro, karaṇaṃ vā kāro, manasmiṃ kāro manakkāro. Ettha ca paṭhamavikappena dve paṭipādakā vuttā, pacchimena tu itaro.

Dvayaṃ adhimokkhe. Muca mocane, adhimuccanaṃ ‘‘idamevā’’ti sanniṭṭhānakaraṇaṃ adhimokkho. Nicchayanaṃ niṇṇayanaṃ nicchayo, caya gamanattho daṇḍako dhātu, cassa dvittaṃ, chattaṃ, ni bhusaṃ chedanaṃ vā nicchayo, chidi dvidhākaraṇe, issattaṃ, dassa yo, asarūpadvittaṃ.

160. Pajjaddhaṃ dayāyaṃ. Daya dānagatihiṃsārakkhaṇesu. Dayati paradukkhaṃ, attasukhañca hiṃsatīti dayā, a. Kapi ¶ calane, anu punappunaṃ kampeti attādhārassa cittanti anukampā. Kaṃ sukhaṃ rundhatīti karuṇā, rudhi āvaraṇe, dhassa ṇo, atha vā karonti attānamadhīnametāyāti karuṇā, yu, ā, karuṇā, sā eva kāruññaṃ. Anuddayāti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ.

Pajjaddhaṃ viratiyaṃ. Ramu uparame vipubbo, viramaṇaṃ veramaṇī, yu, nadādi, veraṃ maṇati vināsetīti vā veramaṇī. Viramaṇaṃ virati,ti. Dūrato viramaṇaṃ ārati.

161. Catukkaṃ khantiyaṃ. Titikkhanaṃ khamanaṃ titikkhā, tija khantiyaṃ, kho, dvittaṃ, kattādi, ā. Khamanaṃ sahanaṃ khanti,ti. Khamate khamanaṃ, khamā ca, khamu sahane. Dvayaṃ mettiyaṃ. Mida snehe, mijjati sinehatīti mettā, ta, ā. Metti,ti. Atha vā mitte bhavā mettā, metti ca.

Pajjaddhaṃ diṭṭhiyaṃ. Dassīyate dassanaṃ, disa pekkhane, yu. Dassanaṃ diṭṭhi. Labha lābhe,ti, laddhi, micchādiṭṭhiyameva. Sesā tu ubhayatra. Ṭhitapakkho siddhanto [ṭhito pakkho siddhanto, pubbapakkhaṃ nirasya siddhapakkhaṭṭhāpane iti bhāvo (cintāmaṇiṭīkā)], siddho anto anenāti viggaho. Samantato ayanaṃ gati samayo.

162. Dohaḷantaṃ taṇhāyaṃ. Tasa pipāsāyaṃ, yāya tasanti, sā taṇhā, ṇho. Iṇamhi tasiṇā. Eja kampane, ejā ¶ . Saṃsārato nissaritumappadānavasena jālasadisattā jālinī, upamāne inī. Visa pavesane, sabbatra visatā patthatāti visattikā, sakatthe ṇiko. Chanda icchāyaṃ, chandanaṃ chando, kattukamyatāpi. Tesu tesvārammaṇesu ākulībhūtattā jaṭā viyāti jaṭā. Kamu icchāyaṃ,ti, nikanti. Isu icchāyaṃ, a, issa ā, āsā. Sivu tantasantāne, bhavādīhi bhavādayo sibbatīti sibbinī, a, inī. Satte bhavaṃ netīti bhavanetti,ti.

163. Jhecintāyaṃ, ārammaṇābhimukhaṃ jhāyatīti abhijjhā, ā. Vana sambhattiyaṃ, vanati yena so vanatho, tho. Vā gatiyaṃ, vāti ārammaṇanti vānaṃ, yu. Lubha icchāyaṃ, lubbhanaṃ lobho, ṇo. Ranja rāge, rajjanaṃ, rajjanti vā yena so rāgo, ṇo. Laya gatiyaṃ, ā punappunaṃ layatyārammaṇesūti ālayo, punappunaṃ layati saṃsilesati yenāti vā ālayo. ‘‘Layo vināse saṃsilese, sāmye toriyattikassa ce’’ti nānatthasaṅgahe. Piha icchāyaṃ, curādi, a, pihayati yāyāti pihā. Cittassa nānārammaṇesu vibbhamakaraṇato manaso ratho iva manoratho, mano eva ratho viyāti vā manoratho. Isu icchāyaṃ, a, sassa cchādeso. Lasa kantiyaṃ, abhimukhaṃ katvā lasati yenāti abhilāso, ṇo. Kamu icchāyaṃ, ṇo, kāmo ¶ . Duha papūraṇe, duhanaṃ doho, taṃ lātīti dohaḷo, duṭṭhaṃ hadayametenāti vā dohaḷo, hadayassa haḷo, hala kampane dvisaddūpapado, dvīhi halati kampatīti vā dohaḷo, a, dvissa do, lassa ḷo. Dve hadayā assa paramatthassāti vā dohaḷo. A, dvissa do, hadayassa haḷo, dassa ḷo vā, yalopo, icchāvisesattepi dohaḷassa sāmaññavatticchāya niddeso.

Ataṇhāsabhāvampi ruciṃ ālambaṇicchāsabhāvasāmaññena idheva vattumāha ‘‘ākaṅkhātu’’iccādi. Kaṅkha icchāyaṃ, a. Ruca rocane, rocanaṃ kattukāmatā, i, ruca dittiyaṃ vā, ruci. Kattukāmateva. Sā ruci adhikā lālasā nāma, lasa kantiyaṃ, punappunaṃ, atisayaṃ vā lasatīti lālasā, dvittaṃ, assā. ‘‘Yācanāyaṃ mahicchāyaṃ [taṇhātireke yācanāyaṃ (cintāmaṇiṭīkā 7.28)], ussukke lālasā dvisū’’ti ruddo.

164. Tikaṃ virodhe. Pāyena vīresu bhavaṃ veraṃ, paṭighapāpesupi. Rudha paṭighāte, virujjhanaṃ virodho. Disa appītiyaṃ, viddesanaṃ viddeso.

Rosantaṃ kodhe. Dusa appītiyaṃ, dussanaṃ doso. Ārammaṇe paṭihaññatīti paṭighaṃ, hana hiṃsāyaṃ, paṭighasaddoyaṃ pulliṅge vā bhavati. Kudha kope, kujjhanaṃ kodho. Āgantvā haññatīti āghāto. Kupa kope, kuppatīti kopo, kopayati vā cittanti kopo. Rusa rosane, rusanaṃ dussanaṃ roso.

Dvayaṃ ¶ parānatthacintane. Byāpajjati vinassati cittametenāti byāpādo, paṭighepi. Pada gatimhi. Parasampattīsu nābhiramatīti anabhirati, ramu ramaṇe,ti.

165. Dvayaṃ upanāhe. Naha bandhane, punappunaṃ, upagantvā vā nayhati cittanti upanāho. Bajjhati veramanenāti baddhaveraṃ. Dvayaṃ soke. Suca soke, ṇo, sucanaṃ soko. Sucate socanaṃ.

Tikaṃ rudite. Rudi assuvimocane, sabbatra bhāve to. Kadi avhāne, rodane ca, tapaccayassa aṇṇādese ruṇṇaṃ. Dvayaṃ paridevane. Devanaṃ sokena vilāpo, punappunaṃ, samantato vā devo paridevo, pariddavo ca.

166. Tikaṃ bhaye cittutrāsasaṅkhāte. Sabbatra bhāvasādhanaṃ. Bhī bhaye, bhāyanaṃ bhīti,ti. Bhayaṃ, ṇo. Tasa ubbeje, uttasate uttāso, ṇo. Dvayaṃ mahati bhaye. Bhīruno idaṃ bheravaṃ, ṇo. Mahantañca taṃ bhayajanakattā bhayañcāti mahabbhayaṃ. Mahābhayantipi pāṭho.

167. Pajjaṃ bhāyitabbasāmaññe. Bheravasaddoyaṃ sāmaññavācakopi atthīti idha niddeso. Bhāyati yasmāti bhiṃsanaṃ, so, yu, bindāgamo. Bhāyati yasmāti bhīmaṃ, mo. Dara vidāraṇe, darīyatīti dāruṇaṃ, uṇo. Bhāyati yasmāti ¶ bhayānakaṃ, ṇvu, anakādeso. Ghura bhīme, ghurati bhiṃsatīti ghoraṃ, ṇo. Paṭivattati bhayaṃ cittutrāso yasmāti paṭibhayaṃ. Bhāyati yasmāti bhesmaṃ, smapaccayo. Bhayaṃ karotīti bhayaṅkaraṃ, aluttasamāsoyaṃ. Ime nava bheravādayo bhayabheravādihetumhi dabbe visesanabhāvena vattante, tadā tīsu liṅgesu, sāmaññena tu napuṃsake.

168. Dvayaṃ parābhyudayāsahane. Issa issatthe, issa issāyanti vā dhātvattho, issati santesupi guṇesu vacasā, manasā vā dosāropanaṃ karotīti issā, a. Ussuya [usūya (?)] dosāvikaraṇe. Tikaṃ macchere. Masu āmasane, ccheraccharapaccayā, maccharameva macchariyaṃ, sakatthe iyo, atha vā masuiccetassa pāṭipadikassa sussa ṇamhi ccheraccharā, masu maccheretipi dhātu.

Tikaṃ aññāṇe. Mūha vecitte, muyhanti tena sampayuttadhammā, sayaṃ vā muyhati, muyhanamattameva vā tanti moho. Vida ñāṇe, na vidatīti avijjā. Na vijānātīti aññāṇaṃ. Tikaṃ māne. Bhūtenābhūtena vā parato ukkaṃsakappanena cetaso unnati māno, yathā ‘‘sūro atthavāha’masmi sīlavā buddhisampanno’’ti [avehi bhalavā asmi, sīlavā buddhisaṃyuto (cintāmaṇiṭīkā 7.22)]. Māna pūjāyaṃ, curādi, a. Dhāraṇattho dhādhātu, karotyatthe vipubbo, seyyādibhāve attānaṃ vidadhāti yāya sā vidhā, tīsu. Uddhaṃ namati yāya sā unnati, itthiyanti.

169. Dvayaṃ ¶ uddhacce. Hana gatiyaṃ, uddhaṃ uddhaṃ hanati gacchatīti uddhato, to, hanassa dho, asarūpadvittaṃ, cittaṃ, uddhatassa bhāvo uddhaccaṃ. Dhāva gatiyaṃ, uddhaṃ dhāvati cittametenāti uddhavaṃ, a, rasso.

Tāpādipañcakaṃ kukkucce. Tapa, dhupa santāpe, tapati cittametenāti tāpo, ṇo. Kucchitaṃ karotīti kukkutaṃ, cittaṃ, taṃsamaṅgī vā, tassa bhāvo kukkuccaṃ. Pacchā tapati etenāti pacchātāpo. Anu pacchā tapati yena so anutāpo. Sara gatiyaṃ, virūpena pati punappunaṃ sarati cittametenāti vippaṭisāro, tassa ṭo.

170. Pajjaṃ vicikicchāyaṃ. Likha lekhane, manaṃ vilekhati dvidhākaraṇavasenāti manovilekho. Diha upacaye. Idha pana saṃpubbattā saṃsaye, karaṇe ṇo. Sī saye, idha saṃpubbattā kaṅkhāyaṃ, sabbatrevaṃ. ‘‘Kathamida’’miti kathayati yāya sā kathaṃkathā. Kita rogāpanayane, chapaccayo, dvittādi, vigatā cikicchā ñāṇappaṭikāro etāyāti vicikicchā. Ila gatikampanesu, dvidhā ilati cittametenāti dveḷhakaṃ, hapaccayo, sakatthe ko ca. Kaṅkha vicikicchāyaṃ, a, itthiyaṃ. Saṅka saṅkāyaṃ. Vividhenākārena maññati yasmā, sā vimati. Mana ñāṇe, itthiyanti.

171. Tikaṃ ¶ nīcapakatidosasambhūtarūpissariyādinimittike made, yasmiṃ sati uttaradānasādarolokanādivimukho puriso jāyate. Madopyatra ‘‘katthūrīgabbaretesu, madohassebhadānesū’’ti [kattari gabbharetesu, mado purisamānesūti (nissaya)] rabhaso. Gabba māne, curādi, a, atha vā gara secane, bo. Māna pūjāyaṃ, visesato mānetīti abhimāno. Ahaṃkāre ahaṃsaddo nipāto, amhasaddopyatra, ‘‘aha’’miti attānaṃ karoti yenāti ahaṃkāro. Dvayaṃ cintāyaṃ. Cinta cintāyaṃ, a. Jhe cintāyaṃ, jhāyate jhānaṃ, dvīsupi bhāvasādhanaṃ, a. Vitakkacintānaṃ ko bhedo? Vitakko tāva vācāya pubbabhāgappavatto, ‘‘pubbeva kho, gahapati, vitakketvā vicāretvā pacchā vācaṃ bhindatī’’ti [saṃ. ni. 4.348] hi vuttaṃ. Itarā pana tassā apubbabhāgappavattāpīti ayametāsaṃ viseso. Atha vā vitakko pakiṇṇakapariyāpanno eko cetasikadhammo, itarā pana sabbasādhāraṇapariyāpanno manasikāranāmako eko cetasikadhammoti ayametāsaṃ viseso.

Dvayaṃ nicchaye. Naya gamanattho daṇḍako dhātu, ārammaṇaṃ nicchinanto nayatīti niṇṇayo, nassa ṇattaṃ. Atha adhimokkhaniṇṇayānaṃ ko bhedo? Adhimokkho ārammaṇaṃ ajjhogāhetvā tiṭṭhati, niṇṇayo vinicchayamattamevāti ayametesaṃ viseso. Atha vā adhimokkho pasādepi sambhavati, itaro pana na tathāti ayaṃpyetesaṃ bhedo ¶ . Tatra nicchayasaddo idhāpi pavattatīti dvīsupi vutto.

Pādena abhyupagamassa nāmāni. Patipubbo jānāti abhyupagame, itthiyaṃ a, paṭiññā. Tathā suṇoti ca, a, paṭissavo, dvīsupi bhāvasādhanaṃ. Saṃvidā’gū, paṭiññānaṃ, niyamo, assavo, saṃsavo, aṅgīkāro, abhyupagamo, samādhiiccādīnipi abhyupagamassa nāmāni [amara 5.5].

172. Chahi padehi anādarassa nāmāni. Māna pūjāyaṃ, curādi, mana ñāṇe vā, heṭṭhā katvā jānanaṃ avamānaṃ, bhāve yu. Yo yenānādarito, sa tato avassameva kāyavacīmanānaṃ aññatarenāvadhīyateti anādarepi byavadhānābhicārato tirasaddo antaradhāne vattamāno sambajjhateti tirodhānakaraṇaṃ tirakkāro. Pari parāpubbo bhūdhātu avaññāṇe, avapubbo jānāti ca, sabbatra bhāve ṇo, a ca. Dara ādare, ādaro sakkāro, tabbiparīto anādaro. Parābhavanaṃ parābhavo. Avajānanaṃ avaññā.

Dvayaṃ ummāde. Cittassa vibbhamo bhanti ummādo. Mada ummāde, uggatehi, ummaggasaṇṭhitehi vā dosehi madanaṃ ummādo.

173. Snehantaṃ ¶ snehe. Piyassa bhāvo pemaṃ, imo, piyassa pattaṃ, pīnayatīti vāpī, pino bhāvo pemaṃ, imo. Siniha, sniha pītiyaṃ, bhāve ṇo. Dvayaṃ mucchāyaṃ. Pīḷa vibādhāyaṃ, cittassa pīḷā cittapīḷā, vigatā nīlādisañjānanalakkhaṇā saññā etasmāti visaññī, tassa bhāvo visaññitā.

Dvayaṃ pamāde. Yena sakko samāno sayaṃ kattabbaṃ na karoti, so pamādo, mada pamāde papubbo, pamajjanaṃ pamādo, ṇo. Saja visajjanāliṅgananimmānesu. Satiyā visajjanaṃ sativosaggo, issa o. Apubbavatthuparikkhātisaye kotūhalādidvayaṃ. Tuja hiṃsāyaṃ, kuṃ pāpaṃ tojatīti kotūhalaṃ, alo, vaṇṇavikāro ca. Tula nikkase, kuṃ pāpaṃ tulayatīti kutūhalaṃ, a, hakāravaṇṇāgamo. Kotukaṃ, kutukañca etesaṃ pariyāyāni.

174. Vilāsādayo kriyā ceṭṭhā, kiṃvisiṭṭhā? Sā kriyā nārisiṅgārabhāvajā itthīnaṃ ratibhāvajā, yā hāvasaddenoccante. Huyante rāgino atrāti hāvo, hu havane, ṇo. Ādinā vicchittipabhutīnaṃ gahaṇaṃ, tathā hi vuttaṃ nāṭakaratanakose –

‘‘Līlā ¶ vilāso vicchitti, vibbhamo kilakiñcitaṃ;

Moṭṭāyitaṃ kuṭṭamitaṃ, vibboko lalitaṃ tathā.

Vikatañceti viññeyyā, dasa thīnaṃ [thīnaṃ ceṭṭhā (ka.)] sabhāvajā;

Hāvo ca helā vikkhepa-sammūḷhamadakapaṇya’’nti.

Tatra piyasamīpagamane yo ṭhānāsanagamanavilokitesu vikāro, akasmā ca kodhamihitacamakkāramukhavikūṇanaṃ, so vilāso, vipubbā lasadhātumhā ṇo. Sukumāravidhānena bhamukanettādikriyāsacivakaracaraṇaṅgavinyāso lalitaṃ, lala vilāse, to. Aladdhapiyasamāgamena kucittavinodanatthaṃ piyassa yā vesagatidiṭṭhihasitabhaṇitehānukati karīyate, sā līlā, lala vilāse, lala upasevāyanti vā dhātvattho, a. Surate pavaḍḍhecchā heḷā, helā vā, hila hāvakaraṇe, a. Madarāgahassajanito vipariyāso vibbhamo. Ābharaṇavilepanādīnaṃ kutoci piyāparādhato issāyānādarena cattānaṃ sakhīnaṃ payatanena vāraṇaṃ vicchitti, chidi dvedhākaraṇe,ti. Piyena dattaṃ pītinibandhanaṃ svappamapi bhūsanaṃ vicchittītyaññe. Kilakiñcitādayo nāṭakasatthānusārato [byākhyāsudhāṭīkāṭīppaṇe] ñeyyā.

175. Tikaṃ hasite. Hasa hasane, sabbatra bhāvasādhanaṃ. So hāso mando samāno mihitaṃ, sitañcuccate. Miha īsaṃhasane. Mandassitaṃ mhitantipi pāṭho, mhi ¶ īsaṃhasanetipi dhātu, mhissa, mihissa vā syādeso, sitaṃ. Sabbatra bhāve to.

Īsaṃphullitadantehi, kaṭākkhehi soṭṭhavehi ca;

Alakkhitadvijadvāraṃ, sitamicchanti sūrayo [cintāmaṇiṭīkā 7.34].

Dvayaṃ mahāhasite. Aṭa gatiyaṃ, dūragāmihāso aṭahāso, atikkanto vā hāso aṭahāso, tassa ṭo, ikārassattañca. Sitātihasitānaṃ antarāḷikaṃ vihasitaṃ.

Ākuñcitakapola’kkhaṃ, sassanaṃ nissanaṃ tathā;

Patthāvotthaṃ sānurāgaṃ, āhu vihasitaṃ budhā [cintāmaṇiṭīkā 7.35].

Dvayaṃ lomuggame. Romānaṃ añcanaṃ romañco, añca gamane, ṇo. Lomānaṃ haṃsanaṃ uddhaggabhāvo lomahaṃsano.

176. Parihāsādichakkaṃ vallabhādīnaṃ parihāse. Parihasantyatrāti parihāso, ṇo, paribhavitukāmena hāsoti vā parihāso. Du parihāse, du anādareti vā dhātu, a, dava dāheti vā dhātu. Khiḍa kīḷāyaṃ, khiḍḍā, khiddātipi pāṭho, atha vā khaṃ tucchaṃ iḍḍā vācā, sā etthāti khiḍḍā. Kīḷa pītiyakīḷanesu, kīḷa vihāreti vā, kīḷanaṃ keḷi kīḷā ca kīḷitañca. Parihāsādichakkesupi adhikaraṇasādhanampi ācariyā vadanti.

Tikaṃ ¶ niddāyaṃ. Nipubbo dā supane, a. Supa saye, ino, supinaṃ. A, soppaṃ. Accantaparissamādikāraṇā sabbaṅganimīlanaṃ middhaṃ. Mucchāpāyaṃ middhaṃ. Mida kāriyakkhamane, to. Medhayati vā middhaṃ, akammaññabhāvena vihiṃ satītyattho, kampanattho caladhātu mucchāpāye papubbo. Akkhidalānaṃ pacalabhāvena ayati pavattatīti pacalāyikā, ṇvu, assittaṃ.

177-178. Ketavantaṃ kūṭe. Karaṇaṃ kati, ninditā kati nikati. Aṭa gamane, kucchitenākārena aṭatīti kūṭaṃ. Kuṭa chedaneti vā dhātu [saddanītidhātumālāyaṃ pana ‘‘kūṭa appasāde’’ti dhātunā sādhitaṃ]. Rabhi byāje, byājo nāma ketavaṃ. Saṭha ketave, saṭhaṃ, saṭhayati na sammā bhāsati yenāti vā saṭhaṃ. Kitavassa dhammo ketavaṃ, kitavo nāma jūtakāro, coro vā, kita nivāse, avo. Kapaṭo, byājo, upadhi, kusati iccādīnipi ketavassa nāmāni.

Sattakaṃ sabhāve. Bhavanaṃ bhāvo, sassa attano, santo vā saṃvijjamāno bhāvo sabhāvo. Saja visajjanāliṅgananimmānesu, natthi visajjanametassāti nissaggo. Rūpa pakāsane, saṃvijjamānaṃ rūpaṃ sarūpaṃ. Karaṇaṃ bhavanaṃ kati, paṭhamaṃ kati pakati. Yathā paṭhamakāle sambhūtā, tatheva sabbadāpītyattho. Sīla samādhimhi, samādhi niyamo. Lakkha dassanaṅkesu, tatheva lakkhitabbanti lakkhaṇaṃ, yu. Tatheva bhavatīti bhāvo.

Dvayaṃ ¶ ussave. Usa dāhe. Kaṃ usavanti uggirayantyatrāti ussavo, nānāsamiddhīhi savanti etthāti vā ussavo. Chi chedane, chindati sokametthāti chaṇo. Yu. Issa lopo. Sokaṃ, pāpañca chindantā aṇanti saddāyanti etthāti vā chaṇo. Chi chedane. Aṇa saddattho daṇḍako dhātu.

179. Yathā sasnehaṃ pakatitilatelādisnehasahitaṃ dīpakaṃ pajjotaṃ dhārento jantu naro atyandhakāragabbhādīsvapi ṭhitāni khuddakānyatthajātāni atisukhumānipi nānādabbasamūhāni sukhaṃva sampassati, tathā sasnehaṃ buddhapariyāyādianekapariyāyasnehasahitaṃ imaṃ abhidhānappadīpikaṃ ganthaṃ uggahaṇadhāraṇādinā dhārento jantu sotujano khuddakāni atthajātāni nānāsatthesu āgatāni atigambhīrāni atthajātāni sukhaṃ sampassatīti yojanā.

Iti sakalabyākaraṇamahāvanāsaṅgañāṇacārinā kavikuñjarakesarinā sirimahācaturaṅgabalena mahāmaccena viracitāyaṃ abhidhānappadīpikāvaṇṇanāyaṃ saggakaṇḍavaṇṇanā samattā.

Saggakaṇḍavaṇṇanā niṭṭhitā.

2. Bhūkaṇḍa

1. Bhūmivaggavaṇṇanā

180. Idha ¶ bhūkaṇḍe sāṅgopāṅgehi bhūmyādīhi dasahi, pātālena cāti ekādasahi koṭṭhāsehi kamato vaggā bhūmivaggādināmakā vaggā vuccante. Sappadhānopakārakāni aṅgāni khārādīni, aṅgānaṃ upakārakāni ca upaṅgāni addhādīni.

181. Sāddhapajjena bhūmiyā nāmāni. Vasūni ratanāni dhārayatīti vasundharā. Khamu sahane, khassa cho, chamā, atha vā chi chedane, sattānamadhopatanaṃ chindatīti chamā, mo, itthiyamā ca. Bhavantyassaṃ bhūtānīti bhūmi. Bhū sattāyaṃ, mi. Puthaiti pāṭipadike ṭhite nadādi, ī, puthassa puthuādese, vuddhimhi ca kate puthavī. Ussuvādese puthuvī. Pathādese tu pathavī, imasmiṃ pakkhe avāgamo, atha vā thava gatiyaṃ, pathavati etthāti pathavī, nadādi, sabbattha pattharatīti vā pathavī, thara santharaṇe papubbo, rassa vo, nadādi, puthavī, assu.

‘‘Madhuno keṭabhassāpi, medamaṃsapariplutā;

Tenāyaṃ medinī devī, vuccate brahmavādibhī’’ti [cintāmaṇiṭīkā 11.3]. –

Vacanato medayogā medinī, ī, inī ca. Mida snehane vā, yu, nadādi, issettañca. Maha pūjāyaṃ, nadādi. Vitthiṇṇattā ¶ ubbī, nadādi, avati bhūtānīti vā ubbī, assu. Vasūni santyassaṃ vasumatī. Gacchanti yassaṃ lokā, sā go, pumitthiyaṃ. Kā sadde, kāyati ettha, kāyati māravijayakāleti vā ku, u. Vasūni dhārayatīti vasudhā. Sabbaṃ lokaṃ dharayatīti dharaṇī, yu, nadādi. Dharatīti dharā, itthiyaṃ ā. Gamu gamane, gacchantyassaṃ jagatī, antapaccayo, gassa dvittaṃ, jattañca, nalopo, nadādi. Bhū sattāyaṃ, ri, nadādi, kvimhi bhū. Bhūte satte dharatīti bhūtaro. Ava rakkhaṇe, yu, nadādi, avanī.

182. Khārā lavaṇarasā mattikā ūsotyuccate. Khādatīti khārā, dassa ro. Padesakattā mattena pamāṇena yuttā mattikā. Ūsa rujāyaṃ, ūso. Ūsayogā ūsavā, vantu. Rapaccaye ūsaro. Dvepi tīsu vattante.

Thala ṭhāne, adhikaraṇe a. Kittimaṃ thalaṃ, akittimā thalī, nadādi. Thaddhalūkhamhi bhūbhāge bhūmippadese jaṅgalasaddo vattati. Tattha nijjalattā kakkhaḷattā thaddho. Tikkhasakkharādividāragavādikhuragaṇḍuppādavaccādisahitattā lūkho veditabbo. Gala cavanādhopatanādanesu. Jalaṃ galati ettha, jalena vā galanti etthāti jaṅgalo, nijjalo deso, ‘‘jaṅgalo nijjale dese, tiliṅgo pisite thiya’’nti [tikaṇḍasesa 3.3.393] hi tikaṇḍaseso, lassa lopo, niggahītāgamo ca.

183. Vedena ¶ paññāya īhanti etthāti vedeho. So eva videho, imaṃ dīpamupādāya sineruno pubbadisābhāgattā pubbo ca so videho ceti pubbavideho. Evamaparuttaresu. Gavena yantyetthāti goyāno. Aparo ca so goyāno ceti aparagoyāno. Jambuyā lakkhito, kappaṭṭhāyitādippabhāvena vā tappadhānodīpoti jambudīpo. Dhammatāsiddhassa pañcasīlassa ānubhāvena kaṃ sukhaṃ uru mahantametthāti kuru, kuṃ pāpaṃ rundhanti etthāti vā kuru, kvi. Dīpa dittippakāsanesu, jalamajjhe dippantīti dīpā, dippanti ettha saddhammāti vā dīpā, pamāṇato mahantā dīpā mahādīpā.

184. Kuruādayo ekavīsati janapadantarā janapadavisesā, ādinā suramahapaccuggatā talakuṭā asmākādayo ca pumbahutte pulliṅge bahutte ca siyuṃ. Kuru nāma jānapadino rājakumārā, tesaṃ nivāso ekopi janapado rūḷhīsaddena ‘‘kurū’’ti bahuvacanena vuccati, evaṃ sabbatra. Kuṃ pāpaṃ rundhatīti kuru, khattiyakumārā, tesaṃ nivāso kurū, paccayalopato na vuddhi, sabbatrevaṃ [pāṇini 1.2.52 4.2.81 suttesu passitabbaṃ]. Arivijayalokamariyādātikkamādīsu sakkontīti sakkā. Kosaṃ lanti gaṇhanti, kusalaṃ pucchantīti vā kosalā. Magena saddhiṃ dhāvantīti magadhā, kvi, maṃsesu gijjhantīti vā magadhā. Gidha abhikaṅkhāyaṃ. Sevanti yenāti sivi, si sevāyaṃ, vi. Sivaṃ karontīti vā sivī, aññatthe i. Kala sadde, iṅgapaccayo, kaliṅgā ¶ , tesaṃ nivāso kaliṅgā, uttarāpatho [‘‘jagannāthā pubbabhāge kaṇhātīrantaraṃ sive kaliṅgadeso saṃvutto’’ ityuttadese (thomanidhi)], kaliṃ gaṇhantīti vā kaliṅgā, kvi, kalaṃ madhurasaddaṃ gāyantītivā kaliṅgā, assittaṃ, kena sukhena liṅgantīti vā kaliṅgā, liṅga gamanattho daṇḍako dhātu. Attanā khāditaṃ lañjaṃ parājitehi yācitepi puna na vamantīti avantī. Pañcālassa puttā pañcālā. Vajjetabbāti vajjī, ‘‘vajjetabbā ime’’tyādinā pavattavacanamupādāya vajjīti laddhanāmā rājāno. Vajjīraṭṭhassa vā rājāno vajjī. Raṭṭhassa vā pana taṃsamaññā taṃnivāsirājakumāravasena veditabbā. Gaṃ pathaviṃ dhārentīti gandhārā, kittigandhena arantīti vā gandhārā. Cita ussāhane, cetanti ussahanti yuddhakammādīsūti cetayo.

185. Vaṅga gamanattho daṇḍako dhātu. Visiṭṭhāni dehāni yesaṃ videhā, pubbavidehadīpato āgatattā vā videhā. Oja dittiyaṃ, kambunā sambukena ojanti tassaṃ vohārakaraṇatoti kambojā, kambukajo ojo balametesanti vā kambojā. Mada maddane, maddantīti vā maddā, maṃ sivaṃ dadantīti vā maddā, pañcakāmaguṇādīhi modantīti vā maddā, mada hāse. Bhañja avamaddane, bhaggā. Aṅga gamanattho daṇḍako dhātu. Sīhaṃ lantīti sīhaḷā. Kāsa dittiyaṃ, sampattiyā kāsantīti kasmīrā, mīro. Kāsa dittiyaṃ, i, kāsī. Paḍi gatiyaṃ, paṇḍu, u. Atha vā kuṃ pāpaṃ rundhati etthāti kuru, iti ekopi janapado nissitānaṃ bahuttā bahuvacanena vuccati. Evaṃ sabbattha.

186. Dvayaṃ ¶ bhuvane. Luja adassane, lujjatīti loko, gassa ko, jassa vo. Bhavanti etthāti bhuvanaṃ, yu. Jagati, viṭṭhapādīnipi bhuvanapariyāyāni. Dvayaṃ desasāmaññe. Disa atisajjane, atisajjanaṃ pabodhanaṃ, ‘‘ayaṃ itthannāmo’’ti disati apadisatīti deso. Si sevāyaṃ, saññāyaṃ a, visayo.

Siṭṭhācārarahito milakkhadeso kāmarūpādi paccanto nāma. Milakkha abyattiyaṃ vācāyaṃ, milakkhanti abyattavācaṃ bhāsantīti milakkhā. Siṭṭhācāramaggadassanatthāya paññācakkhuno abhāvā rāgādimalaṃ akkhimhi yesanti vā milakkhā, assittaṃ, tesaṃ nivāsaṭṭhānaṃ milakkhadeso. Paccante majjhimadesassa bahiddhābhāge jāto paccanto.

Byavatthā catuvaṇṇānaṃ, yasmiṃ dese na vijjate;

Milakkhadeso so vutto, majjhabhūmi tato paraṃ [cintāmaṇiṭīkā 11.7].

Ariyācārabhūmittā majjho ca so deso ceti majjhadeso, navayojanasataparikkhepo majjhimadeso.

187. Salilappāyo bahūdako deso anūpo nāma, anugatā āpā atrāti anūpo, āpassa ādino ¶ uttaṃ, paralopo vā. Kaca bandhane, cho, kacchaṃ. Anūpadeso ca. Abhinavoggamanena tiṇena lakkhite harite dese saddalo, dala dittiyaṃ, bhāve a. Vijjati dalo yattha saddalo.

