અઞ્ઞ > વિસુદ્ધિમગ્ગ > વિસુદ્ધિમગ્ગ-મહાટીકા-૧

૧. સ્વાયં વિસુદ્ધિમગ્ગો યં સુત્તપદં નિસ્સાય પટ્ઠપીયતિ, તં તાવ નિક્ખિપિત્વા તસ્સ નિદાનાદિનિદ્ધારણમુખેન નાનપ્પકારતો અત્થં સંવણ્ણેતું ‘‘સીલે પતિટ્ઠાયા’’તિઆદિ આરદ્ધં. ધમ્મં સંવણ્ણેન્તેન હિ આદિતો તસ્સ નિદાનં વત્તબ્બં, તતો પયોજનં પિણ્ડત્થો પદત્થો સમ્બન્ધો અધિપ્પાયો ચોદના સોધનં વત્તબ્બં. તથા ચેવ આચરિયેન પટિપન્નં. એત્થ હિ ભગવન્તં કિરાતિઆદિ દેસનાય નિદાનપયોજનનિદ્ધારણં, વિસુદ્ધિમગ્ગં ભાસિસ્સન્તિઆદિ પિણ્ડત્થનિદ્ધારણં ¶ , સીલે ઠત્વાતિઆદિ પદત્થસમ્બન્ધાધિપ્પાયવિભાવના, કિં સીલન્તિઆદિ ચોદના, તતો પરં સોધનં, સમાધિપઞ્ઞાકથાસુપિ એસેવ નયો. કસ્મા પનેત્થ વિસ્સજ્જનગાથા આદિમ્હિ નિક્ખિત્તા, ન પુચ્છાગાથા. પુચ્છાપુબ્બિકા હિ વિસ્સજ્જનાતિ? વુચ્ચતે – તદત્થસ્સ મઙ્ગલભાવતો, સાસનસ્સ આદિકલ્યાણાદિભાવવિભાવનતો, ભયાદિઉપદ્દવનિવારણેન અન્તરાયવિધમનતો, ઉપરિ સંવણ્ણેતબ્બધમ્મસઙ્ગહતો ચાતિ વેદિતબ્બં.

એત્થાહ – કસ્મા પનાયં વિસુદ્ધિમગ્ગકથા વત્થુપુબ્બિકા આરદ્ધા, ન સત્થુથોમનાપુબ્બિકાતિ? વુચ્ચતે – વિસું અસંવણ્ણનાદિભાવતો. સુમઙ્ગલવિલાસિનીઆદયો વિય હિ દીઘનિકાયાદીનં નાયં વિસું સંવણ્ણના, ન પકરણન્તરં વા અભિધમ્માવતારસુમતાવતારાદિ વિય. તાસંયેવ પન સુમઙ્ગલવિલાસિનીઆદીનં વિસેસભૂતા. તેનેવાહ ‘‘મજ્ઝે વિસુદ્ધિમગ્ગો’’તિઆદિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.ગન્થારમ્ભકથા; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.ગન્થારમ્ભકથા; સં. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.ગન્થારમ્ભકથા; અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.ગન્થારમ્ભકથા). અથ વા થોમનાપુબ્બિકાપિ ચાયં કથા ન વત્થુપુબ્બિકાવાતિ દટ્ઠબ્બં. સાસને હિ વત્થુકિત્તનં ન લોકે વિય કેવલં હોતિ, સાસનસમ્પત્તિકિત્તનત્તા પન સત્થુ અવિપરીતધમ્મદેસનાભાવવિભાવનેન સત્થુગુણસંકિત્તનં ઉલ્લિઙ્ગન્તમેવ પવત્તતિ. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘એત્તાવતા તિસ્સો સિક્ખા’’તિઆદિ. સોતાપન્નાદિભાવસ્સ ચ કારણન્તિ એત્થ હિ આદિ-સદ્દેન સબ્બસકદાગામિઅનાગામિનો ¶ વિય સબ્બેપિ અરહન્તો સઙ્ગય્હન્તિ વિભાગસ્સ અનુદ્ધટત્તા. તેન તિણ્ણમ્પિ બોધિસત્તાનં નિબ્બેધભાગિયા સીલાદયો ઇધ ‘‘સીલે પતિટ્ઠાયા’’તિઆદિવચનેન સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બં. તિણ્ણમ્પિ હિ નેસં ચરિમભવે વિસેસતો સંસારભયિક્ખણં, યથાસકં સીલે પતિટ્ઠાય સમથવિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા તણ્હાજટાવિજટનપટિપત્તિ ચ સમાનાતિ. અથ વા ‘‘સો ઇમં વિજટયે જટ’’ન્તિ સાધારણવચનેન સાતિસયં, નિરતિસયઞ્ચ તણ્હાજટાવિજટનં ગહિતં. તત્થ યં નિરતિસયં સવાસનપ્પહાનતાય. તેન સત્થુ પહાનસમ્પદા કિત્તિતા હોતિ, તન્નિમિત્તા ઞાણસમ્પદા ચ. તદુભયેન નાનન્તરિકતાય આનુભાવસમ્પદાદયોપીતિ. એવમ્પિ થોમનાપુબ્બિકાયં કથાતિ વેદિતબ્બં. અથ વા થોમનાપુબ્બિકા એવાયં કથાતિ દટ્ઠબ્બં, ‘‘સબ્બધમ્મેસુ અપ્પટિહતઞાણચારો’’તિઆદિના સત્થુ થોમનં પુરક્ખત્વા સંવણ્ણનાય આરદ્ધત્તા. સા પનાયં યસ્મા પુચ્છન્તસ્સ અજ્ઝાસયાનુરૂપં બ્યાકરણસમત્થતાય વિભાવનવસેન પવત્તિતા, આચિણ્ણઞ્ચેતં આચરિયસ્સ યદિદં સંવણ્ણેતબ્બધમ્માનુકૂલં સંવણ્ણનારમ્ભે સત્થુ અભિત્થવનં. તસ્મા ¶ ઇમિના કારણેન એવમેત્થ થોમના પવત્તિતાતિ. થોમનાકારસ્સ વુચ્ચમાનસ્સ કારણં ઉદ્ધરન્તેન પઠમં વિસ્સજ્જનગાથં નિક્ખિપિત્વા તસ્સા નિદાનચોદનામુખેન પુચ્છાગાથં સરૂપતો ચ અત્થતો ચ દસ્સેત્વા તસ્સા પુચ્છાય અવિપરીતબ્યાકરણસમત્થભાવાવજોતનં ભગવતો થોમનં પુરક્ખત્વા યથાધિપ્પેતધમ્મસંવણ્ણના કતા. તેનાહ ‘‘સીલે પતિટ્ઠાયા’’તિઆદિ. તત્થ ગાથાય અત્થો પરતો આવિ ભવિસ્સતિ.