188. Nadiyā ābhatena ambunā udakena jīvanti etthāti nadyambujīvano deso nadī mātā assāti nadīmātikoti vuccati, bahubbīhimhi ko. Vuṭṭhiyā vassena nipphajjati sassametthāti vuṭṭhinipphajjasassako deso devo mātā assāti devamātikoti vuccati, bahubbīhimhiyeva ko, devasaddo cettha vuṭṭhimāha.

189. Anūpādayo devamātikāntā tīsu liṅgesu. Candasūrādo candasūriyasinerupabbatādimhi sassatisaddo īrito kathito. Sabbadā saranti gacchantīti sassatiyo, sara gatiyaṃ, sarasaddassa so,ti.

Raṭha gatiyaṃ, raṭhanti ettha nagarādayoti raṭṭhaṃ, to. Nāgarehi vijinitabbanti vijitaṃ. Āḷiyaṃ pavattamāno yo setu, so purise pulliṅge vattati. Si bandhane, tu. Ala bhūsane, i, āḷi, tassaṃ āḷiyaṃ.

Nagarapabbatādino ¶ upāntabhū samīpabhūmi parisaro parito sarantyatrāti, ṇo.

Tikaṃ vaje. Gāvo tiṭṭhantyatrāti goṭṭhaṃ. Kula saṅkhyāne, gāvo kulantyetthāti gokulaṃ, gunnaṃ kulaṃ gharanti vā gokulaṃ. Vaja gatiyaṃ, vajanti yaṃ gāvo nivāsanatthāyāti vajo. Goṭṭhānakaṃ, goṭṭhānantipi vajassa nāmāni.

190. Silokena maggassa nāmāni. Pathikehi majjate nittiṇaṃ karīyateti maggo, majja suddhiyaṃ, ṇo, jassa gattaṃ, pathikehi maggīyateti vā maggo, magga anvesane, maṃ sivaṃ gacchati ettha, etenāti vā maggo, ‘‘mo sive parisāyañce’’ti hi nānatthasaṅgahe, sivaṃ gamanaṃ karotītyattho, kriyāvisesanametaṃ. Pathi gatiyaṃ, curādi, nāgamo. Panthayanti yantyanenāti pantho, a, kāritalopo. Pathati yātyanenāti patho. Ada gamane, adati yattha sā addhā, dho, addhā maggo, addhāsaddoyaṃ kālepi, samabhāgatthavacane tu addhaṃ, tasmā addhasaddo pumanapuṃsakavasena dviliṅgo, rājāditte addhā, arājāditte addhaṃ. Añja gatiyaṃ, aso. Vaja gatiyaṃ, umo, jassa ṭo. Pada gatiyaṃ, a, dassa jo, dvittaṃ, pajjo. Aya gatiyaṃ, yu, pada gatiyaṃ, avo, nadādi. Vatta vattane, vattanaṃ gamanādi, ani, nadādi, vattanī. Kantanadaṇḍe punnapuṃsakaṃ. Pathikehi pādehi haññateti paddhati. Pādasaddasamānatthena padasaddena niyatappayogato vuttinā siddho, padasaddūpapado hanadhātu,ti, hanassa dho, alopo. Paddhatisahacaraṇato vattanī, taṃsahacaraṇato padavī ca itthiyaṃ.

191-192. Tabbhedā ¶ tassa maggassa visesā jaṅghamaggādayo apathantā. Jaṅghāhi gato maggo jaṅghamaggo. Sakaṭehi gato maggo sakaṭamaggo. Te jaṅghamaggasakaṭamaggā mahāmagge vattanti.

Ettha ca ‘‘tethā’’ti athasaddo na vattabbo, ‘‘te cā’’ti pana vattabbo. ‘‘Matāddhanī’’ti pāṭhe pana sati ‘‘tethā’’ti vattabboyeva, tadā ekapadike addhani magge ekapadī matāti yojanā kātabbā. Gacchataṃ eko asahāyo pādo yassaṃ, na nisinnasseva yamakoti ekapadī, samāsante niccamīpaccayo, kapaccaye ekapadiko, īssa rassattaṃ.

Corakaṇṭakādidose duggame pathe kantāro, punnapuṃsake, kena pānīyena taranti atikkamanti yanti kantāro, tara taraṇe, corakantārādīsu panāyaṃ rūḷhivasena vutto, atha vā kati chedane, sappaṭibhayattā kantati niccagamanāgamanametthāti kantāro, āro, nāgamo ca. Dukkhena gacchantyetthāti duggamo.

193. Dvayaṃ paṭimagge. Paṭi abhimukhena gantabbo maggo, patho ca paṭimaggo, paṭipatho ca. Dīghamañjasaṃ atidūro maggo ¶ addhānanti vuccate. Addhānaṃ ayanaṃ addhānaṃ, accāyato maggo, yathā ‘‘padaṭṭhāna’’nti, yalopo.

Dvayaṃ pasattheddhani. Sobhano patho, pantho cāti viggaho. Gantabbapathabhāvato apetaṃ uppathaṃ, apathañca, abyayībhāvasamāso, asaddo atra nipāto.

194-196. Paramāṇūnaṃ chattiṃsa eko aṇu nāma, aṇutopi aṇutarattā paramo aṇu, aṇuto vā paramoti paramāṇu, aṇa saddattho daṇḍako dhātu, u. Te aṇavo chattiṃsa tajjārī nāma, taṃ taṃ attano nissayaṃ malīnakaraṇavasena jarāpetīti tajjārī, jara jīraṇe, jara vayohānimhi vā, a, nadādi. Tāpi tajjāriyo chattiṃsa rathareṇu nāma, rathānaṃ sañcaraṇavasena pavatto reṇu rathareṇu. Te rathareṇavo chattiṃsa likkhā nāma. Lakkha dassane, pakaticakkhunāpi lakkhyateti likkhā, assittaṃ.

Tā ¶ likkhā satta ūkā nāma, ūkāti vuccati sirovattakimi, tappamāṇattā ūkā. Tā satta ūkā dhaññamāso nāma, dhañño vīhiyeva parimāṇitabbattā māso cāti dhaññamāso, masi parimāṇe. Te satta dhaññamāsā aṅgulaṃ nāma, aṅga gamanattho, ulo, aṅgulaṃ, pamāṇaṃ, ulipaccaye aṅguli, karasākhā. Amudviccheti aduṃ dvādasaṅgulaṃ vidatthi nāma, kaṇiṭṭhasahitenaṅguṭṭhena vitthārīyate, vidhīyateti vā vidatthi, vipubbo tanu vitthāre. Dhā dhāraṇe, ubhayatrāpiti, pubbapakkhe tassa tho, nassa to, tassa do. Pacchime dhassa do, tassa tho, asarūpadvibhāvo ca. Tā duve vidatthī ratanaṃ siyuṃ, ramu kīḷāyaṃ, tano, malopo. Tāni satteva ratanāni yaṭṭhi nāma, yata payatane,ti, tassa ṭho, tassa ṭo. Tā vīsati yaṭṭhiyo usabhaṃ nāma, usa dāhe, abho. Ettha pana usabhanadantaraṃ usabhaṃ. Usabhānaṃ asītippamāṇaṃ gāvutaṃ nāma, gavaṃ, gavehi vā yutaṃ gāvutaṃ. Yuja samādhimhi, gonadantarehi gahitappamāṇasamādhānantyattho, taṃ catugāvutaṃ yojanaṃ nāma, yuja samādhimhi, yu, ‘‘ettakaṃ yojanaṃ nāma hotū’’ti catugāvutehi samādhānantyattho.

197. Āropitānaṃ ācariyadhanūnaṃ pañcasataṃ koso nāma, anāropitānantyapare. Kusa avhāne, ṇo, kusanaṃ avhānaṃ koso, idha pana kosappamāṇattā koso, dvisahassakarappamāṇo. Aññattha pana –

‘‘Catukkādhivīsatiyā ¶ , aṅgulehi karo bhave;

Khyātamaṭṭhasahassehi, kosamānaṃ vibhāvinā’’tyuttaṃ.

Caturambaṇanti caturambaṇavīhibījajātaropanayogyo bhūmippadeso karīsaṃ nāma, karonti ettha kasanaropanādikanti karīsaṃ, īso. Caturambaṇabījajātāni ropentyetthāti caturambaṇaṃ, ambaṇaṃ ekādasadoṇamattaṃ, aññe pana ‘‘caturambaṇaṃ catuyaṭṭhikaṃ ṭhānaṃ karīsaṃ nāmā’’ti vadanti, taṃ karīsabbhantarānaṃ pariyāyabhāvappasaṅgā na gahetabbaṃ.

Pamāṇato hatthānamaṭṭhavīsappamāṇaṃ ṭhānaṃ abbhantaraṃ nāma, abbhantare antokoṭṭhāse jātaṃ, na bahikoṭṭhāseti abbhantaraṃ. Yattha yattha hi yo yo ṭhito, nisinno vā, tattha tattha samantā aṭṭhavīsatihatthappamāṇaṃ ṭhānaṃ tassa tassa abbhantaraṃ ṭhānaṃ nāma. Bhūmyādittā bhūmivaggo, atha vā aṅgāpekkhāya bhūmiyeva padhānaṃ, padhānena ca byappadeso bhavatīti bhūmivaggabyappadeso.

Bhūmivaggavaṇṇanā niṭṭhitā.

2. Puravaggavaṇṇanā

198. Chakkaṃ nagare.

‘‘Paṭṭanañca adhiṭṭhānaṃ, nagaraṃ puṭabhedanaṃ;

Thiyo pū nagarī pūriyo, ṭhānīyaṃ kabbaṭaṃ puṭa’’nti.

Hi silokapariyāyesu vopālito.

‘‘Vicittadevāyatanaṃ ¶ , pāsādāpaṇamandiraṃ;

Nagaraṃ dassaye vidvā, rājamaggopasobhita’’nti [cintāmaṇiṭīkā 1.2.1]. –

Nagaralakkhaṇaṃ. Pu pālane, pura pālaneti ca, punāti pureti ca rakkhati paracakkā duggatāyāti puraṃ, ro, a ca, pura aggagamanetipi dhātvattho. Nagā pāsādādayo assa santi nagaraṃ, ro. Vākārena nagarasaddassa pulliṅgattaṃ samuccinoti [nagariyo vā pattanaṃ (amara 1.2.1) pakkhe pattanasāhacariyā napuṃsakattaṃ. (cintāmaṇiṭīkā 1.2.1)], purasaddassāpītyācariyā. Akutobhayattā ṭhānāya hitaṃ ṭhānīyaṃ, īyo. Paṇikānaṃ puṭā bhijjante atrāti puṭabhedanaṃ.

Niccanivāsanaṭṭhānaṃ dassetvā itaraṃ dassetumāha ‘‘thiya’’miccādi. Rājā tiṭṭhati etthāti rājaṭhānī, yu, nadādi, niccanivāsanaṭṭhānepi ‘‘caturāsītinagarasahassāni kusavatīrājaṭhānīpamukhānī’’tyādīsu [dī. ni. 2.263]. Dārukkhandhādīhi ā samantato varanti parikkhipīyanti etthāti khandhāvāro, patthanattho varadhātu āpubbattā parikkhipanattho hoti. Pañcakaṃ nagare, ‘‘khandhāvāro’’ti pana ekameva aciranivāsanaṭṭhānassa nāmaṃ.

199. Mūlapurā aññatra mūlapuraṃ vajjetvā yaṃ puramatthi yojanavitthiṇṇapākārādiparikkhittaṃ, taṃ mūlapurassa taruṭṭhāniyassa sākhāsadisattā sākhānagaraṃ nāma.

200-201. Sāddhapajjadvayena ¶ mūlapurassa nāmāni. Vānarasīsaṃ, taṃsaṇṭhāno vā pāsāṇo ettha atthīti ‘‘vānarasīsa’’nti vattabbe vassa battaṃ, vaṇṇavipariyayaṃ, dīghaṃ, ṇattaṃ, sassa lopañca katvā ‘‘bārāṇasī’’ti vuttaṃ. Savatthassa isino nivāsanaṭṭhānattā sāvatthi, sabbaṃ dhanamettha atthīti vā sāvatthi [ma. ni. aṭṭha. 1.14], sabbassa sāvo, dhanavācako atthasaddo, i. Tikkhattuṃ visālībhūtattā vesālī, assatthutthe ī. Mathi hiṃsāyaṃ, ilo, assittaṃ, mithilā. Alaṃ bhūsanametthāti āḷavī, vī, ḷattañca. Kusa avhāne, ‘‘khādatha pivathā’’tyādīhi dasahi saddehi kosanti etthāti kosambī, bo, nadādi, kusambarukkhavantatāya vā kosambī, kusambassa isino assamato avidūre māpitattāti eke [udā. aṭṭha. 35; ma. ni. ṭī. 1.14; 2.284]. Uggaṃ ripuṃ jayati yattha, sā ujjenī, yu, nadādi. Takka ūhe, ūho ūnapūraṇaṃ, takkanaṃ takko, so sīlaṃ sabhāvo yattha sā takkasīlā, yo hi purisakārena ūno, so tattha gantvā tamūnaṃ pūretīti. Cama adane, po, campā. Sānaṃ dhanānaṃ ākaraṃ uppattiṭṭhānaṃ sākaro, so eva sāgalaṃ. Saṃsumārasaṇṭhāno giri etthāti saṃsumāragiraṃ, saṃsumāro gāyati etassa māpitakāleti vā saṃsumāragiraṃ, ge sadde, iro. Rājūnameva ādhipaccavasena pariggahitabbattā rājagahaṃ. Ādikāle kapilanāmassa isino nivāsanaṭṭhānattā kapilavatthu, pumanapuṃsake.

Sāko rājūnaṃ yuddhādīsu satti sañjātā etthāti sāketaṃ, ‘‘sāko sattimhi bhūpāle, dumadīpantaresu ce’’ti nānatthasaṅgahe. Sañjātatthe ito, sāko nāma rājā, dumo vā ettha ādikāle sañjātoti vā sāketaṃ. Indaṃ paramissariyabhāvaṃ pāpuṇanti etthāti indapattaṃ, indo vā ¶ sakko devarājā, so patto etthāti indapattaṃ. Ukkaṃ dhārayati etassa māpitakāleti ukkaṭṭhā, vaṇṇavikāro. Yassa māpitaṭṭhāne pāṭalīnāmako eko taruṇarukkho atthīti taṃ pāṭaliputtakaṃ, atha vā paṭali nāma eko gāmaṇī, tassa putto ettha vasatiādikāleti pāṭaliputtakaṃ. Cetiyaraṭṭhe uttamattā cetuttaraṃ, ‘‘jetuttara’’nti pāṭhe pana vaṇṇavikāro, verijayaṭṭhānattā jetañca taṃ uttamattā uttarañceti vā jetuttaraṃ. Yassa māpitakāle dīpo dippati, taṃ saṅkassaṃ, kāsa dittiyaṃ, dvittaṃ, sammā kasanti etthāti vā saṅkassaṃ, kasa vilekhane, yassa māpitakāle nimittamolokentā brāhmaṇā kusahatthaṃ naraṃ passitvā māpenti, taṃ kusināraṃ. Ādinā mathura [madhura, mādhura (ka.)] pāsāṇapurasoṇikādayopyanekapuravisesā saṅgahitā.

202. Catukkaṃ abbhantaragāmamagge. Rathassa hitā racchā, pabbajjādi. Visayante pakāsayante vikkayena dabbāni yassaṃ, sā visikhā, vipubbo si sevāyaṃ, kho, visanti etthāti vā visikhā, visa pavesane, kho. Rathassa hitā rathikā, iko. Vī gamane, thi, vīthi.

Anibbiddhā racchantarena majjhe anibbiddhā racchā byūho nāma. Byūheti sampiṇḍeti jane aññatra gantumappadānavasenāti byūho, ūha sampiṇḍane vipubbattā. Na nibbijjhate racchantarenāti anibbiddho, vidha sampahāre, a. Nibbiddhā racchantarena racchā patho, addhīti ca vuccati. Patha gamane, patho. Ada gamane,ti, addhi.

203. Catukkaṃ ¶ caccare. Catunnaṃ pathānaṃ samāhāro catukkaṃ, cara gatibhakkhanesu, caro, rassa co, caccaraṃ, aṅgaṇavācako cāyaṃ. Dvinnaṃ, catunnaṃ vā maggānaṃ sandhi maggasandhi. Siṅgha ghāyane, āṭako.

Dvayaṃ vappassopari iṭṭhakādiracite veṭhane. Vappaṃ nāma dugganagare parikhāmattikaṃ kūṭaṃ [kuṭiṃ (ka.)] katvā gohi, hatthīhi ca vimaddāpetvā tiṃsahatthappamāṇaṃ pākārassa heṭṭhimatalaṃ, tathā hatthasataṃ tato uddharitvā paṃsunā vappaṃ kāraye, tassopari pākāranti, pakubbanti tanti pākāro, samantato karīyateti vā pākāro, akattari ca kārake saññāyaṃ ṇo, rassassa dīghatā. Vu saṃvaraṇe, vuṇotīti varaṇo, yu, rāgamo ca. ‘‘Sālo’’tipi pākārassa nāmaṃ.

Dvayaṃ rājabhavanasāmaññe. Sabbagehānaṃ visesena pakāsanato uddāpo, dīpa pakāsane, īssākāro. Saṅgamma karonti tanti upakārikā, ṇvu. Ke paccaye thīkatākārapare pubbo akāro dīghaṃ [kātanta 2.2.65], akādesopi hi ‘‘ko’’ti vuccati, yathā devadatto ‘‘datto’’ti. Kapaccayo vā.

204. Dvayaṃ gehādino mattikeṭṭhakādimayabhittiyaṃ. Kuṭa chedane, kuṭati chindati magganti kuṭṭaṃ. Bhidi dvidhākaraṇe,ti, ¶ bhitti. Gunnaṃ vācānaṃ puraṃ gopuraṃ. Dvārasamīpe kato koṭṭhako dvārakoṭṭhako, kusa akkose, ṭhako, koṭṭhakoti gehaviseso.

Dvayaṃ indakhīle. Isa icchāyaṃ, esa gavesane vā, iko. Indassa sakkassa khīlo kaṇṭako indakhīlo. Dvayaṃ dvārapassopasālāyaṃ’hamyādipiṭṭhe ca vātakuṭikāyaṃ. Aḍḍa atikkamahiṃsāsu, a. Ālakapaccaye aṭṭālako.

205. Upari mālādiyuttaṃ sobhanathambhadvayamubhayato nikhanitvā yaṃ bahidvāraṃ kappīyate, taṃ toraṇaṃ. Tura vāraṇe, yu, thavantā vā raṇantyatrāti toraṇaṃ, tu abhitthave. Raṇa saddattho, vaṇṇavikāro. Dvārassa bahi bahidvāraṃ. Pari samantato khaññateti parikhā. Dīghabhāvena yuttā dīghikā.

206-207. Sadumantaṃ gehe. Manda modanathutijaḷattesu, mandante yatthāti mandiraṃ, iro. Sīdanti tatthāti sadanaṃ, yu. Sada ¶ visaraṇagatyāvasānesu. Na gacchantīti agā, thambhādayo, te rāti gaṇhātīti agāraṃ. Rassassa dīghatte āgāraṃ. Ci caye, nicīyate chādīyateti nikāyo, yamhi cissa kādeso nipātanā. Lī silesane, ṇo, nilayo, ālayo ca. Vasa nivāse, āvasantyatrāti āvāso, ṇo. Bhū sattāyaṃ, bhavantyatrāti bhavanaṃ. Visanti tanti vesmaṃ, mo. Kita nivāse, adhikaraṇe yu, niketanaṃ. Nivisanti, nivasanti vā yatra, taṃ nivesanaṃ. Ghara secane, gharati kilesametthāti gharaṃ, gayhatīti vā gharaṃ, ṇo. Gahassa gharādeso. Gaṇhāti purisena ānītaṃ dhananti gahaṃ. Adhikaraṇe tho, āvasatho. Sara gaticintāhiṃsāsu, saranti cintenti ettha subhāsubhakammāni, sarati vā sūriyasantāpādikanti saraṇaṃ. Si sevāyaṃ, ṇo, patissayo. Uca samavāye, okaṃ. Sala gamane, ‘‘itthiyamatiyavo vā’’ti a, sālā, saradhātumhi sati lattameva viseso. Ci caye, kammani ṇo, cayo. Kuṭa chedane, i. Vasa nivāse,ti. Upadhassa ette gehaṃ. Sadadhātumhā umo, sadumaṃ.

Dvayaṃ mukharahitadevakulasadise yaññāyatane. Cita pūjāyaṃ, kammani iyo. Yata yatane, āyatanti vāyamanti ettha phalakāmāti āyatanaṃ, atha vā āyantīti āyāni, tāni tanotīti āyatanaṃ, phalakārakantyattho. Ettha tusaddo samāgatānaṃ dvinnaṃ pubbāparagamanattho. ‘‘Cetiyāyatanāni cā’’tipi pāṭho.

208. Dvayaṃ devānaṃ, narapatīnañca iṭṭhakādimaye bhavane. Aññassāpi sādisyā. Pasīdanti nayanamanānyatrāti pāsādo. Yu ¶ missane, po, dīgho ca, dīghavidhānasāmatthiyā ottābhāvo.

Dvayaṃ rājato aññesaṃ dhanīnaṃ byavahārakādīnaṃ bhavane. Muṇḍo chadanametassa, na pāsādassa viyāti muṇḍacchado, dvittaṃ. Hara haraṇe, yo, yamhi miāgamo ca.

Duggapuradvāre vā, yattha katthaci vā mattikādimaye gajakumbhamhi yo yūpo pāsādo patiṭṭhito, so hatthinakho nāma, hatthisseva nakho yassāti hatthinakho, nakhasaddena vā nakhasahito pāsādo gayhate.

209. Supaṇṇassa garuḷassa vaṅkena pakkhena sadisachadanaṃ gehaṃ suvaṇṇavaṅkacchadanaṃ. Vaṅka gamane. Ekapasseyeva chadanato aḍḍhayogo.

Ekeneva kūṭena yutto anekakoṇo patissayaviseso māḷo nāma, vaṭṭākārena katasenāsananti keci. Mā māne, ḷo, māḷo.

Caturasso patissayaviseso pāsādo nāma, āyatacaturassapāsādoti keci.

210. Santehi bhāti dibbatīti sabhāyaṃ, sabhā ca, purime yapaccayo, santassa sādeso tūbhayatra. Maṇḍā raviraṃsayo, te pivati nāsayatīti maṇḍapo, vāsaddena maṇḍapapadassa ¶ pulliṅgattaṃ samuccinoti, janānaṃ ālayo sannipātaṭṭhānaṃ janālayo. Āsanatthāya katā sālā āsanasālā. Paṭikkamanti etthāti paṭikkamanaṃ, kamu padavikkhepe, adhikaraṇe yu.

211. Jinassa vāsabhūtaṃ bhavanaṃ gandhakuṭi nāma, dibbagandhehi paribhāvitā kuṭi gandhakuṭi.

Tikaṃ pākaṭṭhāne. Rasāni santyassaṃ rasavatī, pacanaṃ pāko, tassa ṭhānaṃ pākaṭṭhānaṃ. Mahantāni bahūni asitabbāni santettha mahānasaṃ, asa bhakkhane, yu, vaṇṇavipariyayo.

212. Suvaṇṇakārādisippīnaṃ kammasālā āvesanaṃ. Āvisantyasmiṃ āvesanaṃ, yu. Pānamandiraṃ surāpānatthaṃ katamandiraṃ soṇḍā nāma, kattabbākattabbaṃ vicāretvā attanā icchitavatthukāraṇā sabbaṃ deyyadhammaṃ sanontīti soṇḍā, sana dāne, tanādi. Ḍo, assottaṃ, vaṇṇavikāro ca, tesaṃ esā vasati soṇḍā. Pānasaddasannidhānā surāsoṇḍāyevidha gahitā. Vaccassa gūthassa visajjanaṭṭhānaṃ vaccaṭṭhānaṃ. Vaccassa visajjanaṭṭhānā kuṭi vaccakuṭi. Munīnaṃ isīnaṃ vasanaṭṭhānaṃ assamo nāma, ā kodhaṃ samenti etthāti assamo, ā bhuso samenti ettha rāgādayoti vā assamo.

213. Tikaṃ ¶ paṇyavikkayasālāyaṃ. Paṇa byavahāre, paṇitabbāti paṇyā, vatthādayo, te ettha vikkiṇantīti paṇyavikkayo, kī dabbavinimaye, so eva sālā gehanti paṇyavikkayasālā. Āpaṇayante byavaharante asminti āpaṇo, ṇo. Paṇyānaṃ vikkayāya nīyamānānaṃ vīthi pantho paṇyavīthikā. Vasa acchādane, to, udakaṃ vasitaṃ acchādanaṃ katamanenāti udosito, vassottaṃ, bhaṇḍaṭṭhapanassa sālā bhaṇḍasālā. Kamu padavikkhepe, caṅkamatyatrāti caṅkamanaṃ, caṅkamo ca, dvittādi.

214. Jalanti etthāti jantā, jala dittiyaṃ, anto, ‘‘itthiyamatiyavo vā’’ti a, ā, lalopo, janetyatra agginti vā jantā, jana janane, anto, sā eva gharaṃ jantāgharaṃ. Aggino sālā aggisālā. Pā pivane, papivantyassanti papā, a. Pānīyaṭṭhā sālā pānīyasālā, sā eva pānīyasālikā.

Gasa gamane, bho, sassa bo. Avati rakkhatīti ovarako, aro, sakatthe ko, assottañca. Vasanaṃ vāso, tadatthaṃ agāraṃ vāsāgāraṃ. Sayati etthāti sayanī, yu, nadādi, sā eva gahaṃ sayaniggahaṃ.

215. Catukkaṃ ¶ rājitthāgāre, tadatthiyato [tadaṭṭhiyato (ka.)] upacārena rājitthīsupi. Rājitthīnamagāraṃ itthāgāraṃ. Avarundhīyante rājitthiyo anenāti orodho, rudha āvaraṇe. Suddhā kāmāpagamattā parisuddhā rakkhakā ante samīpe yassāti suddhanto. Ante abbhantare puraṃ gehaṃ antepuraṃ, purassa anteti vā antepuraṃ. ‘‘Antopura’’ntipi pāṭho.

Raññaṃ rājūnaṃ asabbavisayaṭṭhānaṃ sabbehyasādhāraṇaṭṭhānaṃ ‘‘kacchantara’’nti mataṃ kathitaṃ, yaṃ ‘‘pamadavana’’nti vuccati, pamadavanaṃ nāma upakārikāsannihitaṃ vā purasannihitaṃ vā antepurocitaṃ, yatra antepurasahito eva rājā viharati, nāññajanappaveso [amara 14.3]. Pamadānaṃ vanaṃ pamadavanaṃ. Nipātanā yākārānaṃ [īkāra ākārānanti attho] itthigatānaṃ rasso kvacītirasso. Kacchassa pakoṭṭhassa antaraṃ abbhantaraṃ kacchantaraṃ. Pakoṭṭhaṃ nāma abbhantaradvāraṃ.

216. Dvayaṃ iṭṭhakādiracite ārohane. Upānena saha vattateti sopāno, sopānaṃ vā napuṃsakepi. Ārūyhate yena taṃ ārohanaṃ, yu, ruha janane.

Dvayaṃ kaṭṭhādiracitāyaṃ. Nicchayena sayanti pākārādikametāyāti nisseṇī, si sevāyaṃ, ṇī, nadādi. Uddhamārohate etāyāti adhirohiṇī, sāsaddo dvinnampi itthiliṅgattaṃ joteti.

217. Pañcakaṃ ¶ jālake. Vātaṃ pivatīti vātapānaṃ. Gavaṃ akkhi gavakkho, samāsantattā a, saññāsaddato pulliṅgattaṃ, akkhi sadde vā, gavaṃ akkhi gavakkhīti viggaho. Jala dittiyaṃ, jālaṃ. Sīharūpayuttaṃ pañjaraṃ sīhapañjaraṃ. Ālokānaṃ ātapānaṃ pavisanaṭṭhānaṃ sandhi chiddanti ālokasandhi, ālokīyanti etenāti āloko, so eva sandhīti vā ālokasandhi.

Dvayaṃ laṅgiyaṃ. Lagi gatyattho, a, nadādi. Pari punappunaṃ gamanāgamanavasena hantīti paligho, ṇo. Kapirūpamatthakattā kapisīso. Aggaḷaṃ nāma kavāṭako [kavāṭaphalavidhāraṇo (ka.)], tassa thambho aggaḷatthambho, ‘‘aggaḷaṃ tīsu kallole, daṇḍe cāntakavāṭesū’’ti rabhaso, itthiyamato āpaccayo, aggaḷā. Nissesato abbati vassodakamanenāti nibbaṃ, abba gatihiṃsāsu. Chaddassa chadanassa koṭi heṭṭhimāvasānaṃ chaddakoṭi, tassaṃ.

218. Tikaṃ gehacchadane. Chādeti etenāti chadanaṃ, chada saṃvaraṇe, curādi. Paṭagamane, ‘‘paṭyādīhyala’’nti alo. Chādeti etenāti chaddaṃ, dvittādi.

Tikaṃ ¶ gehaṅgaṇe. Aja gatimhi, iro, ajiraṃ. Cara gatibhakkhanesu, caro. Aṅga gamane, karaṇādhikaraṇesu yu, vaṇṇavikāro, ṇattaṃ.

Pañcakaṃ gehadvārato bahipakoṭṭhake, vīthiyaṃ dvārapiṇḍake ca. Alindo tvaññapiṇḍakepicchate. Paṭhamaṃ hananti gacchanti etthāti paghāṇo, paghaṇo ca, hanassa ghaṇādeso. Ali sakhā indo etthāti alindo, ‘‘gehekadese alindo, paghāṇo paghaṇobhave’’ti [cintāmaṇiṭīkā 12.12] amaramālāyaṃ. Ālindo, dīghādi. Padhānaṃ mukhaṃ pamukhaṃ, gehassa hi catūsu mukhesu tadeva padhānaṃ, yattha sādhujanāpi āgantukāpi nisīdanti. Dvāraṃ bandhati pidahati etthāti dvārabandhanaṃ.

219. Dvayaṃ dvārabāhāyaṃ. Pīṭhāni lohavikatiādīhi saṅghaṭīyanti etthāti pīṭhasaṅghāṭakaṃ, pīṭhehi saṅghaṭīyatīti vā pīṭhasaṅghāṭakaṃ, ghaṭa ghaṭane. Dvibhāgena bāhāsadisattā bāhā, dvārassa bāhā dvārabāhā. ‘‘Kapāṭaṃ, kavāṭa’’ntipi dvārabāhāya nāmāni, kaṃ vātaṃ pāṭayati, vāṭayati ceti kammani ṇo, itthiyaṃ kapāṭī.

Dvayaṃ gehādīnaṃ kūṭe. Kuṭa chedane, kammani ṇo. Naya gamanattho, ke sīse nayatīti kaṇṇīkā, ṇvu, ittaṃ, ṇattañca.

220. Dvayaṃ ¶ dvāre. Dve arantyatrāti dvāraṃ, dujjane vārayantyasmā rakkhakāti vā dvāraṃ, ulopo. Paṭiharanti apanenti etasmā rakkhakā aññātanti paṭiharo, paṭipakkhe harati etasmāti vā paṭiharo, rassassa dīghatte paṭihāro.

Catukkaṃ ummāre, yaṃ ‘‘dvārapiṇḍikā’’ti vuccati. Ura gatimhi, māro karaṇe. Dehaṃ neti pavesenāti dehanī, ‘‘dehalī’’tipi pāṭho, dehaṃ lāti pavesenāti dehalī. Ila gatimhi, ṇvu. Indo eva pādaṃ khipati etthāti indakhīlo, khipa peraṇe. Passa lopo, atha vā iṃ gamanaṃ dadātīti indo, dvāraṃ, tattha ṭhapito khīlo kaṇṭakoti indakhīlo, vegagabhighātanato hi so khīlo viya hoti.

Thambha paṭibandhane, thambho, dhāretīti vā thambho, dhara dharaṇe, rambhapaccayo, vaṇṇavikāro ca. Thu abhitthave, uṇo, yu vā, dhāretīti vā thūṇo, yu, ralopo, assū.

Aḍḍhendupāsāṇe addhacandākāre pāsāṇe paṭikāsaddo vattati. Paṭa gatiyaṃ, ṇvu. Itthikatākārapare ke assittaṃ. Gaji sadde, ṇvu, assittaṃ, bindāgamo ca. Isa icchāyaṃ, ṭhako.

221. Valabhīti ¶ cūḷā, ‘‘sikhāyaṃ valabhī cūḷe’’ti ruddo [rassantā ca, sikhāyaṃ vaḷabhiyaṃ cūḷeti ruddo (cintāmaṇiṭīkā 12.15)]. Tacchādane dārumhi kaṭṭhe gopānasī matā. Vaṅketi dāruvisesanaṃ. Gaṃ vassodakaṃ, sūriyādikiraṇañca pivanti vināsayanti abbhantaramappavesanavasenāti gopānā, iṭṭhakādayo, tāni sinonti bandhanti etthāti gopānasī.

Sodhādigehesu chekapakkhāvāsatthaṃ yo bahi kariya kaṭṭhekadeso ṭhapīyate, so viṭaṅko. Kapote pālayatīti kapotapālikā, kammani ṇvu. Ṭaki nivāsagatīsu. Vino pakkhino ṭaṅkanti etthāti viṭaṅko. Ṇo.

222. Dvayaṃ kuñcikāchidde. Kuñcikāya vivaraṃ chiddaṃ kuñcikāvivaraṃ. Tāḷassa pavesanaṭṭhānabhūto chiggaḷo chiddaṃ tāḷacchiggaḷo.

Tikaṃ kuñcikāyaṃ. Kuñca koṭilye, ṇvu. Tāyati rakkhatīti tālo. Alo, talati tiṭṭhati etenāti vā tālo, tala patiṭṭhāyaṃ. Avāpurati vivarati yenāti avāpuraṇaṃ, vara saṃvaraṇe, yu, vassa po, uttaṃ, upasaggassa dīghatā ca, ‘‘apārutā tesaṃ amatassa ¶ dvārā’’ti [dī. ni. 2.71; ma. ni. 1.283] vacanato pura, pāra saṃvaraṇetipi dhātvatthaṃ paṭhanti. Avapubbo vu saṃvaraṇetipi dhātvatthe pana sati vassa rattaṃ, upasaggassa dīghatā ca, ‘‘apārutā, saṅghāṭiṃ pārupitvā’’tyādīsu pana pakāravaṇṇāgamena siddho. Vida lābhe, imhi vedikā, sakatthe ko. Itarattha iyeva.

223. Saṅghāṭādayo mandiraṅgā gehaṅgavisesā. Sammā ghaṭenti ettha gopānasyādayoti saṅghāṭo, pubbapacchimadakkhiṇuttarāyāmavasena thambhānamupari ṭhito kaṭṭhaviseso, te pana pubbapacchimayāmā tayo kaṭṭhā, dakkhiṇuttarayāmā pana heṭṭhimaparicchedato tayo kaṭṭhā, ukkaṭṭhaparicchedena pana pañcasattanavādayopi. Dvinnaṃ pakkhānaṃ apatanatthaṃ bandhanato pāso viyāti pakkhapāso. Tulati saṅghāṭesu patiṭṭhatīti tulā, tala patiṭṭhāyaṃ, assuttaṃ, pakkhānaṃ vā samavāhitabhāvakaraṇato tulayati mināti etāyāti tulā, tula ummāne.

Tikaṃ sammajjaniyaṃ. Muji sodhane, yu. Majja saṃsuddhiyaṃ, yu. Sudha suddhiyaṃ, sabbatra karaṇe yu.

224. Tikaṃ saṅkārachaḍḍanappadese. Kaṭa chaḍḍanamaddanesu, saṅkaṭanti etthāti saṅkaṭīraṃ, īro, ‘‘saṅkaṭo’’ti vā saṅkāro vuccati, taṃ īrayanti khipanti etthāti saṅkaṭīraṃ, īra khepe. Saṅkārassa ṭhānaṃ saṅkāraṭṭhānaṃ. Saṅkāraṃ kaṭati ¶ chaḍḍeti etthāti saṅkārakūṭaṃ, assū, sakatthe ko.

Catukkaṃ sammajjaniyā nirākate [nirassate (ka.)] thusādimhi. Nānāvidhe saṅkāre rāsīkaraṇavasena kacati bandhati etenāti kaco, so ettha icchitabboti kacavaro, vara icchāyaṃ. Ucchiṭṭho kalāpo samūho uklāpo, kassākāralopo. Nānāvidhehi tiṇādīhi saṅkarīyate missīkarīyateti saṅkāro, ṇo. Avakarotipyatra. Avakarīyate nirassateti, a. ‘‘Sammajjo majjanī ceva, saṅkāro’vakaro mato’’ti halāyudho. Kasa vilekhane, ambu.

225. Gharādibhūmi gharakhettavihārādīnaṃ yo bhūmippadeso vatthu nāma, taṃ napuṃsake, vasanti etthāti vatthu, ratthu. Gasa madane, gasanti etthāti gāmo, mo. Saṃvasantyatrāti saṃvasatho, atho.

Pākaṭo khyāto gāmo, so nigamo nāma, atireko gāmo nigamo, bhusattho ni, saññāsaddattā rasso.

Upabhuñjitabbabhogamanussādīhi ( ) [(ibhyo) (?)] vaḍḍhito adhiko gāmo nigamatopi adhikatarattā ‘‘adhibhū’’ti īrito kathito, adhiko bhavatīti adhibhū.

226. Dvayaṃ ¶ gāmādipariyantabhāge. Si bandhane, mo. Paricchinditvā ādīyateti mariyādā, passa mo.

Dvayaṃ ābhīrakuṭiyaṃ [ghoso ābhīrapallī siyā (amara 12.20)]. Ghu sadde, ghosantyatrāti ghoso. Gopālānaṃ gāmo gopālagāmako, sakatthe ko.

Puravaggavaṇṇanā niṭṭhitā.

3. Naravaggavaṇṇanā

227-228. Porisantāni manussajātiyā nāmāni. Mano ussannamassāti manusso, satisūrabhāvabrahmacariyayogyatādiguṇavasena upacitamānasā ukkaṭṭhaguṇacittā, ke pana te? Jambudīpavāsino sattavisesā. Tenāha bhagavā – ¶ ‘‘tīhi, bhikkhave, ṭhānehi jambudīpakā manussā uttarakuruke manusse adhiggaṇhanti deve ca tāvatiṃse. Katamehi tīhi, sūrā satimanto idha brahmacariyavāso’’ti [a. ni. 9.21]. Tathā hi buddhā bhagavanto paccekabuddhā aggasāvakamahāsāvakacakkavattino ca aññe ca mahānubhāvā sattā tattheva uppajjanti. Samānarūpāditāya pana saddhiṃ parittadīpavāsīhi itaramahādīpavāsinopi manussātveva paññāyiṃsūti eke, apare pana bhaṇanti ‘‘lobhādīhi, alobhādīhi ca sahitassa manassa ussadatāya manussā, ye hi sattā manussajātikā, tesu visesato lobhādayo, alobhādayo ca ussadā, te lobhādīhi ussadatāya apāyamaggaṃ, alobhādīhi ussadatāya sugatimaggaṃ, nibbānagāmimaggañca pūrenti, tasmā lobhādīhi, alobhādīhi ca sahitassa manassa ussadatāya parittadīpavāsīhi saddhiṃ catumahādīpavāsino sattavisesā manussāti vuccantī’’ti. Lokiyā pana manuno apaccabhāvena manussāti vadanti, manu nāma paṭhamakappiko lokamariyādāya ādibhūto hitāhitavidhāyako sattānaṃ pituṭṭhāniyo, yo sāsane ‘‘mahāsammato’’ti vuccati, paccakkhato, paramparatāya ca tassa ovādānusāsaniyaṃ ṭhitā tassa puttasadisatāya manussāti vuccanti, tato eva hi te ‘‘mānavā, manujā’’ti ca voharīyanti, ussapaccayo. Manuno apaccaṃ mānuso, uso. Mara pāṇacāge, co, macco, pabbajjādinā vā tyapaccayo, dhātvantassa lopo ca. Tato ‘‘yavata’’miccādinā co, dvittaṃ. Manuno apaccaṃ mānavo. Māṇavopyatra, ṇavo. Manumhā jāto manujo. Nī naye, netīti naro, aro. Pusa posane, ṇo, puretīti vā poso. Pura pūraṇe, so, ussottaṃ, ralopo. Punātīti pumā, pu ¶ pavane, mo, sissā. Puretīti puriso, poriso ca, iso, rassassa dīghatāya pūriso ca. Ettha ca manussādipañcakaṃ itthiyampi vattate, narādayo tu pumeyeva visiṭṭhaliṅgattā. Tatra manussa mānusa manuja māṇavehi nadādittā īpaccayo, ekasakāralopo, manusī, mānusī, manujī, māṇavī. Maccā, itthiyamato āpaccayo.

Viddasupariyantaṃ paṇḍite. Paṇḍā buddhi sañjātā assāti paṇḍito, taratyādi. Paḍi gatiyaṃ vā, to. Bujjhatīti budho. Vidati jānātīti vidvā, vida ñāṇe, vo, sissā. Bhū sattāyaṃ, atthe vibhāveti pakāseti sīlenāti vibhāvī, ṇī. Rāgādayo sametīti santo, to, sundaro anto avasānametassāti vā santo. Sundarā paññā yassa sappañño. Kinnāma na vindatīti kovido, nerutto, kuṃ pāpaṃ vindatīti vā kovido. Dhī paññā yassatthīti so dhīmā, sobhanaṃ jhāyatīti sudhī, jhe cintāyaṃ. Jhassa dho, ī, sundarā dhī yassāti vā sudhī. Kavi vaṇṇe, i, itthiyaṃ kavī ca, ku sadde vā, i, kavi. Byañjayatīti byatto, añja gatiyaṃ, to. Bhujādīnamanto no dvi ca. Visiṭṭho attā yassāti vā byatto. Cakkha dassane, yu, vicakkhaṇo, vicāretīti vā vicakkhaṇo, nerutto. Vigato sārado etasmāti visārado.

229. Medhā dhāraṇā mati paññā yassāti medhāvī, vī. Atisayamatiyuttatāya matimā. Paññāya yogato pañño. Visesaṃ jānāti sīlenāti viññū, rū. Vida ñāṇe, uro, viduro [vidūro (ka.)]. Rūpaccaye vidū. Dhīyogā dhīro, ro. Visiṭṭhadassanasīlatāya ¶ vipassī, ṇī. Dosaṃ jānātīti dosaññū, rū. Bujjhatīti buddho, to. Du gatiyaṃ, a, ussāvo [du gatiyaṃ abbo (sūci)], dabbo. Vida ñāṇe, dasu.

230-231. Mahilāntaṃ itthisāmaññe. Isu icchāyaṃ, to, nadādi. Sīmassa anto sīmanto, kesaveso, taṃyogā sīmantinī, inī. Narassāyaṃ nārī, idamatthe ṇo. Tiṭṭhati gabbho yassaṃ, sā thī. Dhā dhāraṇe vā, vaṇṇavikāro, ī. Bandha bandhane, ū, bandhassa vadhādeso ca [ṇvādi 3], vadhūsaddo suṇisābhariyānampi vācako. Vana sambhattiyaṃ, to, ikārāgamo ca. Aṅga gamanattho, yu, aṅganā, visiṭṭhanāriyampi aṅganā, tadā kalyāṇaṅganārīlakkhaṇopetaṃ pasatthaṃ hatthapādādikamaṅgamassatthīti assatthyatthe aṅgā kalyāṇe napaccayo [moggallāna 4.92]. Virūpesupi mado rāgamado yassā sā pamadā, visiṭṭhanāriyaṃpyatra pamadā, tadā pakaṭṭho mado rūpasobhaggajanito cetovikāro yassā sā pamadā. Rūpalāvaṇyasampannatāya sundarī, visiṭṭhāyampi. Kamanīyavuttitāya kantā, kamu kantiyaṃ, to. Kantiyogā vā kantā, visiṭṭhāyampi. Ramayati vinodayati nāyakaṃ, sā ramaṇī, nandādīhi yu, nadādi, visiṭṭhāyampi. Daya rakkhaṇe, kammani to. Appaṃ balaṃ yassā sā abalā, appatthoyaṃ akāro. Mātuyā gāmo viya gāmo yassā ¶ sā mātugāmo, mātā viya gacchatīti vā mātugāmo, gamu gamane, ṇo, mātā viya gasatīti vā mātugāmo, gasa adane, mo, mātā viya gāyatīti vā mātugāmo, gā sadde, mo. Mahī viya suciṃ asucimpi lātīti mahilā, mahantesu bahūsupi rattacittesu ilati gacchatīti vā mahilā, ila gamane, maha pūjāyaṃ vā, iro, lattaṃ, ā, mahilā. Mahelāpyatra.

Tikaṃ visiṭṭhanāriyameva. Lala vilāse, nandādīhi yu. Lala icchāyanti curādigaṇato vā yu. Bhayapakati bhīru, bhī bhaye, ru, ‘‘bhīru atte jane’tthiya’’nti rabhaso. Atisayitakāmā kāminī, kāmo siṅgārarūpo mado yassātthīti inī, sabbatrevaṃ. Vāmalocanā, bhāvinī, nitambinī, rāmāiccādīnipi visiṭṭhanārīnāmāni.

Dvayaṃ paṭhamavayasi vattamānāyaṃ.

Aṭṭhavassā bhave gorī, dasavassā tu kaññakā;

Sampatte dvādase vasse, kumārītya’bhidhīyate [cintāmaṇiṭīkā 16.8].

Iha tvabhedopacārenekattaṃ. Aññe panāhu ‘‘kaññāsaddoyaṃ pumunābhisambandhapubbake sampayoge nivattetī’’ti. Kumāra kīḷāyaṃ, curādi, kumārayatīti kumārī, a, nadādi, sakatthe ko, ṇvunā vā siddho. Kamanīyateti kaññā, kana dittikantigatīsu, yo, nyassa ñattaṃ, a, ā.

Yuvasaddato ¶ pāṭipadikatoti, yuvati. Varitthipariyāyasāmaññepi yuvatisaddo pakatyantaramatthīti. Tara taraṇe, yu, uttaṃ, ī ca.

232. Sābhisekā laddhābhisekā rājitthī mahesī nāma, maha pūjāyaṃ, kammani iso, isse, tato ī, mahatiyo rājitthiyo īsati abhibhavatīti vā mahesī, īsa issariye, ī. Mahesito aññā rājanāriyo bhoginiyo bhogayogā, ī, inī ca. Yānārī purisassa saṅketaṃ yāti, sā ‘‘dhavatthinī, abhisārikā’’ti coccate. Dhavaṃ patiṃ atthayati icchatīti dhavatthinī, attha yācanicchāsu, inī, asatīviseso. Sara gatiyaṃ, abhisarati saṅketanti, ṇvu.

233. Chakkaṃ vesiyaṃ. Catusaṭṭhikalākusalatāya, sīlarūpādimattāya ca gaṇyate ādīyate gaṇikā, gaṇa saṅkhyāne, ṇvu. Veso ākappo, tenātisobhate, kammavesehi vā icchīyateti. Atisobhane, icchatthe vā yapaccayo. Vaṇṇasampannā dāsī vaṇṇadāsī, dāsimpi hi vaṇṇasampannaṃ keci sāmikā dhanalobhena gaṇikaṃ karonti. Nagaraṃ sobhetīti nagarasobhinī. Rūpena upajīvatīti rūpūpajīvinī. Atisayavesayuttatāya vesī.

Dvayaṃ asatīsāmaññe. Kulāni aṭati nāsayatīti kulaṭā. Bandhamanubandhaṃ kāyatīti bandhakī, nadādi.

234. Catukkaṃ uttamanāriyaṃ. Varo āroho soṇi yassā sā varārohā. Uttamaguṇayogā uttamā. Soṇigāravena ¶ mattagajo viya bandhanagāminī mattakāsinī, kasa gatiyaṃ. Varavaṇṇayogā varavaṇṇinī, inī.

‘‘Sīte sukhoṇhasabbaṅgī, gimhe yā sukhasītalā;

Bhattu bhattā ca yā nārī, sā bhave varavaṇṇinī’’ti. ruddo;

Dvayaṃ akhaṇḍitacaritrāyaṃ. Pati sāmikova kamanīyo yassā patibbatā, patimhi vatamassāti vā patibbatā. Asa bhuvi, anto, ī, ādilopo. Sametīti vā satī, samu upasame, anto, ī.

Dvayaṃ kāmarattarājaputtādino kulassa niyatapatiyaṃ. Kulānurūpā itthī kulitthī, kulaṃ pāleti rakkhatīti kulapālikā, ṇvu.

235. Dvayaṃ matabhattikāyaṃ. Vigato dhavo bhattā yassā vidhavā. Pati suñño naṭṭho yassāti patisuññā.

Dvayaṃ atticchāya patyanvesiniyaṃ kaññāyaṃ. Patiṃ varati gavesatīti patimbarā, dutiyāyālopo. Sayameva patiṃ varatīti sayambarā, paṭhamāyālopo, vara patthanāyaṃ.

Catukkaṃ vijātāyaṃ. Vijanī gabbhavimokkhane, to, vijāyitthāti vijātā. Sū abhisave, to. Jātaṃ apaccaṃ putto etissāti jātāpaccā. Pasūtāva pasūtikā, kapaccayo, ittañca.

236. Dvayaṃ ¶ dūtiyaṃ. Yā pesīyate, sā dūtī, du gamane,ti, īmhi dūtī. Sañcārayati yathābhimatanti, ṇvu.

Tikaṃ dāsiyaṃ. Du kucchitaṃ asati bhakkhatīti dāsī, ī, dīyante tāyāti vā dāsī, dā dāne, so, ī ca. Ciṭa pesane, kammani ṇo, ī. Kuṭaṃ udakakumbhaṃ dhāretīti kuṭadhārikā, ṇvu.

Dvayaṃ subhāsubhanirūpiniyaṃ saṃvarikādimhi. Vara gatiyaṃ, kattari inī. Subhāsubhassa ikkhaṇaṃ nirūpanaṃ yassātthīti, i, sakatthe ko. Ime dve saddā tulyatthā.

Yā sayaṃ khattiyajāti yassa kassaci bhariyā, sā khattiyānī, khattiyā ca. Khattiyassāpaccaṃ khattiyānī, āno, ī. Ṇamhi khattiyā.

237. Pajjaṃ aggisakkhipubbakatapāṇigahitāyaṃ bhariyāyaṃ, aññatra tūpacārā. Dārayante yenāti dāro, dara vidāraṇe, akattari ca kārake saññāyaṃ ṇo. Jāyati putto yāyāti jāyā, jana janane, yo, janissa jā ca, ā, jayatīti vā jāyā, ji jaye, yo, jissa jā, ā, jāyā. Kala saṅkhyāne, atto. Gharaṃ netīti gharaṇī, ṇattaṃ. Bharitabbato bhariyā, bhara bharaṇe, yo. Piyāyitabbato piyā,pī tappanakantīsu, yo. Pajaṃ puttaṃ pāletīti pajāpati, pā pālane,ti, āttaṃ, rassattañca ¶ . Dvinnaṃ pūraṇī dutiyā. Paṭhamo bhattā, bhariyā dutiyā. Sāmikassa pāde paricaratīti pādaparicārikā, ṇvu. Patinī, pāṇigahitā, sahadhamminītipi tassāyeva nāmāni.

238. Tikaṃ sakhiyaṃ. Tesu tesu kiccesu saha khāyati pakāsatīti sakhī, sahapubbo khā pakāsanakathanesu, ī. Ala bhūsane āpubbo, i. Vayasā tulyā vayasā, tulye saññāyaṃ so [pāṇini 4.4.91 sutte yapaccayo dissati].

Jarovuccati corassāmiko, tassāyaṃ jārī, ṇo, ī. Sāmikaṃ atikkamma aññatra caratīti, inī.

239. Pume tūti liṅganto tusaddo na pubbaṃ bhajate. Ara gamane, tu, arassuttaṃ. Ratiyā jāyatīti rajo, tilopo. Puppha vikasane, pupphaṃ.

Tikaṃ rajassalāyaṃ. Utuyogāutunī, inī. Rajayogā rajassalā, salo. Pupphavantatāya pupphavatī. Thīdhamminī, avī, atteyī, malinī, utumatī, udakīiccādīnipi tassā nāmāni.

Tikaṃ gabbhiniyaṃ. Garu alahuko gabbho kucchi etissāti garugabbhā. Āpanno patto gabbhaṭṭho satto etāyāti āpannasattā. Gabbhayogā gabbhinī.

Tikaṃ ¶ yena veṭhito gabbho kucchiyaṃ tiṭṭhati, tatrāsayeti khyāte. Gabbho āsayate tiṭṭhatyatrāti, ṇo. Jaraṃ etīti jalābu. U, rassa lo, yassa bo, jarāpubbo i gatiyaṃ. Kalaṃ jarataṃ lātīti kalalo, kala saṅkhyāne vā, alo.

240-241. Sattakaṃ bhattari. Dhū kampane, santāsaṃ dhunotīti dhavo, a. Saṃ etassatthīti sāmiko, āmipaccayo, sakatthe ko, ipaccayo vā, niggahītassa mo, assa ca dīgho, sāmiko. Bhara bharaṇe, bharatīti bhattā, ritu. Kamu icchāyaṃ, to, ‘‘pakkamādīhi nto cā’’ti ntattaṃ. Pā rakkhaṇe, ati, pati. Vara icchāyaṃ, a, varo. Pī tappanakantīsu, yo.

Ratikāraṇattā patino upa upapati, samāse kate abhidhānato pubbanipāto, appadhānabhūto vā pati upapati. Jara vayohānimhi, jīyante anenāti jāro, dāro ca.

Sattakaṃ putte. Narake na patantyanena jātenāti apaccaṃ, pata gatiyaṃ, yo, tyassa co, na patati na vicchindati vaṃso ¶ etenāti vā apaccaṃ, putte, dhītari ca niccanapuṃsakoyaṃ. Pū pavane. Punāti pitaro tenāti putto. ‘‘Chadādīhi tatraṇa’’ti to. Pūretīti vā putto. Attato jāto atrajo, ‘‘attajo’’tipi pāṭho. Suyateti suto. Su abhisave, suṇātīti vā suto, to, su savane. Tanumhā jāto tanujo, tanayo ca, yo, tanoti mudanti vā tanayo, ayo. Sūyateti sūnu, kammani nu, sū pasave.

Puttādayo sūnupariyantā dhītari vattamānā itthiyaṃ vattanti. Duhitā, dhītā ca sadā nāriyameva. Duha papūraṇe, rātu, ottābhāvo, ikārāgamo ca. Dhā dhāraṇe, rātu, āssī. Puttādayo ca te sāmaññeneva kuṇḍagolakādīnaṃ vācakā. Savaṇṇāyaṃ tu ūḍhāyaṃ sajāto sayaṃ janito suto oraso nāma. Sajātasaddena kuṇḍakagolakakhattādibyavacchedo. Jīvati bhattari jārajo suto kuṇḍākhyo. Mate bhattari jārajo golakākhyo. Ariyāsuddajo suto khattā nāma [khattā ariyāsuddānaṃ (amara 20.3)]. Ādinā māgadhādīnaṃ gahaṇaṃ. Vuttañhi –

‘‘Amate jārajo kuṇḍo,

Mate bhattari golako’’ti [amara 16.36].

‘‘Māgadho suddakhattājo’’ti [abhidhānu 503 gāthā] ca.

Urasā manasā nimmito, urasaddā tatiyantā nimmitatthe ṇo, niviṭṭhattā tena nimmitoti vuccati. Urasi bhavoti vā oraso.

242. Catukkaṃpatipatinīnaṃ ¶ yuge, ‘‘dārā pume bahutte ca, daṃ kalatre napuṃsake’’ti [cintāmaṇiṭīkā 16.38] amaramālā, jaṃsaddo tvabyayo dāravacano. Tasmā ‘‘jampati, dampatī’’tipi bhavitabbaṃ, idha pana kaccāyanamatenodāhaṭā. Jāyā ca pati ca jāyāpati. Itarītarayogadvando. Jāyā ca pati ca jānipati, tathā jāyampatiādayo, jāyāsaddassa patimhi pare jāni, tudañca, jāyañca yadādinā.

Tikaṃ napuṃsake. Vigato rāgassavo yasmā vassavaro. Su savane, aro. Paṇa byavahāre, ḍo, paḍi liṅgavekalye vā, bhūvādi. Na itthī na pumā napuṃsakaṃ, niruttinayena itthipumānaṃ puṃsakabhāvo, nassa ca pakati. Tatiyāpakati, saṇḍo, kalībantipi tassa nāmāni. Tatiyā pakati tatiyappakāro, samajātike itthipurise apekkhitvā tatiyattaṃ pakārassa. Paṭhamā hi pakati itthī, dutiyā pakati puriso, itarapakati tatiyā pakati.

243. Chakkaṃ ñātimatte, bandhuyeva bandhavo, a, ussāvo. Bandhatīti bandhu, u. Sassa attano jano sajano. Samānaṃ gottaṃ kulaṃ assāti sagotto, samānassa sabhāvo. Ñā avabodhane, kammeti, ñātiyeva ñātako, attaṃ, sakatthe ko ca. Susaddopyatra [sva (amara 16.36)].

Dvayaṃ ¶ sattapurisāvadhikesu nikaṭañātīsu. Lohitena sambandho sālohito, sambandhassa sādeso, pubbanipāto ca, samānaṃ piṇḍadānaṃ yassa sapiṇḍo, sanābhayopyatra [nābhi sattapurisāvadhikakule (cintāmaṇiṭīkā 16.33)]. Tikaṃ pitari. Tā pālane, to kattari. Janayatīti janako, ṇvu. Pā rakkhaṇe, ritu, assittaṃ.

244. Chakkaṃ mātari. Ama pūjāyaṃ, kammani mo, bo ca, ammā, ambā. Janayatīti jananī, yu, nadādi. Māna pūjāyaṃ, puttaṃ mānetīti mātā, rātu, pātīti vā mātā, pātissa mo. Janetīti janetti,ti. Janetīti janikā, ṇvu, ittaṃ.

Appadhānabhūtā mātā upamātā, kumāre dhāretīti dhāti. Dhā dhāraṇe,ti. Jāyāya bhariyāya bhātiko kaniṭṭho ca jeṭṭho ca sālo nāma, sassa attano esā sā, bhariyā, tassā bhātā sālo, jāyāya bhātari alo. Sara gaticintāhiṃsāsu vā, ṇo, lattaṃ, sāla vitakke vā, curādi.

245. Sāmino bhattu bhaginī nanandā nāma, na nandatīti nanandā, attābhāvo nassa vibhāsādhikārā. Nanda samiddhiyaṃ, bhūvādi.

Dvayaṃ ¶ ayyikāyaṃ. Mātuyā mātā mātāmahī. Pitūnaṃ pitari ca mātari ca āmahaṃ yadādinā, nadādi. Araha pūjāyaṃ, ṇvu, rahassa yo, aya gatimhi vā, ṇvu, ayyikā.

Mātuyā bhātā mātulo nāma, mātuyā bhātā mātulo, mātu bhātari ulapaccayo. Assa mātulassa pajāpati jāyā mātulānī nāma, mātulassa bhariyā mātulānī, mātulabhariyāyaṃ āno, nadādi, atha vā mātulassa esā mātulānī, ī, assa āno.

246. Jāyāpatīnaṃ dvinnaṃ jananī mātā sassu vuttā, sasa gatihiṃsāpānesu. Tappitā tesaṃ jāyāpatīnaṃ pitā pana sasuro nāma, sasadhātumhā uro. Bhaginiyā putto pana bhāgineyyo nāma, bhaginiyā apaccaṃ bhāgineyyo, ṇeyyo.

247. Dvayaṃ sutassa, sutāya ca puttesu. Naha bandhane, ritu, nī naye vā. Puttassa putto paputto, ttalopo, ussattañca. Sāmibhātā devaro nāma, atha vā sāmibhātā kaniṭṭho sāmino bhātā devaro nāma. Jeṭṭho tu sasuro evoccate. Divu kīḷāyaṃ, aro.

Dvayaṃ ¶ dhītupatimhi. Jana janane, ritu, assāttaṃ, nassa mādeso ca. Dvayaṃ pitupitari. Pituno pitā pitāmaho.

248. Husāntāni padena padena nāmāni. Mātuyā bhaginī mātucchā, ccho. Pituno bhaginī pitucchā, pitubhaginī pitucchā bhavetyattho.

Pitāmahasaddo na kevalaṃ janakapitarameva vadati, atha kho janakapitupitādayopīti etthāpi ‘‘papitāmaho’’ iccudāhaṭo. Pituno ayyako payyako, tulopo. Su savane, ṇhā. Ṇisamhi suṇisā. Samhi husā, hattaṃ. Sabbatra ‘‘itthiyamato āpaccayo’’ti ā.

249. Catukkaṃ ekodare bhātari. Samānodare ṭhito sodariyo, samānassa so. Samāno gabbho sagabbho, tatra bhavo sagabbho, ṇo. Samānodare jāto sodaro. Samānodare jāto sahajo. Sahasaddo tulyavacano.

Mātāpitū te dve janā pitaro vuccante. Ubhinnampi janakabyappadesaniyatattā abhedavacanicchāyaṃ pituttamattheva. Nanvabhedā jāti, tassā cobhayatra sattādekattaṃ, na ca jātiyā ¶ liṅgasaṅkhyā bhavanti, adabbattā bahuvacanaṃ na siyāti? Nesa doso, na hi jātipadatthikassa na dabbaṃ, dabbapadatthikassa vā na jātīti. Kintubhayesaṃpyubhayapadattho ihātthaviseso. Jātipadatthikassa jāti padhānabhūtā dabbaṃ guṇabhūtaṃ, dabbapadatthikassa tu vipariyayo, tatra jātivacanicchāyaṃ dabbe viya liṅgasaṅkhyā vattabbā, tassa ca bahuttā bahuvacanaṃ. Pubbe viyābhedavacanicchāyaṃ putto ca dhītā ca puttā vuccante, jaññattañhi puttabyapadesaniyataṃ dhītaripyatthi, vipariyaye tu na bhavatyanabhidhānato. Bhedavacanicchāyaṃ puttadhītaroti bhavati.

250. Sassu ca sasuro ca sasurāti vuccante. Tadapaccohanasambandhinibandhanā hi byappadeso sassuyampi ṭhito. Bhedavacanicchāyaṃ tu pubbe viya paccatthaṃ saddaniveso. Bhātā ca bhaginī ca bhātaro vuccante. Ekagabbhositattaṃ bhātubyappadesaniyataṃ bhaginiyaṃpyatthi. Tato ekagabbhositattassābhedavacanicchāyaṃ ubho bhātaro vuccante. Ettha ca sabbatrāpi virūpekaseso daṭṭhabbo. Duvidho hi ekaseso sarūpāsarūpavasena. Tatra sarūpekasese bahuvacanameva, itaratra pana dvivacanaṃ, yathā puriso ca puriso ca purisā, nāmañca rūpañca nāmarūpañca nāmarūpaṃ, mātā ca pitā ca pitaroti.

Bālyayobbanavuḍḍhattāni tīṇi vayāni. Tatra tikaṃ bālye. Dvayaṃ yobbane. Bālassa bhāvo bālattaṃ, ttaṃ. Tāpaccaye bālatā. Ṇyamhi bālyaṃ, atha vā bala pāṇane, balanti assasitapassasitamattena ¶ paṇantīti bālā, balyante saṃvarīyanteti vā bālā, bala saṃvaraṇe. Tesaṃ bhāvo bālattādi. Yuvassa bhāvo yobbaññaṃ, yobbanañca, bhāve ṇyo, ṇo ca, atha vā yu missane, yu, ussa uvādeso, vuddhi. Tesaṃ bhāvo yobbaññādi.

251. Ye jarākatā sukkā kesādayo, te palitaṃ nāma siyuṃ, tesaṃ vā yaṃ sukkattaṃ, taṃ palitaṃ nāma. Paca pāke, ito, cassa lattañca.

Dvayaṃ valipalitādimati kāyaparipāke. Jīyanti vuḍḍhā bhavanti assaṃ jarā, jara vayohānimhi, jarā eva jaratā, sakatthe tāpaccayo. Vissasātipi jarāya nāmaṃ. Visesena saṃsate adho pātayatīti vissasā. Saṃsati’rayaṃ pamādattho, avasaṃsanattho ca, iha avasaṃsanattho, niggahītalopo, dvittañca.

Bālyayobbanavuḍḍhattāni pubbe vuttāni. Idāni tabbatināmānyāha. Tatra addhaṃ chāpasāmaññe. Putha, patha vitthāre, uko, puthuko, pala gamane, ṇvu, assittaṃ, dvittañca, pillako. Chupa samphasse, ussāttaṃ, chāpo. Kumāra kīḷāyaṃ, kumāro. Bala pāṇane, ṇo, bālo, pū pavane, to, sakatthe ko, potako, itthiyaṃ potakī. Poto, sāvo, sāvako, abbhako, ḍimbho, susuko, susuiccādīnipi chāpasāmaññatthāni.

252. Bālasāmaññavācakāni ¶ dassetvā visesabālanāmāni dassetumāha ‘‘athu’’ccādi. Uttāno, uttānaṃ vā sayatīti uttānasayo. Kapaccaye uttānaseyyako. Thanaṃ pivatīti thanapo, ḍimbhasaddopyatra.

253. Sattakaṃ taruṇe.

Āsoḷasā bhave bālo,

Taruṇo tu tato bhave;

Vuddho tu sattatyāyumhā,

Tīṇi vayāni lakkhaye.