ઇતીતિઆદીસુ ઇતીતિ અયં ઇતિ-સદ્દો હેતુ પરિસમાપનાદિપદત્થવિપરિયાયપકારાવધારણનિદસ્સનાદિઅનેકત્થપ્પભેદો. તથા હેસ ‘‘રુપ્પતીતિ ખો, ભિક્ખવે, તસ્મા ‘રૂપ’ન્તિ વુચ્ચતી’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૩.૭૯) હેતુમ્હિ આગતો. ‘‘તસ્માતિહ મે, ભિક્ખવે, ધમ્મદાયાદા ભવથ, મા આમિસદાયાદા. અત્થિ મે તુમ્હેસુ અનુકમ્પા ‘કિન્તિ મે સાવકા ધમ્મદાયાદા ભવેય્યું, નો આમિસદાયાદા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૯) પરિસમાપને. ‘‘ઇતિ વા ઇતિ એવરૂપા નચ્ચગીતવાદિતવિસૂકદસ્સના પટિવિરતો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૧૯૭) આદિઅત્થે. ‘‘માગણ્ડિયોતિ તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ સઙ્ખા સમઞ્ઞા પઞ્ઞત્તિ વોહારો નામં ¶ નામકમ્મં નામધેય્યં નિરુત્તિ બ્યઞ્જનં અભિલાપો’’તિઆદીસુ (મહાનિ. ૭૩, ૭૫) પદત્થવિપરિયાયે. ‘‘ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, સપ્પટિભયો બાલો, અપ્પટિભયો પણ્ડિતો. સઉપદ્દવો બાલો, અનુપદ્દવો પણ્ડિતો. સઉપસગ્ગો બાલો, અનુપસગ્ગો પણ્ડિતો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૧૨૪) પકારે. ‘‘અત્થિ ઇદપ્પચ્ચયા જરામરણન્તિ ઇતિ પુટ્ઠેન સતા, આનન્દ, અત્થીતિસ્સ વચનીયં, કિંપચ્ચયા જરામરણન્તિ ઇતિ ચે વદેય્ય, જાતિપચ્ચયા જરામરણન્તિ ઇચ્ચસ્સ વચનીય’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૯૬) અવધારણે, સન્નિટ્ઠાનેતિ અત્થો. ‘‘અત્થીતિ ખો, કચ્ચાન, અયમેકો અન્તો, નત્થીતિ ખો, કચ્ચાન, અયં દુતિયો અન્તો’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૨.૧૫; ૩.૯૦) નિદસ્સને. ઇધાપિ નિદસ્સને દટ્ઠબ્બો, પકારેતિપિ વત્તું વટ્ટતેવ. પઠમો પન ઇતિ-સદ્દો પરિસમાપને દટ્ઠબ્બો. હીતિ અવધારણે. ઇદન્તિ આસન્નપચ્ચક્ખવચનં યથાધિગતસ્સ સુત્તપદસ્સ અભિમુખીકરણતો.