Tara taraṇe, uṇo. Vayasi yobbane tiṭṭhatīti vayaṭṭho, to, ‘‘vayo bālyādi pakkhī ca, yobbanañca vayo kvacī’’ti [cintāmaṇiṭīkā 16.42] ruddo, daha bhasmīkaraṇe, aro, yu missane, a, uvādeso, sissākāro. Sasa plutagatimhi, u, assuttaṃ, susu, taruṇassa vā pāṭipadikassa susvādeso. Manuno apaccaṃ mānavo, vaṇṇavikāro, nassa ṇattaṃ, māṇavo. Kucchāyaṃ kapaccayo, māṇavakoti siddhaṃ. Vuttañca –

‘‘Apacce kucchite mūḷhe, manutossaggiko mato’’ti [mahābhāssa 4.1.161] dara vidāraṇe, ṇvu.

Dvayaṃ sukhavaḍḍhite kumāre, sukho kumāro sukumāro, khalopo, sukhena edhati vaddhatīti sukhedhito. ‘‘Sukhocito’’tipi ¶ pāṭho, sukhaṃ ucitaṃ sampiṇḍitaṃ etthāti sukhocito, uca samavāye.

254-255. Dvipādena vuḍḍhassa nāmāni. Āyumahattaṃ lātīti mahallako, ṇvu, dvittaṃ. Vaḍḍha vaḍḍhane, kattari to, tassa ḍho, ḍḍhassa ḍo, assuttaṃ, dhā gatinivattiyaṃ, iro, dhassa thattaṃ, issa ettaṃ. Jara vayohānimhi, kattari to, tassa innādeso, dhātvantalopo, ṇattañca, jiṇṇo, sakatthe kamhi jiṇṇako. Pakataṃ vayo yobbanamassāti pavayotipi vuḍḍhassa nāmaṃ.

Valinantāni pādena nāmāni. Tatra tikaṃ jeṭṭhabhātari. Agge pure kāle, pubbe ca kāle jāyatīti aggajo, pubbajo ca. Ayañca vuḍḍho ayañca vuḍḍho, ayamimesaṃ visesena vuḍḍhoti jeṭṭho, vuḍḍhasaddā iṭṭhapaccayo, ‘‘vuḍḍhassa jo iyiṭṭhesū’’ti vuḍḍhassa jo. Alope parassāsavaṇṇattaṃ.

Tikaṃ pacchājāte bhātari. Ayañca yuvā ayañca yuvā, ayamimesaṃ visesena yuvāti kaniṭṭho, kaniyo [kaṇiṭṭho kaṇiyo (ka.)] ca. Iyiṭṭhesu yuvasaddassa kanādeso [kaṇādeso (ka.)]. Anu pacchākāle jāto anujo. Jaghaññe pacchākāle jāto jaghaññajo. Aparasmiṃ pacchākāle jāto aparajoti dvepyatra.

Vali ¶ sithilaṃ taco cammaṃ yassa valittaco, dvittaṃ. Vali cammametassatthīti valino, ino. Uttānasayādayo valinantā vāccaliṅgattā tīsu liṅgesu vattanti, yathā – uttānasayo bālo, uttānasayā kumārī, uttānasayaṃ napuṃsakaṃ.

256. Pañcakaṃ matthake. Si saye, so, dīgho ca, aṅgesu uttamaṅgattā uttamaṅgaṃ, uttamo ca taṃ aṅgañcātipi uttamaṅgaṃ. Sīsañca uttamaṅgañca sīsottamaṅgāni. Si sevāyaṃ, ro, sevanti etenāti siro. Muda tose, dho. Sissākāro. Masa āmasane, ttho, sakatthe ko ca, masi parimāṇe vā.

Pajjaddhaṃ kese. Ke matthake seti tiṭṭhatīti keso. Sattamiyālopo, kati chedane, alo, assuttaṃ. Vala saṃvaraṇe, kammani ṇapaccayo, vālo. Uttamaṅge sīse ruhatīti uttamaṅgaruho. Muddhani jāyatīti muddhajo. Vālo ca uttamaṅgaruho ca muddhajo ceti itarītarayogadvando. Cikuro, kacotipyatra. Ci cayane, kura sadde, anekatthattā chedane. Vaḍḍhamāno cikarīyateti cikuro, kaca bandhane, a.

257. Kusumagabbhā kesā kesacūḷā muttikādinā bahi saṃyatā santhatā dhammilo nāma. Ekato katvā dharīyati ¶ bandhīyatīti dhammilo, kammani ilo. Dhammena nānādesiyamanussānaṃ samācārena ilatīti vā dhammilo, ila gamane.

Dvayaṃ kumārānaṃ sikhāpañcake, cūḷattayeti keci. Kākānaṃ pakkhasaṇṭhānattā kākapakkho. Sikhā eva sikhaṇḍako, sakatthe ko. Sikhāsikhaṇḍasaddānamabhedattāyeva hi ‘‘sikhaṇḍī, sikhī cā’’ti moro vutto.

Pāso, hattho ca ime dve kesacaye kesapariyāyato pare hutvā kesānaṃ kalāpe vattanti, na kevalā, yathā – kesapāso kesahattho iccādi. Pā rakkhaṇe, pāti rakkhati avayaveti pāso, so, pasa bandhaneti keci, ṇo. Hana gatiyaṃ, avayavā nihananti etthāti hattho, tho, pakkhopyatra.

Tāpasānaṃ vatīnaṃ tahiṃ kesacaye jaṭāsaddo vuccati, jaṭa jaṭane, jaṭa saṅghāte vā, ‘‘itthiyamatiyavo vā’’ti a.

258. Positabhattādīhi yā banjhate, tatra veṇī, paveṇī ca. Vī pajane, pajanaṃ gabbhavimokkho, vī tantasantāne vā, ṇī. Pakkhe paveṇī.

Dvayaṃ sīsamajjhaṭṭhacūḷāyaṃ. Cūḷa sañcodane, cūḷa hāvakaraṇe vā, a. Sikhā vuttā. Kesapāsīpyatra, nadādi.

Nārīnaṃ ¶ kesamajjhamhi paddhati ujugatamaggo sīmantoti mato kathito. Sīmassa anto sīmanto, sī saye vā, anto, majjhe makāravaṇṇāgamo.

259. Tikaṃ lome. Lū chedane, vaḍḍhamānaṃ lūyateti lomaṃ, mo. Tanumhi ruhatīti tanuruhaṃ, a. Ruha janane, rūha pātubhāve vā, mo, halopo, ottañca, lū chedane vā, mo, lassa rattaṃ, romaṃ. Akkhimhi jātaṃ lomaṃ pamhaṃ, pakhumañcoccate. Paminoti tenāti pamhaṃ, papubbo mā parimāṇe, hapaccayo. Akkhino pakkhadvaye jātaṃ pakhumaṃ, umo, kalopo ca.

Pumamukhe purisānaṃ mukhe vuttaṃ [pavuṭṭhaṃ (ka.)] lomaṃ massu nāma, masa āmasane, su, massu.

Tikaṃ bhamumhi. Bhama anavaṭṭhāne, ū, malopo, bhū. Umhi bhamu, kapaccaye bhamuko. Bhamukasahacaraṇato bhamu pulliṅgo.

260. Tikaṃ nettodake. Khipa peraṇe, po, issattaṃ. Nette jātaṃ jalaṃ nettajalaṃ. Asa adhopatane, su, assu. Nettajalañca assu cāti dvando. Assu napuṃsake.

Dvayaṃ ¶ akkhiputtalikāyaṃ. Nette dissamānā tārā nettatārā. Kaññāsaddato taddhito apaccayo, kaññāsaddassa kanīnādeso, itthikatākārapare ke pubbo akāro ikāramāpajjate [kātanta 2.2.65], kanīnikā. Tārakāpyatra.

Chakkaṃ mukhavivare, kavayo pana tadupalakkhitepi samudāye yujjante. Vada viyattiyaṃ vācāyaṃ, karaṇe yu. Mu bandhane, kho, ottābhāvo nipātanā, mukhaṃ. Sabbadharakate pana khaññateti dhātunā mukhanti nipātitaṃ, khanu avadāraṇe. Tuḍi toḍane, a. Tanu vitthāre vā, ḍo, assuttaṃ. Vadati tenāti vattaṃ, to, vuccate anenāti vā vattaṃ. Vada viyattiyaṃ vācāyaṃ, to. Lapa vacane, karaṇe yu. Ānanti asanti anenāti ānanaṃ, ana pāṇane, yu. Assaṃpyatra. Asa bhakkhane. Karaṇe so.

261. Aḍḍhaṃ dante. Dvīsu ṭhānesu dvikkhattuṃ vā jāyateti dvijo. Lapane mukhe jāyatīti lapanajo. Dā avakhaṇḍane, dāyati bhakkhamanenāti danto, anto, dasa adane vā, dasanti bhojjamanenāti danto, anto, dhātvantalopo. Damu damane vā, to. Daṃsa daṃsane, daṃsate vilikhyate bhakkhamanenāti daṃsano, yu. Rada vilekhane, yu, radano. Amhi rado.

Dantabhedasmiṃ dantavisese dāṭhāsaddo. Itthiliṅgoyaṃ. Daṃsadhātuto ṭho, daṃsissa ca dā, dāṭhā, muddhajadutiyoyaṃ. Akkhikoṭīsu ¶ vāmadakkhiṇanettānaṃ antesu apāṅgo vattati, sarīraṅgasaṅkhātassa kaṇṇassa apa samīpaṃ apāṅgo.

262. Catukkaṃ oṭṭhe. Dante āvarati chādayatīti dantāvaraṇaṃ. Usa dāhe, to, ‘‘sādisantapucchabhanjahaṃsādīhi ṭṭho’’ti sahādibyañjanena ṭṭho, ottadvittāni, oṭṭho. Gadrabhepyayaṃ. Atha vā usa dāhe, ṭṭho, ottadvittādi, ubhayatrāpi muddhajadutiyo, īsaṃ kiñci kālaṃ dhāreti bhakkhametthāti adharo, īsattho hyatra akāro.

‘‘A pume mādhave ñeyyo,

Paṭisedhe tadabyayaṃ;

Īsatthe ca viruddhatthe,

Sadisatthe payogato’’ti. –

Hi ekakkharakose vuttaṃ. Dasane dante chādayatīti dasanacchado. Ettha keci adharasaddena heṭṭhimoṭṭhamevāhu, tesaṃ vacanaṃ ‘‘nettantādharapāṇipādayugalehi’’ccādīhi mahākavipayogehi asaṃsandanato na gahetabbaṃ.

Tikaṃ kapole. Gaḍi vadanekadese, a, dhātuppakriyatthañhi dhātupāṭhavacanaṃ, sabbatrāpyevaṃ. Kena jalena pūriyateti kapolo, alo, kapa acchādane vā, olo, kapolo, nadādi. Gaṇḍī. Adharā adhobhāgo cubukaṃ nāma, cibukaṃpyatra. Cibu olambake, ṇvu, assuttaṃ.

263. Dvayaṃ ¶ gīvāya purobhāge. Gala adane, karaṇe a, gila gilane vā, gilati anenāti galo, issattaṃ. Kaṇa saddattho daṇḍako dhātu, ṭho, kaṇṭho, muddhajadutiyoyaṃ.

Tikaṃ ekatthaṃ. Gā sadde, īvo. Kaṃ sīsaṃ dharatīti kandharā. Siraṃ dharatīti sirodharā, siro dhiyyate assanti vā sirodharā, dhā gatinivattiyaṃ, aro.

Suvaṇṇamayo āliṅgo murajabhedo, tena sannibhā sadisā yā gīvā, sā kambugīvā matā, mahāpurisalakkhaṇametaṃ. Atha vā yā gīvā tīhi lekhāhi aṅkitā lakkhitā, sā kambugīvā matā, mahāpurisalakkhaṇametañca. Kambu vuccati suvaṇṇaṃ, kambumayena āliṅgena sannibhā gīvā kambugīvā, kamba saṃvaraṇe, u, kambu.

264. Tikaṃ khandhe. Ana gatiyaṃ, so. Bhujānaṃ siro matthakaṃ bhujasiro. Kaṃ matthakaṃ dadhātīti kandho, so eva khandho kakārassa khakārakaraṇavasena, khamati bhāranti vā khandho, khamu sahane, to, tassa dho, massa no, niggahītaṃ vā ¶ . Tassandhi tassa khandhassa majjhaṃ jattu nāma, yaṃ khandhānaṃ majjhe tiṭṭhati. Jana janane, jara vayohānimhi vā, tu, jattu, taṃ napuṃsakaṃ.

Dvayaṃ bāhumūle. Bāhūnaṃ bhujānaṃ mūlaṃ bāhumūlaṃ. Kaca bandhane, cho. Assa kacchassa adhobhāgaṭṭhānaṃ passaṃ vuccati, disa pekkhane, apaccayo, disassa passādeso.

265. Tikaṃ bāhumhi. Vahati anenāti vāhu, vāhu eva bāhu, ku [ṇvādi 6]. Bhuñjate anenāti bhujo. Bhuja pālanajjhohāresu. Bāhu ca bhujo ceti dvando, ete dve dvīsu, itthiyaṃ bhujā. Vahati yāyāti bāhā. Aparosaddopyatra [a pārosaddopyatra (ka.), a paveṭṭhasaddopyatra (?)].

Tikaṃ hatthe. Hasa hasane, tho. Hara haraṇe vā. Nakkhattepyayaṃ. Kara karaṇe, a. Paṇa byavahārathutīsu, i. Pā rakkhane vā, ṇi. Karo ca pāṇi ca karapāṇayo. Pañcasākho, sayopyatra.

Pakoṭṭhanto hatthagaṇṭhi maṇibandho nāma. Pakoṭṭho nāma āmaṇibandhaṃ kapparassa adhobhāgo. Maṇivikatiṃ bandhati etthāti maṇibandho. Kusa akkose, ṭho, pakoṭṭho.

Dvayaṃ bhujamajjhagaṇṭhimhi. Kapu hiṃsāyaṃ, aro. Kupparotipi pāṭho, tadā assuttaṃ. Kapu hiṃsāyaṃ, oṇi, kapoṇi, itthiyaṃ. Kaphoṇīpyatra, tattha passa phattaṃ.

266. Pāṇissa ¶ pāṇitalassa sambandhīnaṃ maṇibandhakaniṭṭhānaṃ dvinnaṃ antaraṃ bahiṭṭhānaṃ karabho vuccati, yena kumārakā satthaṃ katvā aññamaññaṃ paharanti, kara hiṃsāyaṃ, abho, kara karaṇe vā.

Dvayaṃ aṅgulimatte. Karassa pāṇissa sākhā karasākhā. Agi gatyattho, aṅga gamanattho vā, uli. Itthiliṅgoyaṃ [(nadādi) (ka.)], aṅguli.

Tā aṅguliyo pañcappabhedā, yathā – aṅguṭṭho tajjanī majjhimā anāmikā kaniṭṭhā ceti kamā siyuṃ. Aṅga gamanattho, assuttaṃ, agge pure tiṭṭhatīti vā aṅguṭṭho, niggahītāgamo, assuttañca. Tajja hiṃsāyaṃ, tajjeti yāya, sā tajjanī, yu, nadādi. Majjhe tiṭṭhatīti majjhimā. Natthi nāmamassāti anāmikā, sakatthe ko. Atisayena khuddakāti kaniṭṭhā. Yuvappānaṃ kana, kaṇa vā iyiṭṭhesu.

267. Tajjanyādīhi yute aṅguṭṭhe tate pasārite sati padesādikā catasso saññā kamato siyuṃ, yathā – tajjanīyute ¶ aṅguṭṭhe tate padeso. Disa pekkhane. Majjhimayute aṅguṭṭhe tate tālo, tala patiṭṭhāyaṃ. Anāmikāsahite aṅguṭṭhe tate gokaṇṇo, gokaṇṇasadisattā, tappamāṇattā vā gokaṇṇo, atha vā gokaṇṇo nāma eko migaviseso, takkaṇṇasadisappamāṇattā gokaṇṇo, tālo ca gokaṇṇo ca tālagokaṇṇā. Liṅgabhedā ‘‘tālagokaṇṇavidatthī’’ti na vuttaṃ, kaniṭṭhāyute aṅguṭṭhe tate vidatthi, vitanotīti vitatthi, vitatthi eva vidatthi, tanu vitthāre,ti, tassa tho. Vidatthi. ‘‘Kamā tato’’tipi pāṭho.

Kuñcito saṅkocito pāṇi pasatākhyo, papubbo sara gatiyaṃ, to. Pamāṇappakaraṇato vitatañjaliyevāyaṃ kavīhi icchito. Sampuṭañjali panāyaṃ, pasāritasahitā [pasāritasahitattā (ka.)] yassa aṅguliyo bhavantīti.

Kuñcito ca tataṅguṭṭho, sapatākoti sammato;

Patākehi tu hatthehi, sampuṭañjali icchito.

Devatānaṃ garūnañca, pitūnañce’cchito pure;

Atthappakaraṇādīhi, bhedo ñeyyo tahiṃ tahiṃ.

Yathā jalañjaliṃ dadāti, añjalinā pivati, devoyaṃ katañjaliriti. Puṭañjalissa vā vakkhamānattā idha vitatañjaliyeva.

268. Tikaṃ sappakoṭṭhe vitatakare. Ramu kīḷāyaṃ, tano, malopo, ratanaṃ, maṇibuddhādīsu ca. Kuka ādāne, u ¶ , dvittaṃ. Hasa dhātumhā tho, to vā, hattho, hatthasahitattā vā pakoṭṭho hattho.

Dvayaṃ sampuṭañjalimhi. Karamayo puṭo karapuṭo, añja byattigatikantīsu, ali, añjali. Karapuṭo ca añjali ceti karapuṭañjalī.

Dvayaṃ nakhe. Kare jāyati ruhatīti karajo. Natthi khaṃ indriyaṃ etthāti nakho, saññāsaddattā na attaṃ, avisayattā vā. Punabbhavo, kararuho, nakharotipi nakhassa nāmāni.

Dvayaṃ puṭaṅgulikaretikhyāte muṭṭhimhi. Khaṭa icchāyaṃ, ṇvu, khada hiṃsāyaṃ vā, dassa ṭo. Mu bandhane,ti, tassa ṭho, dvittaṃ.

269. Passadvayavitthatā passadvayepi vitatā pasāritā sahakarā sapāṇayo dve bāhū byāmo nāma, byāmīyate anenāti byāmo, vipubbo yāma añche. Uddhaṃ upari tatā vitatā bhujā ca poso ca tesaṃ samuditānaṃ pamāṇasadisaṃ pamāṇaṃ yassa tasmiṃ uddhantatabhujaposappamāṇe porisasaddo vattati. Bhujasaddena sahakarā bhujā gayhate, ekassa pamāṇasaddassa lopo, purisassa pamāṇaṃ porisaṃ. Purisasaddo cettha sakarabhujapurisaṃ vadati, tīsu, yathā – porisaṃ jalaṃ, poriso hatthī, porisī yaṭṭhi.

270. Dvayaṃ urasi. Usa dāhe, ro, salopo, ara gatimhi vā, assukāro. Hara haraṇe, yo, rassa do. Koḷaṃ [koṭṭha (ka.)] ¶ , bhujantaraṃ, vakkhotipi uronāmāni. Tikaṃ uroje. Tanu vitthāre, tanoti icchanti thano, tassa tho, thana devasadde, thana coriye vā. Kuca saṅkocane, kuco. Payo khīraṃ dhāretīti payodharo. Kuco ca payodharo cāti dvando.

Thanaggasmiṃ thanassa agge cūcukaṃ, napuṃsake. ‘‘Cūcuko so kucānana’’nti [cintāmaṇiṭīkā 16.77] tu ratanakoso, cu cavane, uko, dvittaṃ, dīgho ca, cūcukaṃ, cancu gatiyaṃ vā, uko, nalopo, assūkāro, cūcukaṃ.

Dvayaṃ piṭṭhe kāyassa pacchābhāge. Piṭa saddasaṅghātesu, to. Itaratra ti, pisu secane vā.

271. Tikaṃ tanumajjhe. Majjhe bhavo majjho. Laga saṅge, a. Majjhe bhavaṃ majjhimaṃ. Catukkaṃ udare. Kusa akkose, chi, sassa co. Gaha upādāne, ani, īmhi gahaṇī, gabbhaṃ gaṇhāti dhāretīti vā gahaṇī, gabbhāsayasaññito mātukucchippadeso, tejodhātumhi pana yathābhuttāhārassa vipācanavasena gaṇhanato achaḍḍanato gahaṇī. Upubbo dara gamane. Udarati uddhaṃ gacchati vāyu yatrāti udaraṃ. Gu sadde, abho, dvittādi, gabbho. Picaṇḍa jaṭhara tundāpyatra.

Kucchisambhave kucchiṭṭhe koṭṭho, anto cāti ime dve vattanti, kusa akkose, to, ṭho vā. Ama gamanattho, to.

272. Catukkaṃ ¶ kaṭiyaṃ. Hanadhātumhā yu, hassa dvittaṃ, hassa jo, hanassa gho ca, jaghanaṃ. Nicchayena tamatīti nitambo, tamudhātumhā bo. Sū pasave, ṇi. Kaṭa vassāvaraṇesu, kaṭyate āvarīyate vatthādīhi kaṭi, i, ete dve nāriyaṃ. Ettha ca jaghanasaddena itthikaṭiyā aggabhāgo, nitambasaddena itthikaṭiyā pacchābhāgo, sesadvayena kaṭisāmaññaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ, vuttañca ‘‘pacchā nitambo thīkaṭyā, jaghanaṃ tu puro bhave’’ti [amara 16.74].

273. Liṅgantaṃ liṅgasāmaññe. Aṅge sarīre jāyatīti aṅgajātaṃ, aṅgasaddo sarīravācako, aṅgametassatthīti katvā. Rahasi ṭhāne jātaṃ aṅgaṃ rahassaṅgaṃ, sattamiyālopo, issattaṃ, sassa dvittañca. Vatthena guyhitabbanti vatthaguyhaṃ. Miha secane, karaṇe yu, mihati retomuttāni yenāti mehanaṃ. Nipubbo miha secane, to, nimittaṃ. Uttamaṅgattā varaṅgaṃ. Vaja gatiyaṃ, assīkāro, paccayehi vinā jāyatīti vā bījaṃ, virahattajotako hyettha vikāro. Phala nipphattiyaṃ, phalati etena puttanti phalaṃ. Liṅgati ‘‘itthī, puriso’’ti vibhāgaṃ gacchati yenāti liṅgaṃ. Liṅga ¶ gamane, līnaṃ apākaṭaṃ aṅganti vā liṅgaṃ. Etesu bījaphalasaddā aṇḍepi vattanti.

Dvayaṃ purisaliṅgapasibbake. Ama gamane, ḍo, aṇasaddattho vā, ḍo, aḍi aṇḍatthe vā, to. Kusa akkose, ṇo. Aṇḍasaddo cettha bījepi, aṇḍakosoti samuditampi kosassa nāmaṃ, ‘‘kukkuṭacchāpakasseva aṇḍakosamhā’’ti [pārā. 13, 14] hi vuttaṃ, amarakosepi [amarakose 16.76] aṇḍakosoti samuditeneva nāmaṃ vuttaṃ. Ettha ca aṇḍassa bījassa koso aṇḍakosoti viggaho kātabbo.

Dvayaṃ itthiyā aṅgajāte. Yu missane, adhikaraṇeni, yoni, itthiyaṃ pume cāyaṃ, itthī ca pumā ca itthipumaṃ, tasmiṃ. Bhajanti asminti bhagaṃ. Māramandira mārakūpā cātra.

274-275. Tikaṃ itthipurisānaṃ sambhave. Sucissa paṭipakkho asuci, ikāranto, dvīsu, sambhavaliṅgo vā. Saṃpubbā bhūdhātumhā a. Saka sāmatthiyaṃ, to, tassa ko, assuttaṃ, suca soke vā, ko.

Dvayaṃ vaccamagge. Punanti anenāti pāyu. Pū pavane, u, ūssāyo, paya gamanattho vā, payati vaccamanenāti pāyu, ¶ karaṇe u, ayaṃ purise pulliṅge vattati. Guda kīḷāyaṃ, a. Apānaṃpyatra.

Aṭṭhakaṃ vacce. Gūtha karīsossagge, gupa gopane vā, tho. Kira vikiraṇe, īso, karīsaṃ. Vara varaṇasambhattīsu, co, gūthañca karīsañca vaccañceti dvando, tāni vikappena pume vattanti, niccaṃ napuṃsake, pulliṅgattaṃ tesaṃ katthaciyeva, sabbatra napuṃsakattameva bahulantyattho. Mala calane, a, mala dhāraṇe vā. Saka sattiyaṃ, sassa cho. Uccārīyate jahyateti uccāro, upubbo caradhātu cajane, ukkhipane ca vattati. Miha secane, lo, vaṇṇavipariyayo, ḷattañca. Avakarīyateti ukkāro, avassuttaṃ, kira vikkhipane. Samalaṃpyatra. Samu upasame, alo.

Dvayaṃ mutte. Su savane, savanaṃ sandanaṃ, curādi, ṇo. Muca mocane, to, mutta passāve vā. Uccate kathīyate. Gomutte gavaṃ sambandhini mutte pūtimuttasaddo vattati. Ajja pavattampi hi taṃ duggandhabhāvena pūtimuttantveva vuccati, yathā ‘‘pūtikāyo’’ti. Assādīnaṃ male chakaṇasaddo, saka sattiyaṃ, yu, sassa cho.

276. Nābhiyā adhobhāgo vatthi nāma, so dvīsu. Vatthi muttapuṭaṃ. ‘‘Muttāsayapuṭo vatthi’’riti [cintāmaṇiṭīkā 16.73] ratanamālā. Vasati muttametthāti vatthi, vasa nivāse,ti, tassa tho, tthipaccayena vā siddhaṃ. Ucchaṅgaṃ aṅkañca ime dve ubho saddā ¶ pume vattanti. Ussajjati etthāti ucchaṅgaṃ, saja saṅge, sassa cho, dvittaṃ. Aṅka gamanattho, a, aṅko, atha vā aṅka lakkhaṇe, a, aṅko, ‘‘ucchaṅgacihanesva’ṅko’’ti amarakose [amara kose 23.4].

Dvayaṃ jāṇūparibhāge. Ara gamane, u, assūkāro. Sanja saṅge, āsajjati vatthamatrāti satthi, thi. Ūru ca satthi ceti dvando, napuṃsakepi.

Tikaṃ jāṇumhi, ūruno pabbaṃ gaṇṭhi ūrupabbaṃ. Jana janane, ṇu. Dvitte jaṇṇu.

277. Dvayaṃ pādagaṇṭhimhi. Gupa rakkhaṇe pho, sakatthe ko. Pādassa gaṇṭhi pādagaṇṭhi. Ghuṭikāpyatra. Ghuṭa parivattane, ghuṭyate aneneti ghuṭikā, ṇvu.

Dvayaṃ pādassa pacchābhāge gopphakassādho bhāge. Pume tūti tvantaṃ liṅgapadaṃ. Pasa bādhanaphusanesu,ti, tassa ṇo, sassa ho, vaṇṇavipariyayo, ṇipaccayena vā siddhaṃ. Sakāravaṇṇāgame vuddhiyañca pāsaṇhi. Elipyatra, ila gatiyaṃ,ti, talopo.

Dvayaṃ pādagge. Pādassa aggaṃ pādaggaṃ. Pakaṭṭhaṃ padaṃ papadanti kammadhārayo. ‘‘Papado’’tipi pāṭho. Tikaṃ pāde. Pada gatimhi, ṇo, pajjateti pādo. Pajjate gacchatīti, a. Caramhā karaṇe yu, caraṇaṃ, idaṃ pume vikappena, niccaṃ napuṃsake. Aṅghipyatra, ahi gatiyaṃ. I, hassa gho.

278. Dvayaṃ ¶ hatthādyavayave. Aṅgi gatyattho, a. Avapubbo yu missane, a. Patīko, apaghanopyatra. Patipubbā imhā ko. Apapubbā hanimhā a, ghanādeso ca.

Dvayaṃ passaṭṭhimhi. Pā rakkhaṇe, su, ḷikāravaṇṇāgamo, sakatthe ko, passa pho. Aḷāgame phāsukā. ‘‘Pāsuḷikā, pāsukā’’tipi pāṭho. Phusa samphassetipi dhātu, tadā upaccayādi.

Dvayaṃ aṭṭhimatte. Asu khepane, i, sassa ṭṭho, aṭṭhi, idaṃ paṇḍake napuṃsake vattati. Dhā dhāraṇe, tu, itthī. Kīkasaṃ, kullaṃpyatra. Galassa kaṇṭhassa heṭṭhimante jātamaṭṭhi galantaṭṭhi. Aka gamane, kho, sakatthe ko.

279-280. Dvayaṃ sirasoṭṭhikhaṇḍe. Samudite tu karoṭi, itthī [amara 16.69]. Kapu sāmatthiye, aro, kaṃ sīsaṃ pāletīti vā kapparo, rasso, lassa rattañca. Kaṃ pālayatīti ¶ , kammādimhi ṇo. ‘‘Siroṭṭhimhi kapālo’thī, ghaṭādisakalepice’’ti ruddo [cintāmaṇiṭīkā 16.68]. Kapālo athīti [anitthīti attho] chedo. Kapālasaddo vikappena pulliṅgo. Kaḍi chede, aro. Mahatī sirā mahāsirā, sirāti ca. Si bandhane, ro.

Tikaṃ susiravatyaṃ vāyuvahantasirāyaṃ. Tividhā hi kāyasirā ekā vāyuvahā, aparā suttamivāṭṭhibandhinī, aññā āhāravāhinī antakhyā. Tatra tatiyena paṭhamā, paṭhamadutiyehi dutiyā ca dīpitā, tatiyā pana parato vakkhati. Naha bandhane, aru. Si bandhane, ro. Dhama sadde, yu. Nadādi, ani vā, dhamanī.

Tatiyaṃ dassetumāha ‘‘rasaggasā’’tyādi. Rasaṃ gasatīti rasaggasā, gasa adane. Rasaṃ harati netīti rasaharaṇī, yu, nadādi.

Tikaṃ maṃse. Mana ñāṇe, so. Misa sadde, āpubbo āmasane vā. Pisa avayave, to. Palalaṃ, kabbaṃpyatra.

Dvayaṃ ātapādinā sukkhamaṃse. Tiliṅgakantūti tvantaṃ liṅgapadaṃ. Vala, valla saṃvaraṇe, ūro, itthiyaṃ ‘‘itthiyamato āpaccayo’’ti ā, vallūrā. Uddhaṃ tattaṃ uttattaṃ. Tapa santāpe, to.

281. Catukkaṃ lohite. Ruha janane, to, ito vā. Runjhate cammenāti rudhiraṃ, iro. Soṇa vaṇṇe, to. Rañja rāge, to. Asaṃ, khatajaṃpyatra [khatā jāyate (cintāmaṇiṭīkā 16.64)].

Tikaṃ ¶ kheḷe. Lā ādāne, alo, itthiyamā, lala icchāyaṃ vā, itthiyamā. Khela gatiyaṃ, a. Khala calane, sañcaye vā, ṇo, ḷattaṃ, khaṃ vā ākāsaṃ ilatīti kheḷo. Ila gatiyaṃ, kammani ṇo, ila gatimhi vā, a, isse.

Dvayaṃ pitte. Mā parimāṇe, dhu. Mada ummāde vā, ṇu, dassa dho. Māyūti pāṭhe maya gatiyaṃ, ṇu. Mādhumāyusaddā dve purise pulliṅge. Apidadhātīti pittaṃ. Apipubbo dhā pidhāne, to, alopo, bhujādi, pittaṃ, napuṃsake.

Dvayaṃ semhe. Silisa silesane, curādi, silisyate atreti semho, mana, lisassa ho, vaṇṇavipariyayo. Itaratra umo, silesumo. Kaphopyatra, kena toyena phāti vuddhi yassa kapho, nerutto.

282-283. Vilīno vibhūto sneho vasātyuccate, vasa nivāse, ā. Dvayaṃ avilīnasnehe. Mida snehane, ṇo. Vapa bījasantāne, a, vapā. ‘‘Vapā vivaramedesū’’ti nānatthasaṅgahe, amarakose pana medādīnamekatthatā dīpitā, vuttañhi tattha ‘‘medo tu vapā vasā’’ti [amara 16.64].

Tikaṃ candanasuvaṇṇādyalaṅkārakatasarīrasobhāyaṃ. Kapu sāmatthiye, ākappanaṃ ākappo, ṇo. ‘‘Nepacche gehamatte ¶ ca, veso vesyāgahepi [vessagahepi (ka.)] ce’’ti [cintāmaṇiṭīkā 16.99] rabhaso. Vasa kantiyaṃ, visi byāpane vā, ṇo. Nissesato pathanaṃ pakhyānaṃ nepacchaṃ, patha pakhyāne ghyaṇa. Paṭikammaṃ, pasādhanaṃpyatra.

Chakkaṃ hārādyābharaṇe. Maḍi bhūsāyaṃ, karaṇe yu. Sādha saṃsiddhiyaṃ, yu, sāṭha saṅkhāragatīsu vā, pasāṭhanaṃ, muddhajadutiyotra. Bhūsa alaṅkāre, karaṇeyeva yu. Ābhariyyate tanti ābharaṇaṃ, bhara bharaṇe, kammani yu. Alaṃ vibhūsanaṃ kariyyateneneti alaṅkāro, ṇo. Piḷandha bhūsane, karaṇe yu. Parikkhāropyatra [parikaropyatra (ka.)].

Dvayaṃ makuṭe. Kira vikiraṇe, īṭo. Maki maṇḍane, uṭo. Mukuṭotipi pāṭho, ete dve anitthī.

Dvayaṃ makuṭaggaṭṭhe nāyakamaṇimhi. Makuṭacūḷāyaṃ cumbitā maṇi cūḷāmaṇi. Makuṭasirasi cumbitā maṇi siromaṇi.

284. Dvayaṃ uṇhīsapaṭṭe. Siraso veṭhanaṃ siroveṭhanaṃ. Upubbo naha bandhane, īso, vaṇṇavikāro. Yaṃ bahukālaṃ debyāmanussesvapi bhavati, tatra kaṇṇābharaṇe kuṇḍalādidvayaṃ. Kuḍi dāhe, alo. Veṭha veṭhane, kaṇṇassa veṭhanaṃ kaṇṇaveṭhanaṃ, muddhajadutiyoyaṃ.

Tikaṃ tāḷakākhye kaṇṇābharaṇe. Kaṇṇānaṃ bhūsanaṃ kaṇṇikā, kaṇṇā bhūsane bahulalakkhaṇe ṇiko. Kaṇṇacchadanaṃ ¶ pūrati yena so kaṇṇapūro. Kaṇṇassa vibhūsanaṃ kaṇṇavibhūsanaṃ, karaṇe yu. Tālapattaṃpyatra.

285. Dvayaṃ gīvābharaṇe. Kaṇṭhassa bhūsā kaṇṭhabhūsā, thī. Gīvāyaṃ bhavaṃ gīveyyaṃ, bhavatthe eyyo, gīvāya ābharaṇaṃ vā gīveyyaṃ, gīvato ābharaṇe eyyo.

Dvayaṃ muttāvaliyaṃ. Harīyate mano yena hāro. Muttānaṃ āvali panti muttāvali. Hārāsaddopyatra.

Catukkaṃ pakoṭṭhābharaṇe. Pakoṭṭho nāma kapparassādhobhāgo. Nī naye, uro, iyādeso. Vala saṃvaraṇe, ayo, anitthī, niyuropi. Kaṭa vasāvaraṇagatīsu, ṇvu. Pari samantato harati cittaṃ yanti parihārakaṃ, ṇvu. Avāpakopyatra.

286-287. Dvayaṃ muttādighaṭitavalayavikatyābharaṇe. Kā sadde, kaṇapaccayo, kaṇa sadde vā, dvittaṃ, kaṅkaṇaṃ, kaki gatyatthe ¶ vā, yu, kaki lolye vā, kaṅkati yenāti kaṅkaṇaṃ, karaṇe yu. Karassa bhūsā karabhūsā, thī.

Dvayaṃ khuddaghaṇṭikāyaṃ. Kiṃ kucchitaṃ kaṇatīti kiṅkaṇī, nadādi. Kiṅkiṇītipi pāṭhantaraṃ, tadā yadādi. Khuddā eva ghaṇṭā khuddaghaṇṭikā, sakatthe ko, ghaṭa calane.

Dvayaṃ aṅgulyābharaṇe. Aṅguliyaṃ bhavaṃ aṅgulīyakaṃ, īyo, sakatthe ko, aṅgulīnamābharaṇaṃ aṅgulyābharaṇaṃ. Ummikāpyatra. Tamevāṅgulīyakaṃ sākkharamakkharavantaṃ ‘‘muddikā, aṅgulimuddā’’ti coccate. Muda tose, ṇvu, ā, muddikā, phalavisesepyayaṃ. Aṅguliyaṃ bhavā muddā aṅgulimuddā.

Dvayaṃ itthikaṭyābharaṇe. Rasa sadde, kattari yu, ā, rasanā. Sāyeva inīmhi rasanī. ‘‘Sāre dhanimhi rasanaṃ, jivhāyaṃ rasanā na so’’ti ruddo. Mehanassa khassa mālā mekhalāti nirutti, mehanindriyassa mālātyattho. Kāñcī sattakī, sārasanaṃpyatra.

Ekayaṭṭhi bhave kāñcī, mekhalā tva’ṭṭhayaṭṭhikā;

Rasanā soḷasā ñeyyā, kalāpā pañcavīsati [kalāpo pañcavīsako (cintāmaṇiṭīkā 16.108)].

Tikaṃ sovaṇṇe pagaṇḍabhūsane. Pagaṇḍo nāma kapparassoparibhāgo. Ke sadde, uro, yāgamo. Aṅga gamane. Do. Bāhumūlassa, bāhumūle vā bhavaṃ vibhūsanaṃ bāhumūlavibhūsanaṃ.

288. Catukkaṃ itthicaraṇavibhūsane. Aṅgadākāraṃ pādabhūsanaṃ pādaṅgadaṃ. Maji saddattho, īro, pāde kaṭakaṃ pādakaṭakaṃ. Ūnaṃ pādaṃ pūretīti nūpuro, vaṇṇavipariyayo. Pādakaṭako ca nūpuro ceti kaṭakasaddassa pulliṅgepi pavattanato ¶ dvandasamāso. Tulākoṭi, haṃsakopyatra. Tula gatikoṭilye. Kuṭilakoṭittā tulākoṭi, pume. Haṃsagatittā haṃsako.

289. Mukhaphullādayo alaṅkārappabhedā siyuṃ. Mukhaphullaṃ nāma suvaṇṇamayo mukhālaṅkāro, mukhe phullatīti mukhaphullaṃ, phulla vikasane, dantādīsu suvaṇṇamayālaṅkāropi mukhaphullameva. Uṇṇataṃ suvaṇṇādiracitaṃ nalāṭābharaṇaṃ, upubbo namu namane. Ettha ca mukhaphulluṇṇatānaṃ visesaṃ vipariyayenāpīti vadanti. Gāvīnaṃ thanākārattā gatthanaṃ, ossattaṃ, tameva uttamattā uggatthanaṃ, catuyaṭṭhiko hārabhedo. Gamu gamane, ṇvu, dvittaṃ, assittañca, giṅgamakaṃ, bāttiṃsayaṭṭhiko hārabhedova. Ādinā addhahāro, māṇavako, ekāvalī, nakkhattamālādayo hārabhedā ca saṅgayhanti [amara 16.106].

290. Pajjaṃ vatthamatte. Cila vassane, cilyate acchādīyateti, ṇo, thiyaṃ celī. Chada saṃvaraṇe, āpubbo karaṇe, yu. Vasa acchādane, vasyate acchādīyateti vatthaṃ, tho. Ṇamhi vāso. Yumhi vasanaṃ. Ama gamane, karaṇe yu, aṃsukaṃ, raṃsipariyāyopyayaṃ. Amba sadde, kattari aro. Paṭa gamane, karaṇe a, sobhanacelepyayaṃ. Du gamane, karaṇe so, dvittaṃ, durūpaṃ asati khepatīti vā dussaṃ, durūpaṃ asati dīpetīti vā dussaṃ, dupubbo asa dittiyaṃ ¶ . Cala vasane, assottaṃ, ḷattañca. Saṭa rujāvisaraṇagatyāvasānesu, ṇvu.

291. Pajjaṃ vatthabhede. Tatrādidvayaṃ dukūlakhye vatthe. Khu sadde, mo, khumasaddā vikāre ṇo, khumāya vikāro khomaṃ, khumā nāma atasī, tabbakkalasambhavaṃ vatthaṃ, vāccaliṅgoyaṃ. Kūla āvaraṇe, dukkhena kulyateti dukūlaṃ, dumehi jātaṃ kūlanti vā dukūlaṃ. Keci pana ‘‘dukūlampi ekaṃ vatthantaraṃ, na khomanāma’’nti vadanti. Taṃ ‘‘khoma’maṭṭe dukūle ca, atasīvasanepi ca’’, ‘‘khoma’maṭṭe dukūlecā’’ti nānatthasaṅgahatikaṇḍasesesu [nānatthasaṅgaha 3.3.295] vuttattā na gahetabbaṃ. Koso nāma kimigabbho, tato jātattā koseyyaṃ, eyyo, ‘‘koseyyaṃ kimikosottha’’nti [amara 16.111] hi vuttaṃ. Koseyyameva dhotaṃ paṭṭuṇṇaṃ nāma, vuttañca ‘‘paṭṭuṇṇaṃ dhotakoseyya’’nti [amara 16.113]. Pattuṇṇantipi pāṭhantaraṃ. Paṭṭuṇṇaraṭṭhe jātattā paṭṭuṇṇantipi vadanti. Kamu kantiyaṃ, kamanīyattā kambalo, raṅkunāmakassa hariṇavisesassa lomenasañjātavatthaṃ [rāṅkavaṃ vigaromajaṃ (amara 16.111)], alo, vāgamo ca majjhe. Vāsaddo kambalasaddassa napuṃsakattaṃ samuccinoti. Rallakopi [amara 16.116] kambalapariyāyo. Saṇa sadde, kattari a, saṇo nāma thirattaco eko rukkhayoni, yassa tacena kevaṭṭādayo jālādīni karonti, saṇassa vikāro sāṇaṃ, vatthaṃ. Migalomāni koṭṭetvā sukhumāni katvā katamambaraṃ koṭumbaraṃ, kuṭa chedane, usso, assu, koṭumbaraṭṭhejātattā vā koṭumbaraṃ. Bhaṅgaṃ nāma khomādīni sabbāni ¶ ekajjhāni vomissetvā katavatthaṃ, bhanja avamaddane, atha vā bhaṅgaṃ nāma sāṇaphalaṃ, tabbikārattā vatthaṃ bhaṅgaṃ, vuttañca nānatthasaṅgahe ‘‘bhaṅgā sāṇākhyasassepī’’ti. Sassasaddena cettha phalaṃ vuttaṃ, ‘‘rukkhādīnaṃ phalaṃ sassa’’nti [amara 14.15] vacanato. Bhaṅgampi vākamayamevāti keci. Vatthantaraṃ vatthaviseso. Ādinā kappāsādayopi gahitā.

292-293. Catukkaṃ paridhānabhūte adhovatthe. Adhobhāge vasīyateti nivāsanaṃ, nisaddo adhobhāgassa jotako. Vasa acchādane, kammani yu. Bāhulyena antare majjhe bhavaṃ antarīyaṃ, īyo. Samānaliṅgattā dvando. Antare bhavaṃ antaraṃ, ṇo. Antare majjhe bhavo vāso antaravāsako, sakatthe ko. Upasaṃbyānaṃpyatra [amara 16.117].

Pañcakaṃ uparidhāne. Vara acchādane, papubbo, kammani ṇo, ubhayatrāpi vuddhi, pāvāro. Uttarasmiṃ dehabhāge āsajjateti uttarāsaṅgo, ā pubbo sañja saṅge. Upari saṃvīyate pidhīyate bāhulyenāti, yu. Upasaṃpubbo vī tantasantāne. Uttarasmiṃ dehabhāge bhavaṃ vijjamānaṃ uttaraṃ, uttarīyañca, ṇo, īyo ca. Saṃbyānaṃpyatra.

Navaṃ vatthaṃ ahatanti mataṃ kathitaṃ, na haññati yaṃ pāsāṇādīhīti ahataṃ. Tantato aciramāharitaṃ vatthaṃ. Anāhataṃ, nippavāṇi, tantakaṃpyatra. Vuttañca ‘‘anāhataṃ nippavāṇi, tantakañca navambare’’ti [amara 16.112].

Dvayaṃ ¶ cirakālattā niddase jiṇṇavatthe. Natthi anto dasā yassa nantakaṃ, sakatthe ko. Kucchito paṭo kappaṭo, kappa vitakke vā, aṭo. Dvayaṃ athiravatthe, jiṇṇavasanaṃ athiraṃ vatthaṃ. ‘‘Paṭa’’iti carati phoṭatīti paṭaccaraṃ, paṭaccarameva paḷaccaraṃ, ḷattaṃ.

294. Dvayaṃ koṭikādisannāhe, coḷe ca. Kaca bandhane, uko, niggahītāgamo ca. Vāṇaṃ saraṃ vārayatīti vāravāṇo, kammani ṇo, abhidhānato vārassa pubbanipāto, anitthiyamete. Vatthassa avayave dasāsaddo itthī. ‘‘Dasā vatyamavatthāyaṃ, vatthaṃse bahumhi dvisū’’ti [cintāmaṇiṭīkā 16.114] rabhaso. Dā chedane, kammani so, rasso.

Uttamaṅgamhi sīse yo kañcuko suvaṇṇādimayo, so ‘‘nāḷipatto’’ti kathito. Nāḷipatto taṃsaṇṭhāno suvaṇṇādipaṭo nāḷipatto. Sīsakaṃ, siriyaṃ, sirohantipi tassa nāmāni.

295. Tikaṃ dīghatte. Āpubbo yamu uparame, ṇo. Ā bhuso yāti gacchatīti vā āyāmo, yā gatipāpuṇesu, mo. Dīghassa bhāvo dīghatā. Ruha janane, ṇo.

Dvayaṃ ¶ vitthāre. Vatthavisaye ‘‘osāro’’ti rūḷhe. Samantato nayhatīti pariṇāho, naha bandhane, ṇo. Vitthārena saraṇaṃ visāro, so eva visālatā.

296. Catukkaṃ cīvare. Arahataṃ dhajo arahaddhajo, rūḷhiyā tadaññacīvaresu. Kasāyena, kasāvena ca rattaṃ kāsāyaṃ, kāsāvañca, samānaliṅgattā dvando. Ci caye, īvaro. Vatthakhandhehi cīyateti cīvaraṃ.

Maṇḍalādayo tadaṅgāni samūhabhūtassa cīvarassa avayavāni. Maḍi bhūsāyaṃ, alo, maṇḍalaṃ. Cīvarapariyantoyaṃ mahāpathaviyā cakkavāḷapabbato viya cīvarassa samantato tiṭṭhati. Vivaṭṭo nāma cīvaramajjhagatamaggo, so hi visuṃ visuṃ vaṭṭatīti vivaṭṭoti vuccati, vaṭṭa āvaṭṭane. Kusi nāma maggānaṃ majjhagatavatthakhaṇḍaṃ, kusa chedane, kammani i, kusi, pumitthiyaṃ.

297. Phalādīnaṃ yāni cattāri santi, etā vatthassa yoniyo kāraṇāni tato taduppattito. Kappāsikaṃ vatthaṃ phālaṃ nāma phalavikārattā, vikāre ṇo, tīsu. Yathā – phālo paṭo, phālā celī, phālaṃ vatthaṃ. Khomādayo pana paṭā tacabbhavā tacato sañjātā.

298. Koseyyaṃ ¶ vatthaṃ kimijaṃ nāma. Migalomamayantu kambalaṃ. Dvayaṃ byavadhāyakapaṭe, kaṇḍapaṭepīti keci. Samānatthā ete dve tulyatthātyattho. Ju gatiyaṃ, bhūvādi, ju bandhane vā, yu, anakādeso, sā itthī. Tiro karīyati pidhīyati yāya, sā tirokaraṇī, yu. Patisīrāpyatra. Patipubbo si bandhane, ro.

299. Dvayaṃ uparibandhapaṭe, athasaddotra liṅgādijotako. Uddhaṃ locate bandhīyateti ullocaṃ, luca dassane. Candātape vitanyateti vitānaṃ, tanu vitthāre, ṇo, curādi. Dvayampi punnapuṃsakanti īritaṃ kathitaṃ.

Dvayaṃ sināne. Naha soce, karaṇe yu, sinā soce, karaṇe yu, ‘‘sināne’’ti sattamyantaṃ padaṃ. Dvayaṃ kulyādinā [kuṭyādinā (ka.), kujjanādinā (nissaya), kuṅkumahaliddādinā (cintāmaṇiṭīkā 16.121)] aṅganimmalīkaraṇe. Ubbattīyate visārīyate malamaneneti ubbattanaṃ, vatu vattane, bhūvādi. Majja suddhiyaṃ, yu. Samanti dvayamidaṃ samānatthaṃ.

300. Tikaṃ nalāṭakate cittake. Tilakākati tilako. Cittakākati cittakaṃ. Cakārena tamālapattākati tamālapattaṃ ¶ . Sāmaññena visesakaṃ, ubho visesakatilakā anitthī, sesadvayaṃ napuṃsakaṃ [amara 16.123].

Tikaṃ candane, cadi hilādane, hilādanaṃ sukhāpanaṃ, yu. Gandhānaṃ sāro uttamo gandhasāro, gandhayutto sāro thiraṃso vā gandhasāro. Malayadīpagirimhi jāyatīti malayajo. Bhaddasirīpyatra.

301. Tikaṃ pītacandane. ‘‘Gosīsa’’iti pabbate malaye dese jātaṃ gosīsaṃ, go viya jalaṃ viya sītanti vā gosītaṃ, tadeva tassa sakāraṃ katvā gosīsaṃ. Tilapaṇṇappamāṇapaṇṇayuttatāya telapaṇṇikaṃ. Manaṃ haratīti hari, tameva candananti haricandanaṃ. Pītasāru, susītaṃpyatra. Gosīsādayo tayo pume, napuṃsake ca vattanti.

Catukkaṃ rattacandane. Tilapaṇṇappamāṇapaṇṇayuttatāya tilapaṇṇī. Purimena bhedakaraṇatthaṃ na vuddhi. Pattamaṅgamasseti pattaṅgaṃ, khuddapaṇṇatāya appadhānapattamiccattho. ‘‘Aṅgaṃ gattanti kopāya-patīkesvappadhānake’’ti hi nānatthasaṅgahe. Rañja rāge, hetukattari yu. Rattavaṇṇatāya rattañca taṃ candanañceti rattacandanaṃ, amarakose pana ‘‘gosīsādīni rattacandanantāni visese vattantī’’ti [amara 16.131] vuttāni. Tatra gosīsassa yathāvuttoyevattho. Dhavalaṃ, susītalaṃ, candanaṃ, telapaṇṇikaṃ malayapabbatadesajameva. Hari maṇḍūko, tadākāre pabbate jātaṃ candanaṃ haricandanaṃ. Pakkambaphalagandhi pītavaṇṇaṃ. Tilapaṇṇīpattaṅgāni rattacandanasadisassa rattasārassa ekassa candanassa nāmāni.

Dvayaṃ ¶ rattacandane. Atha vā tilapaṇyādīni cattāri lohitacandanasadisassa rattasārassa ekassa candanavisesassa nāmāni. Kucandanaṃpyatra. ‘‘Pattaṅgaṃ rañjanaṃ rattaṃ, patraṅgañca kucandana’’nti ratanamālāyaṃ.

302. Dvayaṃ vaṇijādīnaṃ ‘‘kāḷeyā’’iti rūḷhepītakaṭṭhe. Kāḷavaṇṇaṃ anusarati sīlenāti kāḷānusārī, kāḷavaṇṇajanakotyattho. Kāḷaṃ janetīti kāḷiyaṃ, ‘‘kāḷīyakantu kāḷeyaṃ, vaṇṇadaṃ kantijāsaka’’nti [jāsakaṃ kantidāyakaṃ (cintāmaṇiṭīkā 16.126)] byāḍi.

Tikaṃ agarusāmaññe. Lū chedane, ho. Lahunāmattā agaru. Rassa latte agalu, dvayaṃ pume. Vaṃsikaṃ, rājārahaṃ, kimijaṃ, joṅgakaṃpyatra.

Asmiṃ agarumhi kāḷe sati ‘‘kāḷāgarū’’tyuccate. Mallikāpupphagandhi agaru pana maṅgalyoccate.

Dvayaṃ sallakīdave. Turukkho vutto. Piḍi saṅghāte, ṇvu. Sihalo, yāvaṇopyatra.

303. Dvayaṃ miganābhiyaṃ. Kattha silāghāyaṃ, ūro, nadādi, sakatthe ko. Migassa mado migamado, migo marati yenāti vā migamaro, so eva migamado.

Dvayaṃ ¶ kuṭṭhe. Kuṭa chedane, ṭho, to vā, ‘‘kuṭādīhi ṭho’’ti ṭho, kuṭṭhaṃ, rogabhedepi. Attano chāyūpagate aje pāletīti ajapālakaṃ, ṇvu. Pāribhābyaṃ, pākalaṃ [phālakī (ka.)], uppalaṃ, vāppaṃpyatra.

Dvayaṃ piḍaṅge. Rogaṃ lunanto aṅgati gacchatīti lavaṅgo. Devānaṃ kusumaṃ pupphaṃ devakusumaṃ. Sirisaññaṃpyatra.

Dvayaṃ kuṅkume. Kasmīraraṭṭhe jātaṃ kasmīrajaṃ. Aggisikhaṃ, varaṃ, vallīkaṃ, pītanaṃ, rattasaṅkocaṃ, pisunaṃ, dhīraṃ lohitacandanaṃpyatra.

304. Dvayaṃ dhunake. Yakkhehi kato dhūpo yakkhadhūpo, yakkho devo. Sajjarukkhassa sileso sajjulaso. Assu, silopo, essattañca, sajjassa raso davo sajjulaso, assu, lattañca. Sajjarasotipi pāṭho. Rālo, sabbaraso, bahurūpopyatra.

Tikaṃ takkole. Takka vitakke, olo. Kula saṅkhyāne, ṇvu. Kosayuttaṃ phalametassāti kosaphalaṃ. Dvayaṃ jātiphale. Kosasahitaṃ jātiphalametassāti jātikosaṃ. Jātiphalametassa, na kittimanti jātiphalaṃ.

305. Pajjaddhaṃ kappūre, ghano hutvā saratīti ghanasāro. Abbhamiva sitaṃ sitabbho, abhidhānato pubbanipāto, kappa ¶ sāmatthiye, ūro. Candasañño, himavāluko, himāvhayopyatra.

Pajjaddhaṃ lākhāyaṃ, ā bhuso rattaṃ karotīti alattako, lattaṃ, kvi. Yu missane, ṇvu. Lākha sosane, a, lā ādāne vā, kho. Jana janane, tu, nalopo. Dumāmayopyatra.

306. Dvayaṃ saraladdave. Siriyā lakkhiyā āvāso sirivāso. Saralanāmakassa rukkhassa davo raso saraladdavo. Pāyaso, vakadhūpo, siriveṭṭhopyatra. ‘‘Sirivāse paramanne ca, pāyaso sammato pume’’ti [cintāmaṇiṭīkā 16.129] ruddo. Dvayaṃ añjane. Añju byattimakkhanagatikantīsu, yu. Kajja byasane. Kajjati roganti kajjalaṃ, alo.

Dvayaṃ gandhagāhāpanacuṇṇe, vasa hiṃsattho, vasati duggandhanti vāso, ṇo, vāsa upasevāyaṃ vā, vasa nivāse vā. So eva cuṇṇaṃ. Yuja yoge, kammani ṇo, vāso eva yogo vāsayogo. Dvayaṃ vilepanamatte. Vaṇṇa vaṇṇakriyāvitthāraguṇavacanesu, curādi. Vaṇṇayatīti vaṇṇakaṃ. Ṇvu. Lipa upadehe. Vilepīyateti vilepanaṃ, kammani yu.

307. Yo gandhamālyadhūpādīhi vatthatambulādīnaṃ saṅkhāro, taṃ ‘‘vāsana’’mityuccate, vāsa upasevāyaṃ, vāsīyate saṅkharīyateti vāsanaṃ, yu.

Tikaṃ ¶ pupphadāme. Mā māne, lo, mala dhāraṇe vā, a. Mālova mālyaṃ. Dama gatiyaṃ, pupphāni damantyatreti pupphadāmaṃ, pupphānaṃ rāsikaraṇaṭṭhānamiccattho. Dā lavane vā, mo. Amarakose pana ‘‘mālāmālyāni muddhani pavattāya mālāya nāmānī’’ti [amara 16.135] vadati. Mālamālyasaddā pupphepi, ‘‘mālā mālyaṃ pasune’’ti hi nānatthasaṅgahe. Dvayaṃ gandhaggāhite vatthādo. Bhū sattāyaṃ, kammani to, vuddhādi. Vāsāpeti gandhaṃ gāhāpeti yanti vāsitaṃ, vasa nivāse, kamme to, tīsu, yathā – bhāvito paṭo, bhāvitā celī, bhāvitaṃ vatthaṃ. Vāsito, vāsitā, vāsitaṃ vatthaṃ.

308. Pañcakaṃ muddhamālāyaṃ. Tasi alaṅkāre, bhūvādi. Uddhaṃ tasīyateti uttaṃso. Sikhāyaṃ jāto sekharo, ro. Muddhaṃ avati rakkhatīti aveḷā, ava rakkhaṇe, elo, ḷattaṃ. ‘‘Āveḷā’’tipi pāṭho, dīghattaṃ. Sekharo ca āveḷā cāti dvando. Muddhani alaṅkataṃ mālyaṃ muddhamālyaṃ, tasmiṃ. Avapubbo tasi alaṅkāre, uddhaṃ tasīyateti avataṃso, so eva vaṭaṃsako, sakatthe ko, tassa ṭo, anekatthattā upasagganipātānaṃ uddhaṃbhāvajotako cettha avasaddoti tathottaṃ.

Tikaṃ seyyāyaṃ. Sayantyassaṃ seyyā, yo. Sayantyatreti sayanaṃ, senañca. Ubhayatrapi adhikaraṇe yu, isse, e aya, itaratra ettaṃ, ‘‘vā paro asarūpā’’ti alopo ca, sayanīpyatra.

Dvayaṃ ¶ mañce. Paripubbo aki lakkhaṇe, ṇo, ilopo, rassa lattaṃ. Maci dhāraṇocchāyapūjanesu, bhūvādi a, sakatthe ko. Khaṭāpyatra, khaṭyate ākaṅkhate sayanatthikehīti khaṭā, khaṭa ākaṅkhāyaṃ.

309. Dvayaṃ mañcādhāre. Mañcassa ādhāro mañcādhāro. Paṭipajjati pavattati seyyā yena, so paṭipādo. Mañcaṅge mañcāvayave aṭanisaddo itthiyaṃ, aṭa gamanattho, ani, yu vā, nadādi, rasso.

310. Kuḷīrapādādayo ime cattāro mañcantarā mañcabhedā siyuṃ. Tattha kuḷīro kakkaṭako tassa saṇṭhānapādattā kuḷīrapādo. Aṭaniyaṃ āhacco, āhacca vā pādo tiṭṭhati yassāti āhaccapādo, pubbapakkhe ‘‘riccā’’ti yogavibhāgena riccapaccayanto āhaccasaddo, parapakkhe tu tvāpaccayanto, yassa aṭanichidde pādo pavisitvā tiṭṭhati, so āhaccapādo. Masa āmasane, āro, sakatthe ko. Yassa pādacchidde aṭani pavisitvā tiṭṭhati, so masārako. Bundena pādena saha ekābaddhā aṭani yassa so bundikābaddho, ekārassittaṃ. Ettha ca majjhe dvinnaṃ mañcānaṃ lakkhaṇaṃ vipariyayenāpi vadanti.

311. Dvayaṃ sīsādhāre. Visesena sīsaṃ vahatīti bibbohanaṃ, yu, battaṃ, assottañca. Upadhīyate sīsāsanaṃ karīyateti upadhānaṃ, yu, dhā dhāraṇe.

Tikaṃ ¶ sāmaññapīṭhe. Pīṭha hiṃsāsaṃkilesesu, bhūvādi, ṇvu, ā. Yadādinā ke paccaye itthikatākāre pare pubbo akāro ikāramāpajjate, ‘‘ke’’ti kiṃ? Cetanā. ‘‘Paccaye’’ti kiṃ? Bakā. ‘‘Itthī’’ti kiṃ? Pācakā. ‘‘Kata’’iti kiṃ? Vuttakammā, kammapaccayoyaṃ, tapaccaye pīṭhaṃ [moggallāna 4.142 suttampi passitabbaṃ]. Āsate asminti āsanaṃ.

Dvayaṃ uttamārahapīṭhe. Kuca saṃpaccanakoṭilyapatithambhavilekhanesu, cho. Bhaddaṃ kalyāṇaṃ pīṭhaṃ bhaddapīṭhaṃ. Gajadantādimayakesamajjaniyampi dvayamidamāhu. Tadā pasādhanī, kaṅkatikāpyatra. Pīṭhantare dīghapīṭhe āsandī matā. Sada visaraṇagatyāvasānesu, nadādi, bindāgamo ca.

312. Āyāmavitthāravasena mahanto āsanappabhedo ‘‘kojavo’’ti mato, kuju theyyakaraṇe, ṇo, kuyaṃ pathaviyaṃ javatīti vā kojavo, ju gatiyaṃ. Dīghena lomena yutto āsanappabhedo ‘‘gonako’’ti mato, gu sadde, yu, sakatthe ko, ussottaṃ.

Dvayaṃ attharaṇe. Migalomapuṇṇatāya jātaṃ uṇṇāmayaṃ. Thara santharaṇe, pādipubbova, na kadācipi pādirahito, ā bhuso tharīyateti attharaṇaṃ, yu.

Dvayaṃ saṃsibbanacittake. Cittarūpamassatthīti cittakaṃ. Bāhulyena na ikārāgamo. Vānena saṃsibbanena sañjātaṃ cittarūpamassāti vānacittakaṃ, sakatthe ko.

313. Dvayaṃ ¶ nirantarapupphapaṭe. Ghanaṃ sandhibhūtaṃ puppharūpametthāti ghanapupphaṃ. Paṭalametissātthīti paṭalikā, iko. Dvayaṃ bahumudulome setavatthe. Si sevāyaṃ, sivatthikehi sevīyateti seto, to. Paṭa gamane, ṇvu, paṭikā, addhendupāsāṇepi.

Dvīsupi pariyantesu yassā dasā santi, sā uddalomī, uditaṃ dvīsu lomaṃ dasā yassā sā uddalomī, issattaṃ, dvittañca. Ekasmiṃ pariyanteyeva dasā yassā ekantalomī, ekasmiṃ ante pariyante lomaṃ dasā yassātthīti ekantalomī, uddalomī ca ekantalomī ceti uddalomiekantalomino, ‘‘padānaṃ sandhi vatticchāto, na samāsantaragesū’’ti vuttepi gāthābhāvato chandohānibhayā visandhi. Yattha pana gāthāyampi [agāthāyampi (?)] visandhi ‘‘dhammasaṃvaṇṇanāya’ntiādimāhā’’tyādīsu, tattha kathanti? ‘‘Na samāsantaraṅgesū’’ti imassāniccattā tatthāpi na doso, ‘‘nena niddiṭṭhamanicca’’nti hi paribhāsitaṃ [naghaṭitaṃ aniccaṃ (paribhāsendusekhara 97)].

314. Tadeva yathāvuttadvayameva soḷasannaṃ itthīnaṃ naccayoggaṃ naccassa yogyaṭṭhānabhūtaṃ ‘‘kuttaka’’mityuccate. Hi padapūraṇe. ‘‘Naccayogyamhī’’tipi pāṭho, tadā bhāvasattamī. Karonti ¶ ettha naccanti kuttakaṃ, kara karaṇe, to, assu, bhujādi, sakatthe ko.

Sīhādirūpehi vicittarūpaṃ vatthaṃ, āsanaṃ vā vikatikā nāma bhave, ekasseva hi kattuno pakativikatisaṅkhātāvatthāvasena dvittaṃ, vatticchāvasena liṅgasaṅkhyāvibhattibhedañca hoti, yathā – manussā yakkhabhattaṃ ahesuṃ, sattappakaraṇāni abhidhammo nāma bhavanti, devadatto rajjaṃ pāpuṇātīti. Yatra hi pakatiyā vā vikatiyā vāti dvinnampi vuttatā siyā, tatra vācako pakatiyāyeva saṅkhyaṃ gaṇhāti, netarassa tannissitabhāvenāppadhānato [kaccāyanasāre 6-7 gāthāsu passitabbaṃ]. Yadā pana pakatiyā sambandhādibhāvaṃ vattumicchati, tadā attanā vattabbassa aññatthassābhāvā vikatipyuccate vācakena, yathā – devadattassa rajjaṃ pāpuṇāti, idha pana liṅgabhedeneva vuttaṃ ‘‘cittaṃ vikatikā bhave’’ti. Vikarīyateti vikati.

315. Kaṭṭissakoseyyasaṅkhātānaṃ dvinnamattharaṇānaṃ karaṇappakāraṃ dassetuṃ ariyāsāmaññamāha ‘‘kaṭṭissa’’miccādi. Kosiyakaṭṭissamayaṃ kosiyasuttakaṭṭissavākehi pakatamattharaṇaṃ kaṭṭissaṃ nāma, virūpekasesavasena kosiyañca kaṭṭissañca kaṭṭissāni, tehi pakataṃ attharaṇaṃ kaṭṭissaṃ. Kosiyasuttena pakatantu attharaṇaṃ koseyyaṃ nāma. Ratanapatisibbitanti idaṃ dvinnampi visesanaṃ, attharaṇañca iti kamā kamato ‘‘bhave’’ti ajjhāharitabbaṃ. Attharaṇasaddassānuṇṇāmayesvapi pavattanato etthāpi ‘‘attharaṇa’’nti ¶ vuttaṃ, yathā – suttaṃ kammanti. Ettha ca cakāro pādantattā garūsu gaṇhitabbo, teneva hi sattapaññāsamattā paripuṇṇā honti, ariyāya hi paṭhamapāde dvādasamattā, tathā tatiye, dutiye aṭṭhārasa, catutthe pannarasamattāti sampiṇḍitā sattapaññāsamattā honti.

316. Tikaṃ dīpe. Dīpa dittiyaṃ, divādi. Dippatīti dīpo, ṇo. ‘‘Padīpo’’ti aññapadanivattanatthaṃ upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Juti dittiyaṃ, bhūvādi, ṇo.

Dvayaṃ ādāse. ‘‘Pume tū’’ti tvantaṃ liṅgapadaṃ. Ādissate asminti ādāso, ṇo, āpubbo disa pekkhane, issā. Dippati etthāti dappaṇo, yu, issattaṃ. Makuropyatra.

Dvayaṃ cammamayakīḷāguḷake. Vāsabhavanehi yuvatīhi saha kīḷāsambhavā ñeyyā, tappakkamenassābhidhānaṃ. Guḍi vedhane, ṇuko, usse, gudda kīḷāyameva vā, tadā dassa ṇḍo. Kadi avhāne rodane ca, ṇuko, kudda kīḷāyameva vā, ussattaṃ, pubbadassa no.

Dvayaṃ bījanīmatte. Vaṭi vibhājane, tālavaṇṭehi katattā tālavaṇṭaṃ. Vaṇṭaṃ nāma bījanādikaraṇatthaṃ visuṃ bhājito tālapattāvayavo, tālavaṇṭasaddassa yathāvuttavacanatthayogepi sati saññāsaddattā bījanīsāmaññe pavatti veditabbā. Yadā pana tālavaṇṭehi katabījanimeva vattumicchati, tadā ekena tālasaddena visesetvā ‘‘tālatālavaṇṭa’’nti vattabbaṃ. Yathā – tilassa telaṃ, sugatassa sugatacīvaranti. Bijanti vāyunā yojayanti yāya ¶ , sā bījanī, yu, nadādi, yuja yoge, yassa vo, ussī, vaja gatiyaṃ vā assī. Byajanaṃpyatra.

317. Dvayaṃ caṅkoṭake. Kuṭa chedane, sakatthe ko. Karaḍi bhājanatthe, ko. Dvayaṃ kappūrādisampuṭe [sarūpakādisampuṭe (ka.)]. Samuggacchatīti samuggo, kvi. Puṭa saṃsilesane, bhūvādi, a.

Pajjaddhaṃ methune. Gāmavāsīnaṃ dhammo ācāro gāmadhammo, gāmasaddena cettha gāmavāsino vuttā, yathā ‘‘gāmo āgato’’ti. Asataṃ asappurisānaṃ dhammo, saddhammapaṭipakkhattā vā asaddhammo. Byaya khaye, byayati balametenāti byavāyo, majjhe vāgamo, atha vā vigato ayo vuḍḍhi tasmāti avāyo, atisayo avāyo byavāyo. Mithunānaṃ itthipurisānaṃ samānacchandānaṃ ācāro methunaṃ, tadaññesu upacāro, ramu ramane, bhāve, karaṇe vāti.

318. Catukkaṃ vivāhe. Vaha pāpuṇe, ṇo. Upapubbo yamu uparame, a. Aññamaññassa pāṇino gahaṇaṃ pāṇiggaho. Nī naye, a. Ubbāho, pāṇipīḷanaṃpyatra.

Dhammakāmatthā tayo vaggā vuccante. Āgamaniddiṭṭho samācāro dhammo. Visayavisayisannipātajaṃ sukhaṃ kāmo. Sabbopakaraṇaṃ ¶ attho. Samokkhakā mokkhasahitā dhammakāmatthā catubbaggo vuccante. Tivaggena visaṃyutto mokkho nibbānaṃ. Tulyabalehi pana dhammādīhi catūhi padhānehi catubhadra [amara 17.57] muccate.

319-320. Dvayaṃ khujje. Kucchitaṃ vajjatīti khujjo, kassa kho, valopo, ṇo. Gaḍi nindāyaṃ, ulo.

Tikaṃ rassasarīre puggale. Rasa sadde, so. Byāmappamāṇaṃ na lātīti vāmano, nerutto. Rasso ca vāmano ceti dvando. Lakuḍi vāmanatthe, a, sakatthe ko, laku viya ghaṭikā viya ḍeti pavattetīti vā lakuṇḍako.

Pañcakaṃ paṅguḷajane. Parena aṅgatīti paṅguḷo, ulo. Pīṭhena sappati sīlenāti pīṭhasappī, sappa gamane, upaccaye paṅgu, dvīsu. Chinno gamanādiiriyāpatho yassāti so chinniriyāpatho. Vigatā akkhasadisā jaṅghā yassāti pakkho, yathā hi rathassa akkhe bhinne gamanaṃ na sijjhati, tatheva tassāpi akkhajaṅghāya bhinnāyāti opammasaṃsandanaṃ.

Dvayaṃ khañje. Khaji gativekalye, bhūvādi, khañjatīti, a. Khoḍi gatipaṭighāte, ko.

Dvayaṃ ¶ avākye. Vattumasakkuṇeyyattā migasadisoti mūgo, issū. Suññaṃ vaco yassāti so suññavaco.

Hatthādivaṅko puriso ‘‘kuṇī’’tyuccate. Kuṇanaṃ kuṇo hatthādivekalyaṃ, tametassatthīti kuṇī, atha vā kuṇa saṅkocane, ī, kucchitaṃ nayatīti vā kuṇī, ṇattaṃ, ‘‘hatthena kuṇī, pādena kuṇī’’iccādipayogā. Dvayaṃ apāṅgadassane jane. Vala saṃvaraṇe, iro. Kucchitaṃ karotīti kekaro, usse.

321. Dvayaṃ nikkesasīse. Nikkesaṃ sīsametassa, khala khalane, sañcaye ca, āṭo, nikkesattā khaṃ tucchaṃ sīsaṃ lātīti khallāṭo, ṭo.

Tikaṃ khuramuṇḍasīse. Muṇḍa khaṇḍane, bhūvādi, a. Bhaṇḍa paribhāsane, u, sakatthe ko, muṇḍako, muṇḍikopyatra.

Akkhīnaṃ majjhe ekenākkhinā suñño kāṇo nāma, kaṇa saddagatinimīlanesu, ṇo, kaṇati nimīlatīti kāṇo, taṃ panassa nimīlanaṃ ekenevakkhinā. Aṭṭhakathādīsu pana ‘‘kāṇoti ekacchikāṇo, ubhayacchikāṇo vā’’ti [saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.132] vuttaṃ. Dvayena akkhidvayena suñño andho nāma, andha dassanūpasaṃhāre, a.

322. Dvayaṃ ¶ naṭṭhasotappasāde. Bandha bandhane, iro. Nalopo. Suti kaṇṇo hīno vikalo yassāti sutihīno. Eḷopyatra.

Tikaṃ gilānasāmaññe. Gila hāsakkhaye, yu, byādhirogosañjāto yassa byādhito. Ata sātaccagamane, adhikaraṇe, kattari vā uro, āturo, dīghādi. Āmayāvī, vikato, apaṭu, abbhamito, abbhāntopyatra.

Ummādo vātādipakopo rogaviseso, tabbati ummatto, mada ummāde, uggatehi vātādidosehi madayatīti ummādo, ṇo. Khujjādayo ummattantā vāccaliṅge yuttatāya vāccaliṅgikā, yathā – khujjo puriso, khujjā itthī, khujjaṃ napuṃsakaṃ. Ummatto puriso, ummattā itthī, ummattaṃ napuṃsakaṃ.

323. Navakaṃ rogamatte. Taki kicchajīvane, bhūvādi, ā bhuso taṅkatīti ātaṅko, a. Ama roge, yo, maya gatimhi vā, atha vā ama roge, curādi, āmayati rujjatīti āmayo, a, kāritalopābhāvo. Vidha vijjhane, vijjhatīti byādhi, i, akāravaṇṇāgamo, bādha vibādhāyaṃ vā, tadā yāgamo, vividhā vā ādhayo manopīḷā yasmiṃsa ¶ byādhi, ‘‘pume ādhi mānasī byathā’’ti [amara 8.28] hi amarakose vuttaṃ. Rogegado, kuverāyudhe gadā, gado bhātharikaṇhassa, ‘‘āmaye cāyudhe gadā’’ti hi nānatthasaṅgahe. Ruja roge, kattari ṇo, rujā itthī. Gilānassa bhāvo gelaññaṃ. Kala gatisaṅkhyānesu, na kalati yena taṃ akalaṃ, tameva akallaṃ, lo. Bādha vibādhāyaṃ, bhūvādi, a. Upatāpopyatra.

Dvayaṃ khayaroge, rasādisattadhātuyo sosayatīti soso, susa sosane, divādi, ṇo. Khi khaye, khayatīti, a. Yakkhā, rājayakkhāpyatra. Yakkha pūjāyaṃ, curādi.

324. Dvayaṃ nāsaroge. Apihitā nāsā anenāti pīnāso, pīnasopi. Upasaggato nāsāya bahubbīhimhi nasādesaṃ kubbanti [pāṇini 5.4.119], apissākāralopo vaṇṇanāso, rassassa dīghatā. ‘‘Soso yakkhā rājayakkhā, patīssāyo tu pīnaso, āpīnaso patissāyo’’ti rabhaso. Patissayopyatra. Vejjaganthe imesaṃ pīnasapatissāyānaṃ bhedo abhihito –

Ānahyate yassa visussate ca,

Kilidyate dhūpati ceva nāsā;

Na ñāyate gandharase ca jantu,

Duṭṭhaṃ vijaññā tamapīnasenāti.

Ānaddhā ¶ pihitā nāsā,

Tanusāvappasekinī;

Galatāloṭṭhasoso ca,

Nittodo saṅkhakadvaye;

Bhave saro paghāto ca,

Patissāyoti lakkhitoti.

Iha tvabhedenottaṃ. Patipubbo sidhātu rujatyattho. Nāsikāya jāto rogo nāsikārogo.

Ghāne pavatto assavo siṅghānikā nāma, siṅgha āghāne, bhūvādi, siṅghatīti siṅghānaṃ, yu, tattha jātā siṅghānikā. Ā punappunaṃ savati sandatīti assavo, sū abhisave. Dvayaṃ vaṇamatte. Ara gamane, u, aru, napuṃsakeyeva. Vaṇa gattavicuṇṇane, curādi, a, vaṇo, anitthī. Dvayaṃ phoṭe. Phuṭa saṃsilesane, bhūvādi, phoṭo, ṇo. Pīḷa vibādhāyaṃ, curādi, ṇvu, ‘‘itthiyamato āpaccayo’’ti ā, pīḷako, pīḷakā, pīḷakaṃ, tīsvapi, tathā phoṭo.

325. Dvayaṃ pakkavaṇādīsu sañjātaduggandhavisese. Pubba pūraṇe, bhūvādi, a. Pūya visaraṇe, duggandhe ca, bhūvādi.

Dvayaṃ lohitanissaraṇaroge. Rattassa lohitassa saṇṭhānamatikkamitvā saraṇaṃ gamanaṃ rattātisāro. Pakkhandati nissaratīti pakkhandikā. Kamu padavikkhepe. ‘‘Itthiyamatiyavo vā’’titi. ‘‘Pakkamādīhinto ce’’ti ettha cakārena tissanti, dhātvantalopo ca, sakatthe ko. Dvitte. Yadādinā parakakārassa kho, pakkhandikā.

Dvayaṃ ¶ apamāre. Saraṇaṃ sāro, apagato sāro yena apamāro, sassa mo. Itaratra makārāgamo. Dvayaṃ pādabhede. Pādassa phoṭo bhedanaṃ daraṇaṃ pādaphoṭo, phuṭa bhede. Virūpo pādo etāya hetubhūtāyāti vipādikā. Samāsante ko, pubbākārassittaṃ, vidārīyamānattā vipajjamāno pādo assanti vā vipādikā.

326. Dvayaṃ vuḍḍhippattaṇḍakosaroge. Vuḍḍhippatto rogo vuḍḍhirogo. Vātapūritaṃ aṇḍaṃ koso vātaṇḍaṃ. Dvayaṃ thūlapādaroge. Ghanābhāvato sithilaṃ padaṃ sīpadaṃ, vaṇṇanāso, dīghādi. Bhāro pādo yassa, tassa bhāvo bhārapādatā.

Pañcakaṃ kaṇḍuyaṃ. Kaṇḍa bhedane, u, dīghe kaṇḍū, vadhūsaddova. Timhi kaṇḍūti, assū, curādittā yamhi kaṇḍūyā, yalopābhāvo. Khajja theyyakaraṇabyathanesu, bhūvādi, u. Yumhi kaṇḍūvanaṃ, assū. Uvādeso, dīgho ca.

327. Tikaṃ kacchuyaṃ. Yā ‘‘khasurogo’’ti vuccati. Pātyattānanti pāmaṃ, mana, pāmāpyatthi, pulliṅgo, rājādi, visesena tacchati kāsanti vitacchikā, taccha tanukaraṇe, ṇvu ¶ , ‘‘vivacchikā’’ [viccaccikā (amara 16.53)] tipi pāṭho. Vaccha paribhāsanatajjanesu, bhūvādi. Kaca bandhane, u, cassa chattaṃ, dvittādi. Tilakāḷakantaṃ dvayaṃ dvayaṃ samatthaṃ. Tatra dvayaṃ sothe. Su gativuḍḍhīsu, bhūvādi, tho. Thupaccaye sayathu, ussattaṃ, yāgamo ca. Sophopyatra. Sokaṃ phāyati bahulaṃ karotīti sopho, phāya vuḍḍhiyaṃ, phāyassa pho, nerutto.

Dvayaṃ arisaroge. Amaṅgalatāya du ninditaṃ nāmamassa dunnāmaṃ, sakatthe, kucchāyaṃ vā ko, dīghakosikāyaṃ dunnāmā, itthī. Ari viya sasati hiṃ satīti arisaṃ, sasa hiṃsāyaṃ, kvi, ara gamane vā, iso. Dvayaṃ vamanaroge. Chadda vamane, curādi, ṇvu. Vamu uggiraṇe, thu. Vamidhupyatra. Chaddikā, vami itthiyaṃ, vamathu pume.

328-329. Dvayaṃ paritāpe. Du paritāpe, tanādi, thu. Paritapanaṃ santāpanaṃ paritāpo. Dvayaṃ tilakāḷake. Tilasaṇṭhānaṃ viya jāyatīti tilako. Tilaṃ viya kāḷo hutvā jāyatīti tilakāḷako.

Mahāvireko ‘‘visūcikā’’tyuccate. Nissesato sucati gacchatīti sūcikā. Suci, suca gatiyaṃ, bhūvādi. Suca soceyye ¶ vā, nissesato socetīti visūcikā, visesena sūci viya vijjhatīti vā visūcikā. Bahumosaraṇattā mahanto vireko mahāvireko, rica viyojanasampucchanesu, ṇo.

Bhagandalādayo satta āmayantarā rogabhedā bhavanti. Tatra gudasamīpajo vaṇaviseso bhagandalā, itthī. Bhagaṃ yoni, taṃ dārayatīti rūḷhīto apaccayanto nipātito. Dara vidāraṇe, bhūvādi, latte bhagandalā. Bhagandaropyatra. Meho muttameho, so ca bahumuttatāya madhumeho, rattameho, sukkamehotyanekavidho. Miha secane, bhūvādi, mihati muttanti meho, ṇo. Jara roge. Bhūvādi, jaratīti, a. Jaro pasiddho. Kāsa saddakucchāyaṃ, dittiyañca, bhūvādi, kāsatīti kāso, ṇo, kucchitaṃ asatīti vā kāso, kuāpubbo. Sasa pāṇane, sasanaṃ sāso, bhusaṃ sasanametassatthīti vā sāso, kuṭa chedane, ṭho, kuṭṭhaṃ. Sāmaññena tacovikāre. Sukke tu sittaṃ. Sūla rujāyaṃ, bhūvādi, sūlaṃ. Viddadhi, asmarī, muttakicchādayopyanekā rogabhedā.

Pajjaddhaṃ vejje. Āyubbedasaṅkhātaṃ vijjaṃ jānātīti vejjo, ‘‘ṇa rāgā tassedamaññatthesu cā’’ti ṇo, vida ñāṇe vā, vindatīti vejjo, ṇyo, dyassa jo. Bhisajjati cikicchatīti bhisakko, a, jassa ko. Rogaṃ harati sīlenāti rogahārī, ṇī. Harasaddoyaṃ kevalopi ānayanāpanayanesu vattati ‘‘manoharo, dukkhaharo’’iccādīsu, idha apanayane. Kita rogāpanayane, bhūvādi. Tikicchatīti tikicchako, chapaccayo, ṇvu, dvittādi. Agadakaropyatra, agadaṃ arogaṃ pāṇīnaṃ karotīti agadakaro, kammādimhi ṇo.

330. Dvayaṃ ¶ sallanīharaṇe vejje. Kāye paviṭṭhasarādisallassa nīharaṇo vejjo sallavejjo. Yathāvuttaṃ sallaṃ nīharaṇavasena kantati chindatīti sallakatto, kati chedane, to. Dvayaṃ paṭikāre. Tikicchanaṃ tikicchā, bhāve a. Patipubbo karoti tikicchāyaṃ, karato ririyā.

Catukkaṃ osadhe. Bhisajānamidaṃ bhesajjaṃ, ṇya. Na vijjate gado yasminti agado. Bhisajānamidaṃ bhesajaṃ, ṇo. Usa dāhe. Rogamosāpetīti osadhaṃ, dho, atha vā osadhī nāma asaṃyogadabbaṃ, tehi saṃyojitaṃ osadhaṃ. Jāyupyatra. Ji jaye, ṇu.

331. Tikaṃ ārogye. Anatthakārakattā kucchitākārena sarīre sentīti kusā, rogā, te lunāti chindatīti kusalaṃ. Āmayassābhāvo anāmayaṃ, abyayībhāvo. Arogassa bhāvo ārogyaṃ. Kusalānāmayārogyanti samāhāradvando. Dvayaṃ anāmayajane. Kala gatisaṅkhyānesu. Kalati yathāsukhaṃ sabbiriyāpathesūti kallo, lo. ‘‘Kālaṃ khamatīti kalyaṃ, arogatā, tassaṃ niyutto kalyo’’ti aṅguttaranikāyaṭīkāyaṃ. Natthi āmayo yasmiṃ nirāmayo. Vuttopyatra. Vutti jīvitavutti pasatthā assatthīti vutto. Rogato niggatajane pana ullāgho, lāgha sāmatthiye, usaddoyaṃ rogavimutyattho. Narādittā, narappadhānattā ca naravaggo.

Naravaggavaṇṇanā niṭṭhitā.

4. Catubbaṇṇavaggavaṇṇanā

332. Santatipariyantaṃ vaṃse. Kula santānabandhūsu, bhūvādi, ṇo, kulaṃ, vana sambhattiyaṃ, so. Saṃtanu vitthāre, ṇo. Abhimukhaṃ janetīti abhijano, ṇo. Go vuccati abhidhānaṃ, buddhi ca, te tāyatīti gottaṃ. Gotrampi. Gavaṃ saddaṃ tāyatīti vā gottaṃ, tā pālane. Anupubbo i gatiyaṃ, karaṇe a. Tanotismāti, santati, nalopo, itthiyaṃ.

Santati pantivitthāra-gottesu kavibhī matā;

Paramparā bhave cāpi, puttakaññāsu santati.

Khattiyādayo khattiyabrāhmaṇavessasuddā cattāro vaṇṇā kulāni bhavanti, ete hi aññamaññamasaṅkarato vaṇṇetabbato ṭhapetabbato vaṇṇāti vuccante. Vaṇṇa ṭhapane.

333-334. Chakkaṃ ¶ kulīne. Kulassāpaccaṃ kulino, ino apacce. Sobhano jano sajjano. Saparatthaṃ sādhetīti sādhu, sādha saṃsiddhimhi, u. Sabhāyaṃ sādhu sabhyo. Sādhvatthe yo. Aya gatiyaṃ. Ayitabbo upagantabboti ayyo, kammani yo. Mahākulassāpaccaṃ mahākulo, ṇo.

Bhūbhujantaṃ rājasāmaññe. Atitejavantatāya visesena rājate dibbateti rājā, rāja dittiyaṃ. Bhuyā bhūmiyā pati bhūpati, bhuṃ pāletīti vā bhūpati, pā rakkhaṇe,ti, rasso. Pathaviyā issaro patthivo, ṇo, dvittaṃ, ittañca. Jagatiṃ bhūmiṃ pāletīti jagatipālo, kammani ṇo. Disānaṃ pati disampati, disā, disaṭṭhe vā pāletīti disampati, rassattaṃ, niggahītāgamo ca. Bhuṃ bhūmiṃ bhuñjatīti bhūbhujo, bhuja pālanajjhoharaṇesu, idha pālane, rudhādi. Mahikhitopyatra. Khi nivāsagatīsu, mahiṃ akhi gatavā mahīkhito.

335. Pajjaddhaṃ muddhābhisitte jātikhattiye, ‘‘rājajacce ca khattiye’’ti vacanato. Rañño khattiyassāpaccaṃ rājañño, ñño ¶ apacce. ‘‘Khattiyo tu virā khattaṃ, rājaññadvijaliṅgano’’ti rabhasa, ratanakosesu pariyāyā. Khattassāpaccaṃ khattiyo, apacce iyapaccayo dissate, khettānaṃ adhipatibhūtattā vā khattiyotiādikappikarājā vuccati, tappabhavattā pana muddhābhisittesvapi taṃsamaññā, essattaṃ. Khattassāpaccaṃ khattaṃ, ṇo. Rajjāropanasamaye dakkhiṇāvaṭṭasaṅkhodakena gaṅgānītena muddhani khattiyakaññādīhi abhisittattā muddhābhisitto, paṭhamakhattiyo. Tappabhavatāya pana anabhisittā ca muddhābhisittākhyā, yathā – brahmabāhujassa vaṃse jātassāpi brahmabāhujo. Brahmabāhuto jātattā bāhujoti hi nikāyantarikānaṃ laddhi. Yasmiṃ pana rājini asesā sāmantā paṇamanti, so adhissarākhyo [amara 18.2]. Saṃ satto laggo anto yassā sā samantā, savisayānantarā bhūmi, samantāya ime sāmantā, anantararājāno.

Dvayaṃ cakkavattini. Sabbabhūmiyā issaro sabbabhummo, ṇyo. Puññopanītena cakkaratanena vattate asādhudamanikādirājavattaṃ anutiṭṭhatīti cakkavattī, ṇī, cakkaratanaṃ vatteti ākāse attano purato gamayatīti vā cakkavattī, puññacakkaṃ, catucakkaṃ vā sattesu vatteti, te vā asmiṃ vattetīti cakkavattī, cakkaratanuppādanatthaṃ dvādasavassacaritaṃ dasarājadhammaṃ vattametassatthīti vā cakkavattī. Tattha antojanasmiṃ balakāye dhammikārakkhāvaraṇaguttiyā saṃvidhānaṃ, khattiyesu, anuyuttesu, brāhmaṇagahapatikesu, negamajānapadesu, samaṇabrāhmaṇesu, migapakkhīsu, adhammakārapaṭikkhepo, adhanānaṃ dhanuppādanaṃ, samaṇabrāhmaṇe upasaṅkamitvā pañhapucchananti idaṃ dasavidhaṃ cakkavattivattaṃ, idameva ca gahapatike, pakkhijāte ca visuṃ katvā gahaṇavasena dvādasavidhampi dīpesu. Catūsvapi dīpesu āṇādhammacakkāni sattesu ¶ pavattetīti vā cakkavattī. Añño asabbabhummo anavakāso sāmanto bhūpo maṇḍalissaro nāma. Sayamāṇāpavattiṭṭhānavasena paricchinnasseva maṇḍalassa issaro, na sabbamaṇḍalassāti maṇḍalissarotipi. Ettha ca ‘‘sabbabhummo, cakkavattī’’ti dvīhi nāmehi catudīpissaro rājā dīpito, idhānāgatepi saṅgahetvā kathitena adhissarapadena ekadīpissaro rājā, maṇḍalissarapadena padesissaro rājā dīpito. Atha vā maṇḍalissarapadena ekadīpissaro rājā, sesehi rājarājaññādīhi bāhujapariyantehi padesissaro dīpito.

336. Dvayaṃ rājabhede. Sukhumatāya līnā apākaṭā chaviyo yesaṃ te licchavino. Licchavī ca vajjī cāti dvando. Dvayaṃ sammāsambuddhakule rājini. Purimatarasambhūte sakyakule sañjātattā sakyo, ṇo. Sakkopi. Sakye bhavo sākiyo, iyo, yalopo, dīgho ca.

Pañcakaṃ buddhaputtassāyasmato rāhulassa mātari. Bhadda kalyāṇe, sokhye ca. Kulācārarūpādivasena kalyāṇattā bhaddā. Kaccassāpaccaṃ kaccānā, apaccasaddoyaṃ niccaṃ napuṃsake putte, puttiyañca bhavatīti. ‘‘Rāhu viya candaṃ mama nikkhamanaṃ lātukāmo cāyaṃ me puttoti rāhuloti nāmena bhavitabba’’nti manasi katvā ‘‘rāhu jāto, bandhanaṃ jāta’’nti pitarā vutto sikkhākāmo āyasmā rāhuloyevettha rāhulo, tassa mātā rāhulamātā, bimbaṃ vuccati sarīraṃ, atisayavaṇṇasarīrayuttatāya bimbā, vamidhātumhā vā ¶ bo, vassa battaṃ. Yaso vuccati parivāro, kitti ca, te dhāretīti yasodharā, manādittā asso.

337-339. Yesaṃ khattiyānaṃ dhanaṃ sataṃ hoti, kīdisaṃ taṃ dhanaṃ? Nidhānagaṃ pathavādīsu nidhānavasena gataṃ pavattaṃ, tesaṃ dhanānaṃ sataṃ kahāpaṇānaṃ, kittakappamāṇānaṃ? Koṭīnaṃ sataṃ. Kena paricchedena? Heṭṭhimantena heṭṭhimakoṭṭhāsena, heṭṭhimaparicchedena vā koṭīnaṃ sataṃ hoti. Divasavaḷañjo divase divase vaḷañjitabbo pana kahāpaṇo vīsatambaṇamattaṃ hoti, te khattiyā ‘‘khattiyamahāsālā’’tyuccante. Mahanto dhanasāro yesante mahāsālā, lattaṃ, ambaṇamatra ekādasadoṇamattaṃ.

Yesaṃ dvijānaṃ brāhmaṇānaṃ nidhānagāni nidhānavasena pavattāni asītikoṭidhanāni honti, divasavaḷañjo pana kahāpaṇo dasambaṇamattaṃ hoti, te dvijā ‘‘dvijamahāsālā’’tyuccante.

Nidhānage, vaḷañje ca dhane tadupaḍḍhe tesaṃ dvijamahāsālānaṃ dhanassa upaḍḍhabhāge sati gahapatimahāsālā nāma siyuṃ, ubhayatrāpi heṭṭhimanteneva dhanaparicchedo.

340. Yo ¶ na hīno, na cukkaṭṭho, majjhimādhikārabyavaṭṭhito rājaputtasenāpatimahākaṇittharādi, so mahāmatto. Mahatī mattā paricchedo yassa mahāmatto, rūpabhedena paṭṭhānaṃ klīvaṃ.

‘‘Pakatiyaṃ mahāmatte, paññāyaṃ paramattani;

Napuṃsakaṃ padhānaṃ taṃ, ekatte tu’ttame sadā’’ti.

Rabhaso ca. ‘‘Mahāmatto, paṭṭhāno cā’’ti tu puṃsakaṇḍe vopālito. Pakaṭṭhe tiṭṭhatīti paṭṭhānaṃ, yu [abhidhānappadīpikā ṭīkā 983, 1123 gāthāsupi passitabbaṃ].

Pañcakaṃ mantinimhi. Matippadhāno sacivo sahāyo. Itikattabbatāvadhāraṇaṃ manto, taṃyogā mantinī. Assatthyatthe inī, atha vā mantena nayatīti mantinī, atha vā mantayogā manti, netīti nī, manti ca nī cāti mantinī. ‘‘Matisacivamantinī’’tipi pāṭho, tadā dvinnaṃ tiṇṇaṃ vā dvando. Raññā saha jīvatīti sajīvo. Sacate samaveto bhavatīti sacivo. Saca samavāye, vo, ikārāgamo ca. Sabbakiccesu raññā mantena amā saha bhavatīti amacco, amāsaddoyaṃ nipāto sahatthe ccapaccayo. Sajīvamatte cāmaccasaddo vattati. Dvayaṃ senāpatimhi. Senaṃ nayatīti senānī. Camūnaṃ senānaṃ pati camūpati.

341. Nyāsādīnaṃ ¶ iṇādānadāyavibhāgādīnaṃ vivādānaṃ vohārānaṃ upadaṭṭhari upadassite akkhadasso, akkhe vohāre passatīti akkhadasso, ṇo, dhammādhikaraṇiyo. Pucchāvivāko, pañhavivākopyatra.

Pajjaḍḍhaṃ paṭihāre. Dvāre niyutto dovāriko, ṇiko, okārāgamo. Paṭiharati viññāyati tenāti paṭihāro, ṇo. Dvāre tiṭṭhatīti dvāraṭṭho, sakatthe ko. Dvārapālako. Dvāraṭṭhito, dassakopyatra.

342. Rājūnaṃ aṅgarakkhagaṇo anīkaṭṭhoti mato. ‘‘Rakkhivaggo tu yo raññaṃ, so’nīkaṭṭho’bhidhīyate’’ti amaramālāyañca, anīkena samūhena tiṭṭhatīti anīkaṭṭho, ṇo.

Dvayaṃ mahallake. Kañcukaṃ coḷaṃ, taṃyogā kañcukī. Sokaṃ vindatīti sovidallo. Vida lobhe, lo, kalopo. Thāpati, sovidopyatra. Dvayaṃ sevake. Pabhuno pacchā jīvatīti anujīvī, ṇī. Seva sevane, bhū, ṇvu. Atthīpyatra. Attha yācanāyaṃ. Atthanamattho, āsīso, taṃyogā atthī.

343. Dvayaṃ ¶ adhikamatte. Gāmesu adhikattā adhikā ikkhā anubhavanametassa ajjhakkho, issattaṃ. Adhikaṃ karotīti adhikato. Idaṃ dvayaṃ thāyukagopānaṃ dvinnampi nāmaṃ. Tatra ekagāme adhikato thāyuko, bahūsu gāmesvadhikato gopo. Vuttañcāmarakose ‘‘thāyukodhikato gāme, gopo gāmesu bhūrisū’’ti. [amara 18.7] Ruddenāpi vuttaṃ ‘‘gāmesvadhikate gopo, goṭṭhajjhakkhepi vallabho’’ti [cintāmaṇiṭīkā 18.7].

Dvayaṃ suvaṇṇarajatajjhakkhānaṃ dvinnampi nāmaṃ. Hiraññaṃ vuccati akatasuvaṇṇādi, tatra niyutto heraññiko. Kana dittigatikantīsu, nipubbo, kho, nikkho, suvaṇṇādivikāro, tatra niyogo nikkhiko. Visesato pana suvaṇṇajjhakkhe bhoriko. Bhūrisaddo suvaṇṇe, taṃyogā bhoriko. Rūpyājjhakkhenikkhiko, tasmā’ya’mubhayatrāpi heraññikoti sāmaññasmiṃyeva. Vuttañca –

‘‘Bhoriko kanakājjhakkho,

Rūpyā’jjhakkho tu nikkhiko’’ti [amara 18.7].

Sassa attano vijigīsabhūtassa desānantaro samantato maṇḍalībhūto rājā satturuccate ekatthābhinivesitattā. Tato paraṃ vijigīsabhūmyekantariko mitto ekatthakārittanopakārattā. Arivijigīsamittānaṃ pana maṇḍalānaṃ bahibhūto dūramaṇḍalaṭṭho vijigīsabhūmiyā accantabyavahito balādhikopi yo nāpakarotyupakāroti vā, sa udāsīno dūramaṇḍalattenopakārattā. Dūramaṇḍale ¶ āsatīti udāsīno, upubbo āsa upasevane, yu, assi, dāgamo ca. Sattumabhiyuñjamānassa vijigīsassa sattuhitāya yo paṇhiṃ gaṇhati piṭṭhito vattati, so paṇhiggāho. ‘‘Paṇhi pacchā padaṃ vijigīsassā’’ti ratanakose. ‘‘Paṇhipāde byūhapiṭṭhe’’ti [tikaṇḍasesa 3.3.134] tikaṇḍaseso. ‘‘Paṇhi pacchimabhāge ca, pādamūlomadiṭṭhisu. Senāpiṭṭhe kumbhiyañce’’ti tu nānatthasaṅgahe.

344-345. Diṭṭhantaṃ ripumhi. Mittapaṭipakkhattā amitto, rapatyavaṇṇaṃ rajateti ripu, u, ittaṃ, rapa, lapa, japa, jappa vacane vā. Veraṃ virodho yassatthīti verī, ī, dukkhahetuttā sapatti iva sapatto, ivatthe akārapaccayo. Ara gamane,ti, bhūvādittā āgamo. Sada sādane, tu, bhūvādi, sattu, yavādicuṇṇepi. Ara gamane, veramaratīti ari, rassanto i. Sapattādīnaṃ catunnaṃ dvando, ‘‘byañjano ca visaṃyogo’’ti sutte caggahaṇena ekatakārassa lopo ca. Patiyamatthanaṃ paccattho, taṃyogā paccatthiko, patiyaṃ viparītagamanaṃ. Pantha gatiyaṃ, curādi. Paripantho parissavaṭṭhānaṃ, taṃyogā paripanthī. Paṭiviruddho pakkho sahāyo paṭipakkho, tathā vipakkho. Na hito ahito. Hiṃsāyaṃ ramatīti [paratīti (?)] paro, kvi. Paṭipakkhabhāvena amati gacchatīti paccāmitto, ama gamane, to, dvittaṃ. Natthi etasmā īti upaddavoti anīto ¶ , mitto, tappaṭipakkho paccanīto, so eva paccanīko, tassa ko, yathā niyako. Virodhossatthīti virodhī, ī. Disa, dusa appītiyaṃ, divādi. Vidussanasīlatāya viddesī, dvittaṃ, issettaṃ. Dussatīti diso, a. Tapaccaye diṭṭho, dhātvantena saha ṭṭhādeso. Dvesaṇo, duhadayo, dassu, sāttavo, abhighātīpyatra.

Dvayaṃ anukūlane. Anurodhanaṃ anurodho, ṇo. Rudha āvaraṇe. Anurūpaṃ pavattanaṃ anuvattanaṃ, vatu vattane, bhū, yu.

346. Pañcakaṃ mittasāmaññe. Mida snehe, bhūvādi, to, vayasā tulyo vayaso, mūlavayosaddehi saññāyaṃ sapaccayo [yapaccayo (?) pāṇini 4.4.91 suttaṃ passitabbaṃ], sabbakāriyesu saha vayatīti vā vayaso, vaya gamane, sahassa so vaṇṇavipariyayo. Saha ayati kiccesūti sahāyo, aya gamane, sahassa sābhāvo, yathā sahadhammiko. Saha vā hāni, ayo vā vuḍḍhi yassa sahāyo, tipadabahubbīhi, yathā parakkamādhigatasampadā. Atha vā hāni ca āyo ca hāyā, nilopo, te yassa atthi, so sahāyo, ‘‘sapakkhako, salomako’’tyādīsu viya sasaddassa vijjamānatthattā. Sundaraṃ hadayametassāti suhadayo, alopo, dyassa jo, sova suhajjo. Saha parisahane. Parisahanaṃ adussanaṃ, kho, halopo, sakhā, rājādi, samāno khyāto patīto vā sakhā, yalopo, samānassa ¶ ca sabhāvo. Siniddho, sniddho, savayopyatra. Sakhyasattapadinā pana mettiyaṃ vattanti. Sakhimhi bhavaṃ sakhyaṃ. Sattahi padehi avagamyateti sattapadinaṃ [sattapadīna (amara 18.12)], ino.

Dvayaṃ abhejjamitte. Sabbakālaṃ bhajatīti sambhatto, bhaja sevāyaṃ, bhūvādi. Daḷho thiro mitto daḷhamitto. Dvayaṃ diṭṭhamattamitte. Kiñci kālaṃ passitabboti sandiṭṭho. Saṃsaddoyamappattho. Disa pekkhane, dassanaṃ diṭṭhaṃ, taṃ mattā pamāṇametassa diṭṭhamattako, sakatthe ko.

347. Dvayaṃ carapurise tāpasādirūpena caramatte. Carati jānāti paracakkanti caro, a, cāropi, ṇo. Guḷhapuriso guttapuriso. Yathārahavaṇṇo, paṇidhi, appasapo, phassopyatra. Tatrādidvayaṃ vāṇijakasibalaliṅgabhikkhukaccāyanādilesena thāyinicare. Itare idhāgatasadisatthe. Vaṇṇo pakāro, yathārahavaṇṇo yathārahappakāro. Yena paracakkaṃ sakkā ñātuṃ tappakāravā iccattho. Paṇidhiyyate ñeyyamasmiṃ paṇidhi, i. Apakaṭṭhaṃ sappati caratīti apasappo, a. Phusa bādhanaphusanesu, a, phasso.

Tikaṃ pathike. Pathe gacchatīti pathāvī, vī, dīgho. Iko, pathiko. Addhani magge gacchati sīlenāti addhagū. Addhagopyatra.

Dvayaṃ dūte. Du paritāpe, to. Sandesaṃ vācikaṃ haratyaneneti [haratīti (?)].

Dvayaṃ ¶ jotisike. Gaṇayatīti gaṇako, ṇvu. Muhuttaṃ kālavisesaṃ jānātīti muhuttiko, vāggahaṇena na vuddhi. Saṃvaccharo, jotisiko, devaññū, mohutto, ñāṇiko, kātantikopyatra. Katanto devamattaṃ, taṃ jānātīti kātantiko.

348. Dvayaṃ lekhake. Likha lekhane, bhū, ṇvu. Lipena masyopadesena bhavatīti lipi, i, vaṇṇasaṇṭhāno, taṃ karotīti lipikāro. Akkharacaṇo, akkharacuñcupyatra. Cana dāne, bhū. Cañcu gatiyaṃ.

Melānandā masimaṇi, melandhu vaṇṇakūpikā;

Masijalantu melā ca, pattañjanaṃ masi dvisu.

Lekhanī vaṇṇatūlī ca, vaṇṇakakkharatūlikā;

Vaṇṇadūto sotthimukho, lekho vācikahārako.

Kācanakitaliko ca, kācanaṃ tannibandhanaṃ;

Lekhyaṭṭhānaṃ ganthakuṭi, muddā paccayakārinī [tikaṇḍasesa 2.8.27, 28, 29].

Dvayaṃ vaṇṇe. Vaṇṇīyati pakāsīyati attho yena, so vaṇṇo, vaṇṇa pakāsane. Na kharati na khīyatīti akkharo, khara vināse, khi khaye vā, tadā aro. Likhanaṃ, lipi, likhi ime vaṇṇasaṇṭhāne vattanti. Lipilikhiyo itthiyaṃ.

Bhedādayo ime caturo upāyā sattuvijayakāraṇāni. Sattuvijayamupagacchanti etehīti upāyā. Parasmā visilesanaṃ bhedo.

Sneharāgāpanayanaṃ ¶ , saṃhāsoppādanaṃ tathā;

Santajjanañca bhedoyaṃ, viññūhi tividho mato [kāmandakīyanītisāra 17.8].

Tatrāyaṃ tavānuggatena pavuddho pāsādataravo viya attānañcocchindissatīti saṅkāyaṃ janitāyaṃ snehabhattiñcāpanayati. Abhibhavanañcopādayati [paddhañcopādayati (ka.)]. Aññassa ca pariyapaccāmittānuggahaṇassa maraṇamevanto bhavissatītyevaṃpakāramabhibhayanaṃ santajjanaṃ.

Vadhotthaggahaṇañceva, parikleso tatheva ca;

Iti daṇḍavidhaññūhi, daṇḍopi tividho mato [kāmandakīyanītisāra 17.9].

Parikleso bandhanatāḷanādi.

Aññamaññopakārānaṃ, dassanaṃ guṇakittanaṃ;

Sambandhassa samakkhānaṃ, āyatiṃ sampakāsanaṃ.

Vācā pesalayā sādhu, tavāhamiti cappaṇaṃ;

Iti sāmavidhaññūhi, sāmaṃ pañcavidhaṃ mataṃ [kāmandakīyanītisāra 17.4-5].

‘‘Asmiṃ evaṃ kate idaṃ amhākaṃ bhavissatī’’ti āsādassanaṃ āyatisampakāsanaṃ. Appaṇamityaṅgassa dānaṃ.

Dānañca pañcadhā sārassāsārassa ca dabbassa gahitassa samappaṇaṃ, tathāgahitassānumodanaṃ, tathā apubbadānaṃ, tathā ‘‘amussa dabbaṃ gaṇhāhi, tatheva bhavissatī’’ti parasesu sayaṃ gāhappavattanaṃ, tathā iṇappamocanañceti. Yathāha –

‘‘Yo sampattadhanossaggo, uttamamajjhimādhamo;

Patidānaṃ tathā tassa, gahitassānumodanaṃ.

Dabbadāna’mapubbañca ¶ , sayaṃ gāhappavattanaṃ;

Deyyassa paṭimokkho ca, dānaṃ pañcavidhaṃ mata’’nti [kāmandakīyanītisāra 17.6-7].

Ete cattāro upāyā māyādīsvevantogadhā, tathā hi māyopekkhā ca daṇḍantogadhā. Indajālañca bhede antogadhaṃ. Keci panāhu

‘‘Sāmaṃ dānañca bhedo ca, daṇḍo ceti catukkakaṃ;

Māyopekkhindajālañca, sattopāyā pakittitā’’ti [kāmandakīyanītisāra 17.3].

349. Nāmamattena vuttānaṃ bhedādīnamidāni pariyāyānyāha. Tatra dvayaṃ bhede. Japa mānase ca [japo cintanavācāsu (dhātvatthasaṅgaha, 135 gāthā)], bhū, ṇo. Bhidi dvidhākaraṇe, ṇo.

Tikaṃ daṇḍe. Daṇḍa nipātane, curādi. Saho vuccati balaṃ, tabbhavaṃ sāhasaṃ. Damanaṃ damo, dīghapaṭisedho.

350. Sāmaṃ suddavagge, dānañca brāhmaṇavagge kathessati. Sāmyādayo sattarevācariyamate. Paramparopakārittā rajjassaṅgāni. Pakaṭṭhamupakubbanti rajjanti pakatiyoti coccante. Vuttañca kāmandakīye –

‘‘Sāmya’maccañca raṭṭhañca, duggaṃ koso balaṃ sakhā;

Paramparopakārīdaṃ, sattaṅgaṃ rajjamuccate [kāmandakīyanītisāra 4.1].

Amaccaraṭṭhaduggāni ¶ , koso daṇḍo ca pañcamo;

Etā pakatiyo vuttā, vijigīsassa rājino.

Etā pañca tathā mittaṃ, sattamo pathavīpati;

Sattappakatikaṃ rajjaṃ, iccāha sūrapūjito’’ti.

Tatra poraseṇīnaṃ padhānabhāvepi sati raṭṭhaggahaṇena, balaggahaṇena vā gahaṇasiddhanti neha visuṃ gahaṇaṃ kataṃ, amarakose pana dvīhi gahaṇe siddhepi padhānattākhyāpanatthaṃ visuṃ gahitā. Vuttañhi tatra –

‘‘Sāmya’macco sakhā koso, rajjaduggabalāni ca;

Rajjaṅgāni pakatayo, porānaṃ seṇiyopi ce’’ti [amara 18.17].

Esañca sāmyamaccaraṭṭhaduggakosabalasakhīnaṃ pubbatarassa garuttaṃ viññeyyaṃ, iha tu nāmaliṅgānusāsane abhidhānasatthe anupayogato yathākkamaṃ garuttaṃ na vattumicchatīti byatikkamenopaññāso kato.

Suvaṇṇādimayabhaṇḍāgāraṃ koso, pabbatodakarukkhādīhi duggamaṃ puraṃ duggaṃ, vijitaṃ janapadavatī bhūmi, balaṃ cakkaṃ, tañca molabhataseṇisahāyāmittāṭavikabhedena chabbidhaṃ. Tatra kamāgataṃ molaṃ, vetanasambandhaṃ bhataṃ, poraṃ balaṃ seṇī, sahāyabhūtaṃ sahāyo, amittabhūtaṃ amittaṃ, aṭavikaṃ aṭavisahāyo mittaṃ. Tadapi sahajjaṃ, pākataṃ, kittimañceti tividhaṃ. ‘‘Liṅge sabhāve pakati, porāmaccādiyonisu. Tiliṅgaṃ guṇasāmyepī’’ti [byākhyāsudhā 1.4.29] ruddo.

351. Pabhāvādīnaṃ ¶ vasā sattiyo nāma tisso bhavanti. Saka sattiyaṃ,ti. Tatra yaṃ sandhādīnaṃ, bhedādīnañca yāthāvato avaṭṭhāpanaṃ, taṃ ñāṇabalaṃ mantasatti, sakasampattuppattiyaṃ kosadaṇḍā pabhūsatti, tesaṃyeva pabhuttasampādane sāmatthiyato. Vuttañca ‘‘kosadaṇḍabalaṃ pabhūsatti’’riti [cintāmaṇiṭīkāyampi]. Balavatī ussāhaceṭṭhā ussāhasatti. Vuttañca ‘‘vikkamabalamussāhasatti’’riti [byākhyāsudhā 2.8.19 cintāmaṇiṭīkāyampi].

Pabhāvādīnaṃ sakāraṇaṃ sarūpaṃ dassetumāha ‘‘pabhāvo’’ccādi. Damanaṃ daṇḍo, tadatthiyā balampi daṇḍo. Tato jātaṃ yaṃ tejo, taṃ pabhāvo. Tato jāto yo tejo, so ‘‘pabhāvo’’tipi pulliṅgena yojanīyaṃ. Pabhavanti tejassino aneneti pabhāvo, ṇo. Pakaṭṭho vā bhāvo pabhāvo. Koso dhanaṃ, tato jāto yo tejo, so pabhāvo nāma. Tathā kosajo tejo dhanena sattūnamupakaraṇaṃ. Patapanti tejassino bhavantyaneneti patāpo, ṇo.

352. Dvayaṃ mante. Mantā vuccati paññā, sā etasmiṃ vijjati tāya nipphādetabbattāti manto, atha vā manta guttabhāsane, bhāve ṇo. Itaratra bhāve yu.

So ¶ manto dvigocaro dvinnaṃ janānaṃ visayabhūto catukkaṇṇo nāma. Cattāro kaṇṇā ettha catukkaṇṇo. So manto tigocaro tiṇṇaṃ janānaṃ visayabhūto chakkaṇṇo nāma. Manto nāma catukkaṇṇo vā chakkaṇṇo vā kattabbo, na tato paranti dvinnamevettha gahaṇaṃ. Amarakose pana chakkaṇṇopi paṭikkhitto. Vuttañhi tattha ‘‘achakkaṇṇo, yo tatiyādyagocaro’’ti [amara 18.22].

Sabbapārisadattā [sabbapāṭhipadattā (ka.)] byākaraṇassa sotūnaṃ samayantaresvapi paṭubhāvajananatthaṃ idhānāgatāpi chagguṇādayo ānetvā kathetabbā. Vuttañhi –

‘‘Sabbapārisadaṃ [sabbapāṭipadaṃ (ka.)] hidaṃ, sabbasattha’mato mataṃ;

Nissīyate kvaci kiñci, sabbesa’matra vādina’’nti.

Yathā chagguṇā sandhi viggahayānāsanadvedhāsayā [amara 18.18-9]. Tatra sandhi upahāralakkhaṇo tividho kosadaṇḍabhūmippadānahetuko. Apahāralakkhaṇo viggaho, sopi tividho pakāsayuddhaṃ kūṭayuddhaṃ tuṇhiyuddhanti.

Parabyasanatāsapattidesakālātyudayāvāpayānamattena sāddhe parasmiṃ katācarassa guṇānurattapakatissa vijigīsassa yātrā yānaṃ [kāmandakīyanītisāre 11 sagge passitabbaṃ], tañca viggayhayānaṃ sandhāyayānaṃ sambhūyayānaṃ pasaṅgayānaṃ upekkhiyayānamiti pañcavidhaṃ. Patiggāhīnaṃ niggayha, sandhāya, upekkhiya vā yaṃ yānaṃ, taṃ viggayhayānādi. Yadā na sakkoti, tadā sāmantehi sahekībhūya yānaṃ sambhūyayānaṃ. Aññatra gantabbe aññasmiṃ pasaṅgato gamanaṃ pasaṅgayānaṃ.

‘‘Na maṃ paro hantuṃ samattho, nāhampi para’’miti kālādike parikkhitvā vijigīsassa duggādīni vaḍḍhayato ṭhiti āsanaṃ, tadapi viggayhāsanasandhāyāsanādibhedena pañcavidhaṃ. Balīnaṃ ¶ sattūnaṃ majjhe kākakkhivā’lakkhitasso’bhayatra vacanenattano samappaṇaṃ dvedhaṃ. Aññatarena vā balavatarena sandhi, aññatarena abalena viggaho dvedhaṃ. Sattuno vā pakatīhi sandhāya yo tena viggaho, sattuneva vā yo sandhiviggahasamudāyahetuko [sattunova vā sandhiviggahasamudāyahetuno (byākhyāsudhā 1.8.18)] duggāsayassa byāpāro, sopi dvedhaṃ. Parasantānamapyobhayavedanānaṃ ubhayato vutti dvedhamuccate.

‘‘Ucchijjamāno ripunā nirupāya patikriyo. Sattihīno samāsiyate’’ti [byākhyāsudhā 1.8.18] hīnenāññassa balavatarassa dhammavijayino samāsayanaṃ [balavatā arinā ucchijjamānassa hīnasattino yaṃ balavadhammavijayisamāsayanaṃ (byākhyāsudhā 1.8.18)], tasseva vā balino sattuno kosādippadānena āsayanaṃ āsayo vuccate. Ete chagguṇā.

Yasmiñca guṇe ṭhito vijigīso sakkotyattano aṭṭhavaggiyakammāni pavattayituṃ, parassa cetānyupahantuṃ, guṇamādhiṭṭheyya, sā vuḍḍhi.

Kasi vaṇijjaṃ patho duggaṃ, setu kuñjarabandhanaṃ;

Khanyākaradhanādānaṃ, suññānañca nivesanaṃ [kāmandakīyanītisāra 5.78].

Ityeso aṭṭhavaggo.

Yasmiṃ vā guṇe ṭhito sakammānaṃ vuḍḍhi, khayaṃ vā nābhipassati, taṃ ṭhānaṃ, yasmiṃ vā guṇe ṭhito sakammānamupaghātaṃ passati, tasmiṃ na tiṭṭheyya, so khayo, ayaṃ nītivedīnaṃ tivaggo [amara 18.19]. Itaresaṃ dhammatthakāmā tivaggo.

Dvayaṃ ¶ guyhe. Rahasi bhavaṃ rahassaṃ, so, rahe vā bhavaṃ rahassaṃ. Guha saṃvaraṇe, kammani yo. Idaṃ dvayaṃ tīsu. Rahasso manto, rahassā vācā, rahassaṃ mantanaṃ.

353. Pañcakaṃ vijane. Viji puthabhāve, bhū, to ca. Vici vivecane, puthubhāve ca vā. ‘‘Vivittaṃ tīsu vijane, asaṃpakkapavittesū’’ti ruddo. Vigato jano asmāti vijano. Chādetīti channo. Chada saṃvaraṇe. Vittamarahatīti raho, raha cāge, ramante asminti vā raho, vaṇṇavikāro. ‘‘Raho nidhuvane cāpi, raho guyhe napuṃsaka’’nti [byākhyāsudhā 2.8.22] rabhaso. Dutiyo rahosaddo abyayaṃ. Nissalākā, upāsupyatra. Nissalākā thī, upāsu abyayaṃ.

Dvayaṃ vissāse. Sasa pālane, ṇo. Sambha vissāse. ‘‘Vissambho kelikalahe, vissāse’paṇayepi ce’’ti [cintāmaṇiṭīkāyampi] ruddo.

Dvayaṃ nyāye. Yuja samādhimhi, samādhi abhyupagamo, to. Upagantabbattā upāyikaṃ. Upāyā sakatthe iko, opāyikaṃ, opayikampi [pāṇini 5.4.34 (gaṇa)], labbhaṃ, bhajamānaṃ, abhinītaṃ, nyāyaṃ, ñāyaṃpyatra.

354. Silokaṃ ovāde. Avapubbo vada viyattiyaṃ vācāyaṃ, bhāve ṇo. Sāsa anusiṭṭhimhi,ti, āssi, anusiṭṭhi ¶ . Anusāsate anusāsanaṃ. Pumavajje itthiyaṃ, napuṃsake ca. Ettha ca ekassevatthassa bhinnaliṅgehi tīhi nāmehi kathanaṃ na kevalaṃ vāccaliṅgoyeva saddo, atha kho vācakaliṅgopyatthīti dīpanatthaṃ.

Dvayaṃ āṇāyaṃ. Āṇa pesane, bhāve a, āṇā, itthī. Avavādo, niddeso, siṭṭhipyatra. Dvayaṃ bandhane. Dā dāne, bhāve yu, dā avakhaṇḍane vā, viyogadānato uddānaṃ.

355-356. Dvayaṃ aparādhe. Apagacchantyanenāti āgu, ṇu, palopo, rassassa dīghatā, napuṃsake āgu. Apagato rādho yena aparādho, rādha saṃsiddhimhi. Dvayaṃ rājagayhe. Kira vikiraṇe, kattari a, attaṃ. Bala pāṇane, i. Karasāhacariyato bali pulliṅge. Bhāgadheyyopyatra. Bhāgāsakatthe dheyyo [pāṇini 5.4.36 (vā.)], bhāgattena tiṭṭhatīti vā bhāgadheyyo, iyo.

Dvayaṃ tuṭṭhidāye. Manorathapuṇṇattā pattabbo bhāgo puṇṇapatto. Tussanaṃ tuṭṭho, sossatthīti tuṭṭhī, tena dātabbo dāyo tuṭṭhidāyo, ākārantānamāyo.

Chakkaṃ ¶ pābhate. Tathā hi –

‘‘Hemaṃ sīhāsanaṃ vesaṃ, vuttaṃ bhaddāsanaṃ tathā;

Upāyana’mupaggayhaṃ, pābhatañco’padā thiya’’nti.

Silokāddhaṃ nāma amaramālā.

Upagantvādātabbāti upadā, a, itthī, taṃ tamatthaṃ patthentehi ābharīyate ānīyateti pābhataṃ, patthanatthajotakoyaṃ pasaddo. Upeyyateti upāyanaṃ, ito yu, upagacchati yenāti vā upāyanaṃ. Kuca saṅkocane, ṇo, vigato koco yena ukkoco. Paṇṇena satthapaṇṇena saddhiṃ ākarīyate ānīyateti paṇṇākāro, aññatra upacārā. Pahiṇantyaneneti paheṇakaṃ, hi gatiyaṃ, yu, sakatthe ko. Padesanaṃ, upaggayhaṃ, upahāropyatra.

Gumbādideyyo gumbaghaṭādiko [gumbaghaṭādito (?)] deyyosuṅkaṃ, anitthī, gumbo nāma jalathalamaggādīsu laddhabbabhāgo, tathā ghaṭṭopi, samānatthā hete. Ādinā pābhatampi saṅgaṇhāti. Suṅka gamane, suṅkati yena, taṃ suṅkaṃ. Gamu gamane, bo, assu, gumbo. Dvayaṃ gāmajanapadādito laddhabbabhāge. Aya gamane, ṇo, āyo. Apaccaye ayo. Dhanānaṃ sampattakāle āgamo dhanāgamo.

357. Dvayaṃ chattasāmaññe. Ātapato sūriyālokato tāyatīti ātapattaṃ, to. Chādayatīti chattaṃ, chada ¶ apavāraṇe, to, traṇapaccaye chatraṃ, hemaṃ suvaṇṇakhacitaṃ raññaṃ rājūnaṃ āsanaṃ sīhāsanākhyaṃ. Sīhākatippadhānattā sīhākatippadhānaṃ āsananti viggaho.

Dvayaṃ cāmare. Vālena katā bījanī vālabījanī. Camaro migo tassedaṃ cāmarī. ‘‘Cāmarā cāmaraṃ romaṃ, gucchakañcāvacūlaka’’nti [tikaṇḍasesa 2.8.406] tikaṇḍaseso. Pakiṇṇakaṃpyatra. Pakarīyate vikkhipate pakiṇṇakaṃ, sakatthe ko.

358. Khaggādayo ime pañca rājūnaṃ kakudhabhaṇḍāni bhavanti. Kuka ādāne, dho, vaṇṇavipariyayo. Rañño gamanakāle sadā ādātabbato kakudhāni ca tāni rājadhanattā bhaṇḍāni ceti kakudhabhaṇḍāni.

359. Dvayaṃ puṇṇaghaṭe. Jalapuṇṇattā bhaddo kalyāṇo kumbho bhaddakumbho. Dvayaṃ hemabhājane. Bhara bharaṇe, bharaṇaṃ dhāraṇaṃ posanañca, dhāraṇatthassa bharatissa bhiṅgādeso, bharati dadhāti udakanti bhiṅgāro, āro. Karako, kuṇḍikāpyatra.

Hatthī ¶ ca asso ca ratho ca patti ca, tesaṃ samūho hatthissarathapatti caturaṅginī senātyuccate, senaṅgattā samāhāradvandoyaṃ. Cattāri aṅgāni yassaṃ saṃvijjanti, sā caturaṅginī, ī, inī.

360. Dantyantaṃ hatthini. Kuñjo hanu, danto ca, taṃyogā kuñjaro, atisaye ro, kuṃ pathaviṃ jarāpetīti vā kuñjaro, aluttasamāso, kuñje vā girikūṭe ramati, koñcanādaṃ nadanto vā carati, kuṃ vā pathaviṃ tadāghātena jarayatīti kuñjaro. Vārayati parabalaṃ vāraṇo, nandādīhi yu. Hatthayogā hatthī. Mataṅgassa isino apaccaṃ mātaṅgo, mahantaṃ aṅgaṃ sarīrametassāti vā mātaṅgo, ha nalopo, assākāro ca. Dve radā dantā yassa dvirado, ‘‘rada vilekhane dante’’ti hi nānatthasaṅgahe. Gaja sadde, gajatīti, a. Nago pabbato, so viya dissatīti nāgo, ṇo. Karena, mukhena cāti dvīhi pivatīti dvipo. I gamane, bho. Dantayogā dantī. Saṭṭhihāyano, dantāvalo, anekapo, mataṅgajo, karī, thambheramo, padmī, mahāmigo, pīlu, sindhuro, dīghamāruto, rājīvo, jalakakkho, nilluro, karaṭī, varaṅgo, suppakaṇṇo iccādīnipi hatthino nāmāni. Saṭṭhivassikattā, jātiyā saṭṭhivassakāle thāmena hāyanato vā saṭṭhihāyano.

Vanakarīnaṃ yo yūthajeṭṭho, so sayūthānaṃ jeṭṭhattā yūthajeṭṭho. Sayūthe pāti rakkhatīti yūthapoti coccate.

361. Kāḷāvakādīni ¶ etāni hatthirājānaṃ kulāni. Kalambate saddāyateti kāḷāvako, ṇvu, malopo. Gaṅgāyaṃ jāto gaṅgeyyo, ṭhānavasena sā saññā. Paṇḍaravaṇṇatāya paṇḍaro. Vaṇṇavasena tambavaṇṇatāya tambo. Piṅgalavaṇṇatāya piṅgalo. Gandhayuttatāya gandho. Maṅga gamanattho, sobhanagamanayuttatāya maṅgalo, atisāyane, pasaṃsāyaṃ vā lo. Hemavaṇṇatāya hemo. Uposathakule jātattā uposatho, upagantvā arayo usatīti vā uposatho, tho, usa dāhe, upapubbo vasa nivāse vā, vasso, uposatho, tithīviseso ca. Chabbaṇṇadantatāya chaddanto. Etesañca kāḷāvako dasannaṃ purisānaṃ balaṃ dhāreti, gaṅgeyyo dasannaṃ kāḷāvakānaṃ, evaṃ yāvachaddantā netabbo, sammāsambuddho pana dasannaṃ chaddantānaṃ balaṃ dhāreti, teneva bhagavā kāḷāvakahatthigaṇanāya koṭisahassabalaṃ dhāreti, purisagaṇanāya dasannaṃ purisakoṭisahassānaṃ balaṃ.

362. Pādo karipote. Pañcavassāni yāva kalabho, kala saṅkhyāne, abho, kalabho, ḷatte kaḷabho, mātāpitūhi ¶ bharitabbattā bhiṅko, bharatissa bhiṅko. Karisāvakopyatra. Pādo mattamātaṅge. Dānaṃ pabhinno yassa pabhinno. Majjatīti matto, mada ummāde. Gaje jāyatīti gajjo, ṇyo, mado. So sañjāto yassa gajjito.

Dvayaṃ hatthisamūhe. Hatthīnaṃ samūho hatthighaṭā. Gajānaṃ samūho gajatā, gāmajanabandhusahāyādīhi tā. Pādo hatthiniyaṃ. Hatthayogā hatthinī, ī, inī. Kaṇa sadde, iru, sakatthe ko. Kareṇukātipi, tadā karayogā kareṇukā, iṇu. Kariṇī, dhenukā, vasā, kareṇupyatra.

363. Hatthisiropiṇḍā hatthino sirasi dve piṇḍā kumbhākhyā. Ke sirasi bhavatīti kumbho, assu, niggahītāgamo ca. Dvinnaṃ pana kumbhānaṃ majjhimaṃ vidu nāma [amara 18.37]. Aṅkusasaṅghātaṃ vindatyasminti vidu, pume, u. Dvayaṃ kaṇṇamūle. Cūḷa nimajjane, ṇvu, cūḷikā, cuda sañcodane vā, codenti ettha aṅkusādīhi adantanti cūḷikā, dassa ḷo, ṇvu.

Āsate asminti āsanaṃ, khandhadeso. Khandho eva deso khandhadeso, tasmiṃ. Dvayaṃ pucchamūle. Pucchassa mūlaṃ heṭṭhimabhāgo.

364. Tikaṃ gajabandhanathambhe. Ālantyasmiṃ, anena vā bandhanti ālānaṃ, yu. Āpubbo bandhanattho lādhātu. Āhananti ¶ bandhantyasmiṃ, anena vā āḷhako, hanadhātu, nassa ḷo, vaṇṇavipariyayo ca, ṇvu. Thambha paṭibandhane. Bandhopyatra.

Tikaṃ saṅkhale. Anitthī tūti tvantaṃ liṅgapadaṃ. Gala secane. Nigaḷati bandhati yenāti nigaḷo, a, kattusādhanaṃ vā. Adi bandhane, andatīti anduko. Ṇvu, assu. Bhusaṃ khalatyanena saṅkhalaṃ, kaṭi vatthabandhanepi, ‘‘thīkaṭīvatthabandhepi, nigaḷe saṅkhalaṃ tisū’’ti [cintāmaṇiṭīkā 18.41] rabhaso. Saṅkhalikāpyatra.

Dvayaṃ gajagaṇḍe. Gaṇḍa vadanekadese, adhātūnampi dhātūsu pāṭho, dhātu hi kriyattho. Gaṇḍo kapolasāmaññepi. Kaṭa vassāvaraṇesu, a. Dvayaṃ karimadajale. Dīyateti dānaṃ. Mada ummāde, karaṇe a.

365. Dvayaṃ hatthikare. Soṇa vaṇṇagatīsu, ḍo, soḍa gabbe vā, niggahītāgamo, ṇo ca. Dvīsu dvepi.

Dvayaṃ soṇḍagge. Karassa soṇḍassa aggaṃ. Pusa posane. Kharo, sassa ko, ussottaṃ, pusa vuḍḍhimhi vā, bhū, pusa snehasecanapūraṇesu vā, kiyādi, pusa dhāraṇe vā, curādi.

Hatthissa kāyamajjhamhi bandhanarajju kacchā nāma. Kaca bandhane, cho. Dūsā, varatrāpyatra. Kutho nāma hatthipiṭṭhattharitacitrakambalaṃ, so ādi yesante kuthādayo. Kuthādayo eva kappano nāma bhavanti. Kappa sāmatthiye, sajjanāyañca ¶ , karaṇe yu. Kappanāpi. Kaca sajjanāyaṃ, tho, kutho, tīsu. ‘‘Napuṃsakamattharaṇaṃ, thī paveṇī kuthaṃ tisū’’ti [cintāmaṇiṭīkā 18.42] hi vopālito. Paveṇī, attharaṇaṃ, vaṇṇo, paritthomoti ete kuthapariyāyā.

366. Dvayaṃ rājārahe hatthini. Rājānamupagantvā vahitumarahatīti opavayho, arahatthe ṇyo. Rājānaṃ vahituṃ arahatīti rājavayho, ṇyo. Dvayaṃ kappitahatthini. Sajjā sajjanā sañjātā yasmiṃ sajjito. Kappā kappanā sañjātā yasmiṃ kappito. Etasmāyeva pāṭhā sajjakappā sajjanākappanānaṃ pariyāyāti ñeyyā.

Hatthino pāde vijjhanakaṇṭako ‘‘tomaro’’tyuccate. Tujjateneneti tomaro, tuda byathane, aro, dassa mo, ottaṃ. Veṇukaṃpyatra [kotraṃ veṇukamālānaṃ (amara 18.41)], kvaci veḷukantipi pāṭho.

367. Hatthino kaṇṇamūlamhi vijjhanakaṇṭako ‘‘tutta’’mityuccate. Tujjateneneti tuttaṃ, to. Hatthino matthakamhi vijjhanakaṇṭako ‘‘aṅkuso’’tyuccate. Aṅkate aneneti aṅkuso, aṅka lakkhaṇe, so, assu.

Pajjaddhaṃ ¶ hatthārohe. Maḍi bhūsāyaṃ, hatthiṃ maṇḍayati rakkhatīti hatthimaṇḍo, sova hatthimeṇḍo, mi hiṃsāyaṃ vā, ḍo, niggahītāgamo. Hatthiṃ pāti rakkhatīti hatthipo, kammani ṇo. Hatthiṃ gopayati rakkhatīti hatthigopako. Gupa rakkhaṇe, sakatthe ko. Ādhoraṇo, nisādinopyatra.

368. Mātaṅgahayādīnaṃ gamanādikriyāsikkhāpako ācariyo ‘‘gāmaṇīyo’’tyuccate. Gamanaṃ gāmo, bhāve ṇo. Hatthādīnaṃ gamanakriyā gāmo, taṃ neti sikkhāpetīti gāmaṇīyo, aññakriyāsikkhāpanetūpacārā, gāmaṃ vā hatthādisamūhaṃ netīti gāmaṇīyo, gamanaṃ vā sikkhāpetīti gāmaṇīyo, sabbatra nassa ṇattaṃ.

Pādadvayaṃ asse. Haya gatiyaṃ, a. Turaṃ sīghaṃ gacchatīti turaṅgo, kvi, bindālopo, lope sati turago. Vāha payatane, a. Asa bhakkhane, a. Sindhūnamadūrabhavo janapadopi sindhavo, tatra bhavo sindhavo, saṃyogantattā na vuddhi. Ghoṭako, pīti, turaṅgamo, vājī, gandhabbo, sattiriccādīnipi asse. Ghuṭa parivattane, ṇvu. Pā pāne,ti. ‘‘Pāne thī pīti asse so’’ti ruddo. Vājayogā vājī, ī. ‘‘Esañca pubbaṃ pakkho āsi, sa tu devetyatyatthitena sālībhūtamuninā sakkaṃ payojetvā vajirachedito’’ti nikāyantariyā. Sapa samavāye,ti, satti, sāmatthiyepi.

369. Tassa ¶ assassa bhedo viseso assataro, assaṃ taratīti assataro, tara atikkamane, tarapaccayenāpi siddhaṃ. Padhānassabhūmibhavo sujātiko avikārī kulīnako asso ājānīyo nāma, ā bhuso kāraṇākāraṇaṃ jānātīti ājānīyo, anīyo, ṇyapaccayena vā siddhaṃ, tadā ‘‘kiyādito nā’’ti nāgamo, īkārāgamo ca [cintāmaṇiṭīkā 18.44 gāthāyampi passitabbaṃ]. Kule sambhūto kulīnako, īno, sakatthe ko. Saṅgāme garusatthappahārena nihato santo piyo sāmikaṃ na jahati sukhaṃ vahanasīlo yo asso, so vinītasaddenoccate. Visesena dammataṃ neti yanti vinīto.

Dvayaṃ assapote. Kasa gamane, oro, assi, kiñci saratīti vā kisoro, bindulopo, asso ca, hayo eva bālattā hayapotako, appatthe ko.

370. Dvayaṃ athāmasse. Ghuṭa parivattane, ṇvu, ghoṭako, assasāmaññepyayaṃ, kharaṃ gacchatīti khaluṅgo, so eva khaḷuṅko, gakārassa kakāraṃ katvā, rassa lo, ḷattamuttañca, khaḷukotipi. Javena sabbesamadhiko asso javano, yu.

Dvayaṃ ¶ kavītikhyāte mukhabandhane. Mukhamātiṭṭhatīti mukhāṭhānaṃ. Khe mukhavivare līno khalīno. ‘‘Kavikā tu khalīnoti [khalīne thī (?)], kaviyaṃ kathanaṃtyapī’’ti rabhaso. Kavi, kavikāpyatra. Ku sadde. I, ī ca, sakatthe ko. Vāsaddena napuṃsakattaṃ samuccinoti. Vuttañca amarakose ‘‘kavikā tu khalīno’nitthī’’ti [amara 18.49].

Assābhitāḷinī vettavikatādi kasā nāma. Kasa gamane, a, karaṇasādhanaṃ.

371. Assassa nāsāgatarajjumhi kusā, kusa silesane. Dvayaṃ assāyaṃ. Vala saṃvaraṇe, vo, ḷattaṃ, ā, vaḷavā. Asatīti assā, ‘‘itthiyamatiyavo vā’’ti a, ā ca, assā. Vāmīpyatra. Dvayaṃ khure. Khura chedane. Saṃ sukhaṃ pharatyanena saphaṃ, nerutto. ‘‘Saphaṃ klīve khuro pumā’’ti [amara 18.49] amarakoso.

Dvayaṃ pucchamatte. Puccha pamāde. Na gacchatīti naṅguṭṭho, aṅga gamane, ṭho, assu, dvepi anitthiyaṃ. Lūmaṃpyatra. Dvayaṃ kesavati naṅguṭṭhamatte, na tu hatthino eva. Vālasamūhayogā vālahattho, yathā kesahattho caye, tathātrāpi. Vālo dhiyyate asminti vāladhi, i.

Etthānāgatāpi assassa dhārākhyā [dhāvākhyā (ka.)] pañca gatiyo kathetabbā. Yathā –

Akkanditaṃ ¶ dhoritakaṃ, recitaṃ vaggitaṃ plutaṃ;

Gatiyome pañca dhārā [dhāvā (ka.)], assānaṃ viññunā matā [amara 18.48-9].

Tattha vitthambhā samāvagati akkanditaṃ, kandi gatisosanesu, to. Tato adhikā caturāgati dhoritakaṃ, dhora gaticāturiye, to, sakatthe ko. Maṇḍalikāyānena gamanaṃ recitaṃ, rica viyojanasambajjhanesu, sambajjhanaṃ missanaṃ. Vegena parikkhitto paricaraṇaṃ vaggitaṃ, vagga gamanattho. Turaṃ samena gamanaṃ plutaṃ, plu gatiyaṃ. Ta’dutta’massasatthe ‘‘samo’dhiko layo vegī, turitasso bhave kamā’’ti.

372. Dvayaṃ yuddhatthe cakkayuttayāne. Sanda gamane, sandate gamyateneneti sandano, yu. Ramateneneti ratho, tho, malopo. Sataṅgopyatra. Satamaṅgānyassa.

Yaṃ na raṇāya yuddhatthaṃ cakkayuttaṃ yānaṃ, api tu kīḷābhamanādyatthaṃ, so pussaratho. Vuttañca amarakose ‘‘ayaṃ pussaratho cakka-yānaṃ na samarāya ya’’nti [amara 18.51]. Pusa pāsane, so, pusanāmakena phalavisesena yutto ratho pussaratho, pussanakkhattena kato, sajjito vā rathoti pussaratho.

Byagghassa cammāvuto parikkhitto ratho veyyaggho nāma, byagghassa vikāro cammaṃ veyyagghaṃ, ṇo, tena parivuto ratho veyyaggho, ṇo, ubhayatrāpi vuḍḍhāgamo. ‘‘Paccattaṃ [paccatthaṃ (ka.)] ayanti ¶ gacchantīti paccayā’’ti vacanatthato paccattameva [paccatthameva (?)] paccayā bhavanti, yathā kāritantasmāpi payojakavasena anekakāritapaccayā. Dīpino cammāvuto ratho dīpo nāma, dīpino vikāro cammaṃ dīpaṃ, ṇo, tena parivuto ratho dīpo, ṇo.

373. Dvayaṃ purisayuttayāne. Si sevāyaṃ. Sukhatthikehi sevīyateti sivikā, ṇvu, vāgamo, ittaṃ, kitapaccayā hi yebhuyyena kammādīsupi vattanti, kiccapaccayā ca kattaripi, yathā ‘‘vinayo, nissayo, tapanīyā dhammā’’tyādīsu, mahāpadesena vā kitakiccapaccayānaṃ kattukammādīsvapi pavatti veditabbā, sivaṃ karotīti vā sivikā, iko. Yāpyehi adhamehi yāyate niyyateti yāpyayānaṃ. ‘‘Yāpya pānīyake nindye’’ti hi nānatthasaṅgahe.

Dvayaṃ sakaṭe. Anitthī tūti tvantaṃ liṅgapadaṃ. Saka sattiyaṃ, aṭo. Ana pāṇane, karaṇasādhanaṃ, natthi nāsā yassāti vā anaṃ, sālopo, rasso ca. Klīve’naṃ, sakaṭo, nitthītyamarakoso [amara 18.52].

Dvayaṃ cakke. Karoti gamanamaneneti cakkaṃ, dvittaṃ, cakkādi. Rathassa aṅgaṃ rathaṅgaṃ. Tassa cakkassa anto avasānaṃ nemi, sā nāriyaṃ itthiyaṃ. Nayati cakkaṃ nemi. Yā bhūmiṃ phusati, nī naye, mi, īpaccaye nemī ca. Padhipyatra.

374. Tammajjhe ¶ tassa rathassa, cakkassa vā majjhe cakkākāro piṇḍikā, yassaṃ sabbāni kaṭṭhāni āsajjante. Piṇḍikāsāhacariyā nābhi itthī, īpaccaye nābhī ca. Sabbāni kaṭṭhāni piṇḍetīti piṇḍikā, piṇḍa saṅghāte, a, sakatthe ko. Piṇḍīpi, nābhi viyāti nābhi.

Rathassa yugakaṭṭhaṃ yatra āsajjate, sa yugandharo. Kuṃ pathaviṃ vuṇoti acchādayatīti kubbaro, vu saṃvaraṇe, ro, ussattaṃ. Yugaṃ dhāretīti yugandharo, saññāyaṃ a, abhidhānā rasso.

Akkho sakaṭaṃ, tadavayavo vā, tathā cāhājayācariyo –

‘‘Akkho vibhīṭake nimbe, sakaṭe ca byavahāre;

Rathassāvayave kasse, pāsakepya’kkha’mindriye’’ti.

Tassaggagate kīle āṇī, itthī. Aṇipi, ‘‘sīmāssikkhaggakīlesu, aṇī āṇī ime dvisū’’ti [cintāmaṇiṭīkā 18.56] hi ruddo dvidhā paṭhati. ‘‘Aṇī āṇī ca akkhaggakīle sīmāssisu matā’’ti ca nānatthasaṅgahopi. Assi koṇo. Aṇa sadde, ṇi. Pubbapakkhe na vuḍḍhi, ana pāṇane vā, ṇattaṃ. Kaṇḍakādisatthehi parirakkhaṇatthaṃ kato rathāvaraṇo varutho, yo ‘‘rathaguttī’’ti khyāto. Vara varaṇe, varaṇametthāvaraṇaṃ, yathā rathaṃ thiratthaṃ taṭṭhañca gopatīti rathagutti, itthī, ‘‘gutti kārāgāre vuttā, bhūgate rakkhaṇe yame’’ti nānatthasaṅgahe.

375. Rathādīnaṃ ¶ purobhāgasaṅkhāte mukhe dhuro. Dhara dhāraṇe, assu, yānamukhaṃpyatra. Akkhopakkharādayo rathassa aṅgā nāma. Aka gamane, kho, akkho, dvinnaṃ rathacakkānaṃ antaragato kaṭṭhaviseso. Upari karīyateti upakkharo, akkhassopari kaṭṭhaviseso. Amarakose pana upakkharasaddassa sabbarathāvayavavācakattaṃ vuttaṃ ‘‘rathaṅgantu upakkharo’’ti [amara 18.55]. ‘‘Apakkharo’’tipi pāṭho.

Sabbasmiṃ hatthādike vāhane yānādittayaṃ, sabbatra karaṇasādhanaṃ. Yojanīyaṃ yujjatenenāti yoggaṃ, ṇyo. Pattaṃ dhoraṇañcātra. Pata gatiyaṃ. Dhora gaticāturiye, etthāpi karaṇasādhanaṃ.

376. Catukkaṃ sārathimhi. Rathena carati sīlenāti rathacārī. Savati perayatīti sūto, sū peraṇe, to. Aja gamane. Pājetīti pājitā, ritu, dīghādi. Sara gatiyaṃ, thi, rathena saha gacchatīti vā sārathi, iṇa, aññatropacārā. Niyantā, yantā, khattā, sabyaṭṭho, dakkhiṇattho, rathakuṭumbīpyatra.

‘‘Niyantā pājitā yantā, sūto khattā ca sārathi;

Sabyaṭṭho dakkhiṇattho ca, saññā rathakuṭumbino’’ti [amara 18.56-60]. –

Vuttaṃ ¶ . Atthato sārathino rathakuṭumbī ca nāmaṃ. Rathanāyake tu ‘‘rathāroho ca rathiko rathī’’ti pacchā vakkhati. Khudi saṃpesane, tu, dassa to, ussattañca, khattā.

Tikaṃ rathe pājitatarā aññe yodhā, atra ye ‘‘rathanāyakā’’tipyuccante. Rathamārohatīti rathiko, rathī ca. Rathena yujjatīti vā rathiko, rathī ca. Rathino, sandanārohopyatra. Dvayaṃ yodhe. Yudha sampahāre, ṇo. Bhaṭati yujjatīti bhaṭo, a. Kvaci yoddhopi.

377-379. Catukkaṃ padātike. Padehi atati ajatīti padāti, ata sātaccagamane, i. Pada gamane. Padatīti patti, i, dvittaṃ. Padena adatīti vā patti, alopo, dassa to, ime dve, vakkhamānā dve ca pume. Padehi gacchatīti padago, padiko. Pādātiko, padājayopyatra [pādehi ajati ī, rasso ca padājiṃ (cintāmaṇiṭīkā 18.66)].

Chakkaṃ ¶ kavace. Naha bandhane, karaṇe ṇo. Kaṅka gatyattho, aṭo. Varīyate tanti vammaṃ, vara varaṇe, vara icchāyaṃ vā, mo, rassa mo. Kaca bandhane, a, vakāravaṇṇāgamo. Uro chādayantyanenāti uracchado. Vāsaddo dvinnaṃ punnapuṃsakattaṃ sampiṇḍeti. Jala dittiyaṃ, ṇvu. Tanuttaṃ, daṃsanaṃ, jagaropyatra. ‘‘Jagaro kaṅkaṭo yogo, sannāho ca uracchado’’ti [cintāmaṇiṭīkā 18.64 byākhyāsudhā 2.8.64] vopālito.

Tikaṃ katasannāhe. Cammena sammā naddhavāti sannaddho, dho. Sajju gatiyaṃ, a. Vammena naddhavā vammiko. Daṃsito, uracchadiko, byūḷhakaṅkaṭo, jagarikopyatra.

Dvayaṃ paridahite vatthādo. Āpatipubbo mucadhātu paridahane, ubhayattha to, bhūjādi. Pakkhe ‘‘susapacasakato kkhakkā ce’’ti sutte cakārena tapaccayassa kko, dhātvantalopo ca. Pinaddho, apinaddhopyatra. Pubbapakkhe apissākāralopo.

Catukkaṃ abhicārapadātimhi. Pure caraṇasīlo, sattamiyā alopo ubhayatrāpi. Pubbe ṇī. Parapakkhe a, pubbaṃ, pubbe vā gacchatīti pubbaṅgamo, dutiyāyālopo. Purogo, aggesaro, paṭṭho, aggatosaro, purassaro, purogamopyatra.

Dvayaṃ asīghagāmini. Mandaṃ gacchati sīlenāti mandagāmī, ṇī. Mantha viloḷane, anekatthattā saṃkilese ca. Saṃkilissateti mantharo, aro.

Tikaṃ vegini. Turameti gacchatīti turito, i gatiyaṃ, to. Turassi, pajavī, javopyatra. Dvayaṃ jetuyoggatāmatte. Ji jaye, tabbo, jetabbaṃ, ṇyapaccaye jeyyaṃ.

380. Tikaṃ ¶ sūre. Sura vīra vikkanteti curādidhātu. Surayati, vīrayatīti sūro, vīro ca, a, dīghādi, kanta chedane. Vikkanto. Dvayaṃ sahāyamatte. Saha eti gacchatīti sahāyo, sabbatra kattari ca a. Anusaddo pacchāttho. Samāti ete dve tulyatthā. Anuplapo, abhisaropi. Sannaddhappabhutī sannaddhasaddādayo anucarantā tīsu.

Pātheyyaṃ nāma rājādīnaṃ yātrāsveva bahulaṃ pavattatīti idha taṃ vuttaṃ, pathe hitaṃ pātheyyaṃ, eyyo. Samba maṇḍale, alo, sameti addhānaparissamametenāti vā sambalaṃ, alo, bāgamo ca.

381. Catukkaṃ senāyaṃ. Vāhayogā vāhinī. Dhajayogā dhajinī. Si bandhane, no, senā. Camu adane, ū. Camati bhīrunti camū. Putanā, anīkinī, varūthinīpyatra. Ettha ca putanā anīkinī vāhinī camū senābhedepi. ‘‘Putanā’nīkinī camū, senā senāntarepi ce’’ti ruddo, ‘‘senāpabhede senāyaṃ, savantyamapi vāhinī’’ti rabhaso ca. Cakkāditikaṃ sāmaññena senāyaṃ, senaṅge ca. Cāṇakye tu senāvisese anīko vutto ‘‘tīṇi tikānyanīka’’nti.

Asseva ¶ kāmandakīye vivaraṇaṃ, yathā –

‘‘Assassa pattiyodhā ye, bhaveyyuṃ purisā tayo;

Iti kappā tu pañcassā, vidheyyā kuñjarassa tu;

Pādaṅgo pājitāvanto, purisā dasa pañca ca;

Vidhānamiti nāgassa, catukkaṃ sandanassa ca;

Anīkamiti viññeyya-miti kappā nava dvipā’’ti.

Karīyate viggaho yeneti cakkaṃ. Bala saṃvaraṇe, a. Aṇa sadde, iko. Vākāro napuṃsakattaṃ samuccinoti.

Caturaṅgabalāya susannaddhāya senāya yuddhatthaṃ desavidese vinyāso vibhajitvā nyasanaṃ ṭhapanaṃ byūho kathyate. Vibhajitvā ūhanaṃ ṭhapanaṃ byūho. Tabbhedā daṇḍabhogamaṇḍalāsaṃhatā cattāro pakatibyūhā. Tatra anīkānaṃ tiriyato vutti daṇḍo. Samatthānamanīkānamanvāvutti aññoññato vutti bhogo. Maṇḍalaracanāya sarantānamanīkānaṃ sabbato vutti sappasarīramiva maṇḍalo. Ṭhitānamitaretarāsaṃ hatānaṃ visiliṭṭhatarānaṃ anīkānaṃ puthuvutti asaṃhato. Taduttaṃ kāmandakena –

‘‘Tiriyato vutti daṇḍākhyā, bhogonvāvuttireva ca;

Maṇḍalo sabbatovutti, puthuvutti asaṃhato’’ti.

Byūhasamaveto eva byūhassekadeso pacchābhāgo byūhapaṇhi, byūhassa pacchā, byūhantarameva vā. Yatra ṭhito rājā sasenaṃ paṭiggaṇhati, taṃ senāya pacchā dhanusatadvayantarena ṭhitaparisasahitaṃ anīkaṃ ‘‘paṭiggaho’’tyuccate.

382-383. Eko ¶ hatthī dvādasapurisasahito ‘‘eko hatthī’’tyuccate, etena lakkhaṇena adhamantato heṭṭhimaparicchedena tayo hatthino hatthānīkaṃ nāma, tathā eko turaṅgo tipurisasahito, eko ca ratho catupurisasahito eko hayo, eko rathoti etena lakkhaṇena adhamantato tayo hayā ca tayo rathā ca hayānīkaṃ, rathānīkaṃ nāma, tenāha ‘‘tayo tayo gajādayo’’ti. Sasatthā khaggādisatthahatthā catujjanā cattāro purisā pattānīkaṃ nāma vuttā. Heṭṭhimantatoyevetthāpi paricchedo. Amarakose tvaññathā kathitā –

‘‘Ekakebharathā tyassā, patti pañcapadātikā;

Patyaṅgehi tiguṇehi, kamā saññā yathottaraṃ.

Senāmukhaṃ gumbagaṇā, vāhinī putanā camū;

Anīkinī ca tāsantu, dasa akkhobhinī mata’’nti [amara 18.80-1].

Tassattho – tīhi assehi gajenekena rathena ca padātībhi ca pañcahi patti nāma senantaraṃ. Patyaṅgehi sabbehi gajādīhi ¶ yathāpubbaṃ guṇehi yathottaraṃ kamena senāmukhādikā saññā bhavati. Yathottaranti vacanena yathāpubbamityatthamāha, tenedaṃ vuttaṃ ‘‘bhavati tayo pattino senāmukhaṃ. Tīhi senāmukhehi gumbo. Gumbattayena gaṇo. Gaṇattayaṃ vāhinī. Vāhinittayaṃ putanā. Putanattayaṃ camū. Camuttayaṃ anīkinī. Tāsaṃ anīkinīnaṃ dasa akkhobhinī’’ti.

Tatra rathānaṃ saṅkhyā sattatisahitehi aṭṭhasatehādhikānyekavīsatisahassāni, evameva gajānampi saṅkhyā, tathā ca –

Pañcasaṭṭhisahassāni, chasatāni daseva tu;

Saṅkhyā tā turaṅgānañhi, vinā rathe turaṅgame.

Narānaṃ satasahassaṃ, sahassāni naveva ca;

Satāni tīṇi ca’ññāni, paññāsañca padātayoti [byākhyāsudhā 2.8.80].

384. Heṭṭhimaparicchedena senaṃ dassetvā ukkaṭṭhaparicchedena dassetumāha ‘‘saṭṭhi…pe… yanti’’ccādi. Yantiyā yānaṃ kubbantiyā senāya kattubhūtāya dhūlīkatesu santesu. Kesu? Saṭṭhivaṃsakalāpesu. Kittakappamāṇesu? Paccekaṃ saṭṭhidaṇḍavantesu, esā akkhobhinī nāma senā ukkaṭṭhaparicchedena. Kenaci khobhetumasakkuṇeyyatāya akkhobhinī, yu, nadādi. Khubha calane.

385. Catukkaṃ ¶ sampattiyaṃ. Dhanukkaṃso sampatti. Pada gamane, bhāveti. Yupakkhe ‘‘itthiyamatiyavo vā’’ti a. Lakkha dassanaṅkesu, ī, lakkhī, sirī ca pubbe devatāvasena vuttā, idha dhanukkaṃsavasena.

Dvayaṃ sampattiviparītāyaṃ. Virūpaṃ pajjatīti vipatti, padimhā kattariti. Virūpaṃ pajjanaṃ vā vipatti, bhāveti. Āpadāsahacaraṇato vipatti thiyaṃ.

Catukkaṃ satthamatte. Ādāya yujjhante yanti āvudhaṃ, yassa vo. Āyudhaṃ vā. Hara haraṇe. Harati jīvitanti heti,ti, asse, ralopo, hanativasena vā siddhaṃ. Sasa hiṃsāyaṃ, tho. Atthaṃpyatra. Asu khepane.

386-387. Saṅkhepenāyudhaṃ dassetumāha. Muttāmuttañca amuttañca pāṇito muttañca yantamuttañceti sakalaṃ taṃ āyudhaṃ catubbidhaṃ bahūnampi tabbhedānativattanato.

Catunnaṃ sarūpamāha ‘‘muttāmuttañcā’’di. Yaṭṭhi nāma satthaviseso, na kattaradaṇḍo.

‘‘Yaṭṭhi hāralatāsattha-bhedesu dhanudaṇḍake’’ti hi nānatthasaṅgahe.

Tadādi ¶ āyudhaṃ muttañca taṃ amuttañceti muttāmuttaṃ, kammadhārayo, yathā katākataṃ. Churikā asiputti, tadādikaṃ amuttaṃ. Yanta saṅkocane, yantaṃ, dhanvādi.

388-389. Pañcakaṃ dhanumhi. Usuṃ asati khipatīti, kammani ṇo, ussi. Dhana dhaññe, u, hana hiṃsāyaṃ vā, u, hassa dho, dhanu. ‘‘Dhanu vaṃsavisuddhopi, nigguṇo kiṃ karissatī’’ti [hitopadesa kathāmukha 23] pume payogo. ‘‘Sarā vāpo dhanu itthī, tuṇatā tiṇatāpice’’ti [tikaṇḍasesa 2.8.51] tikaṇḍaseso. Kiṃ nāmena daṇḍayatīti kodaṇḍaṃ, daṇḍa nipātane, kiṃ nāmena damyatīti vā kodaṇḍaṃ, damudhātumhā ḍo, kiṃ nāmena dunotīti vā kodaṇḍaṃ, du paritāpe, ḍo nipātito, kuṭilattā vā kucchito daṇḍo yassatthīti kodaṇḍaṃ. Capa santāpe, a, capo, vaṃsabhedo, tabbikāro cāpo, ṇo. Saramasati khipatīti sarāsanaṃ. Kammukampi. Kammāya pabhavatīti kammukaṃ.

Tikaṃ guṇe. Gacchati saro yenāti guṇo, massa ṇo, assu, gu sadde vā, gavati etenāti guṇo, yu, ṇattaṃ. Jara vayohānimhi, a, jiyādeso. Pakkhe ikāralopo, jayā. ‘‘Jiyā cāthā’’tipi pāṭho, tadā dvayaṃ ¶ guṇe. Mubbī, siñjinīpyatra. Mubbavikāro mubbī. Siñja abyattasadde, inī.

Tipādo kaṇḍe. Sara hiṃsāyaṃ. Sarantyanenāti, pume, saññāyaṃ ṇo. Pattaṃ vājo, taṃyogā pattī, ī. Sā tanukaraṇāvasānesu, divādi, ṇvu, yassālopo. Vaṇyate saddāyateneneti vāṇo, ṇo, vaṇa sadde. Kaṇyateneneti kaṇḍaṃ, kaṇa sadde, ḍo, kaṇḍa bhede vā. Isa gamane, u, issu, usa dāhe vā. Khura chedane, apo, atha vā khe arati gacchatīti khuro, assu, taṃ pātīti khurappo. Tija nisāne, yu. Asa khipane, kamme yu. Visikho, ajimhago, khago, āsugo, kalambo, maggaṇo, ropopyatra. Visanto khaṇatīti visikho. Kala made, ambo. Magga anvesane, yu. Rupa vimohane, divādi, a, ropo. ‘‘Thūlakheḍo vipāṭo ca, citrapuṅkho saropi ce’’ti [tikaṇḍasesa 2.8.52] tikaṇḍasese.

Pañcakaṃ kalāpe. Tūṇa pūraṇe, curādi, nadādi. ‘‘Tūṇo nisaṅgo tūṇiro, upāsaṅgo ca vāṇadhi’’riti [cintāmaṇiṭīkā 18.88] amaramālāyaṃ puṃsakaṇḍe. ‘‘Tūṇā’’tipi itthiliṅgappakaraṇe vutto, idha pana ‘‘tuṇī, tūṇo’’ti dvīsu, sarasamūhānaṃ ṭhānattā kalāpo. Irapaccaye tūṇiro. Vāṇā sarā dhiyantetreti vāṇadhi. ‘‘Tūṇo pasaṅga tūṇira-nisaṅgā vāṇadhi dvisū’’tyamarasīhe.

390. Dvayaṃ vāje, yaṃ ‘‘kaṇḍapatta’’mityuccate. Pata gamane, karaṇe kho, tassa ko, pakkhena katattā vā pakkho ¶ . Vajatyanenāti vājo, ṇo. Visamapivitthāti visappīto saro diddho nāma. Disa appītiyaṃ, to. Littopyatra.

Tikaṃ vijjhitabbe. Vijjhanatthaṃ lakkhyateti lakkhaṃ. Vijjhitabbanti vejjhaṃ, ṇyo, jhassa jjho, isse. Saro vayati gacchati yasmiṃ sarabyaṃ, vassākāralopo. Niccaṃ sarānamabhyāsanaṃ vasīkaraṇaṃ sarābhyāso. ‘‘Byādhepyupāsanāyañca, vāṇābhyāsepyupāsana’’nti ruddo. Lakkhamupagantvā asanaṃ khipanaṃ upāsanaṃ.

391. Pañcakaṃ khagge. Maṇḍalaṃ aggaṃ yassa. Niggato tiṃsato’ṅgulito nettiṃso. Asa khepane, asate khippateti asi, i. Khagga khaṇḍabhede. Sāyako sarepi. Candahāso, riṭṭhi, kakkhalako, karavālopyatra. Tassa khaggassa pidhāne kosi, itthī. Kusa silesane, i, kosi, rassanto. Khaggachurikādīnaṃ muṭṭhiyaṃ tharusaddo. Thara satthagatiyaṃ, u.

392. Tikaṃ khaggādīnaṃ satthānaṃ vāraṇaphalake. Kheṭa bhakkhane, ṇvu. Phala visāraṇe, ṇvu. Phalatīti phalakaṃ, anitthī. Cara gatibhakkhanesu, mo, camu adane vā, a. Phalampi.

Vaṇṭānihārassākhaggākati ¶ hatthakuṇḍādi illī, ilīpi, ila gatiyaṃ, nadādi. Karaṃ pālayatīti karapālikā, ṇvu.

Dvayaṃ asiputtiyaṃ. Chura chedane, ṇvu. Sasu hiṃsāyaṃ,ti, nadādi. Asino puttī, asidhenukāpi.

Dvayaṃ vaḍḍhakīnaṃ muggarehi samānākārāyudhabhede. Laga saṅge, alo, assu, ḷattañca. Muraṃ giratīti muggaro, rassa go, gira niggiraṇe, muccatīti vā muggaro, aro. Dughaṇo, ghanopi.

393. Dvayaṃ salle. Sala āsugatiyaṃ, a, sara hiṃsāyaṃ vā, lo, rassa lo. Saṅka saṅkāyaṃ, u. Sūlampi. Sūla rujāyaṃ.

Dvayaṃ vāsiyaṃ. Vasa chedanasnehāvahāraṇesu, ṇī. Taccha tanukaraṇe, yu, nadādi.

Dvayaṃ pharasumhi. Chedakattā kucchitā dhārā yassāti kudhārī. Kudhāropi. Paraṃ sasati hiṃsatīti pharasu. U, passa pho, salopo ca. Parasupi, so parasusaddo napuṃsako. Parasudhopyatra.

Dvayaṃ pāsāṇavidāraṇe. Ṭaṅka bandhane. Dara vidāraṇe. Pāsāṇaṃ dārayatīti pāsāṇadāraṇo, yu. Pāsāṇadārakopi.

394. Dvayaṃ ¶ hatthappamāṇe kaṇaye [kaṇḍe (cintāmaṇiṭīkā)]. Cakkapūraṇādivāyuvasena khippate. Kaṇa sadde, ayo. Bhindanasīlatāya bhindī, vāti gacchati tenāti vālo, alo, bhindī ca so vālo cāti bhindivālo, ḷatte bhindivāḷo, rasso.

Cakkādayo satthabhedā. Tatra cakkākāro āyudhaviseso cakkaṃ. Kanta chedane, assu, kunto dīghadaṇḍo. Gadā, satti ca pasiddhā.

Tikaṃ koṇabhāge. Kuṇa saddopakaraṇesu, kuṇa saṅkocane vā, ṇo. Si sevāyaṃ, a, rasso, asso. Kuṭa koṭille, iṇa.

395. Dvipādaṃ vijigīsassa yātrāyaṃ, sabbatra bhāvasādhanaṃ. Yā pāpuṇe, nikkhamitvā yāyate niyyānaṃ, yu. ‘‘Chadādīhi tatraṇa’’ti traṇa. Yātrā, ā. Nadādino ākatigaṇattā īpaccayābhāvo. Ṭhā gatinivattiyaṃ, papubbo yāne, yu, patiṭṭhīyate paṭṭhānaṃ, purecārimhi paṭṭho.

Pañcakaṃ dhūlīmatte. Tathā ca ‘‘paṃsu khodo mato reṇu, cuṇṇo dhūli’tthiyaṃ bhave’’tyamaramālā. Cuṇṇa pisane, cuṇṇa sañcuṇṇane vā. Paṃsa nāsane, u. Ranja rāge, rajo, manogaṇopi napuṃsake, taṃsahacaraṇato paṃsupi. ‘‘Klivaṃ’parādhe reṇumhī’’ti ¶ rabhaso. Atha vā cuṇṇarajosahacaraṇato paṃsu napuṃsake. Dhū vidhunane, dhū kampane vā, li, nadādi. Ri gatiyaṃ, ṇu, isse.

396. Vaṃsakkamavedīvaṃsathutiṃ yo kubbati, so māgadho. Tasmiṃ madhuko vutto. So ca khattiyāvessasambhavo bhavati, vaṃsamaggaṃ thavatīti māgadho, thassa dho. Maggaṃ dhavatīti madhuko, ṇvu, ggalopo.