વુત્તન્તિ અયં વુત્ત-સદ્દો સઉપસગ્ગો, અનુપસગ્ગો ચ વપ્પનવાપસમીકરણકેસોહારણજીવિતવુત્તિપમુત્તભાવપાવચનપવત્તિતઅજ્ઝેસનકથનાદીસુ દિસ્સતિ. તથા હિ અયં –

‘‘ગાવો ¶ તસ્સ પજાયન્તિ, ખેત્તે વુત્તં વિરૂહતિ;

વુત્તાનં ફલમસ્નાતિ, યો મિત્તાનં ન દુબ્ભતી’’તિ. –

આદીસુ (જા. ૨.૨૨.૧૯) વપ્પને આગતો. ‘‘નો ચ ખો પટિવુત્ત’’ન્તિઆદીસુ (પારા. ૨૮૯) અટ્ઠદન્તકાદીહિ વાપસમીકરણે. ‘‘કાપટિકો માણવો દહરો વુત્તસિરો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૪૨૬) કેસોહારણે. ‘‘પન્નલોમો પરદત્તવુત્તો મિગભૂતેન ચેતસા વિહરતી’’તિઆદીસુ (ચૂળવ. ૩૩૨) જીવિતવુત્તિયં. ‘‘સેય્યથાપિ નામ પણ્ડુપલાસો બન્ધના પવુત્તો અભબ્બો હરિતત્થાયા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૫૯; પારા. ૯૨; પાચિ. ૬૬૬; મહાવ. ૧૨૯) બન્ધનતો પમુત્તભાવે. ‘‘યેસમિદં એતરહિ પોરાણં મન્તપદં ગીતં પવુત્તં સમિહિત’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૮૫; મ. નિ. ૨.૪૨૭; મહાવ. ૩૦૦) પાવચનભાવેન પવત્તિતે. લોકે પન ‘‘વુત્તો ગુણો વુત્તો પારાયનો’’તિઆદીસુ અજ્ઝેસને. ‘‘વુત્તં ખો ¶ પનેતં ભગવતા ‘ધમ્મદાયાદા મે, ભિક્ખવે, ભવથ, મા આમિસદાયાદા’તિ’’આદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૦) કથને. ઇધાપિ કથને એવ દટ્ઠબ્બો. તસ્મા ‘‘ઇતિ હિ એવમેવ ઇદં સુત્તં દેસિત’’ન્તિ યથાનિક્ખિત્તં ગાથં દેસિતભાવેન નિદસ્સેતિ. તસ્સા વા દેસિતાકારં અવધારેતિ.

કસ્માતિ હેતુમ્હિ નિસ્સક્કં. પનાતિ વચનાલઙ્કારમત્તં. ઉભયેનાપિ કારણં પુચ્છતિ. એતન્તિ યથાવુત્તં સુત્તપદં પચ્ચામસતિ. વુત્તન્તિ પુચ્છાનિમિત્તં. તદત્થસ્સ અત્તનો બુદ્ધિયં વિપરિવત્તમાનતં ઉપાદાય ‘‘ઇદ’’ન્તિ વત્વા પુન ભગવતા ભાસિતાકારં સન્ધાય ‘‘એત’’ન્તિ વુત્તં. સકલેન પનાનેન વચનેન દેસનાય નિદાનં જોતિતં હોતિ. પરતો તસ્સા દેસકદેસકાલપટિગ્ગાહકે વિભાવેતું ‘‘ભગવન્તં કિરા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ કિરાતિ અનુસ્સવનત્થે નિપાતો. તેન વુચ્ચમાનસ્સત્થસ્સ અનુ અનુ સુય્યમાનતં દીપેતિ. રત્તિભાગેતિ રત્તિયા એકસ્મિં કોટ્ઠાસે, મજ્ઝિમયામેતિ અધિપ્પાયો. વેસ્સવણાદયો વિય અપાકટનામધેય્યત્તા અઞ્ઞતરો. દેવો એવ દેવપુત્તો. સંસયસમુગ્ઘાટત્થન્તિ વિચિકિચ્છાસલ્લસમુદ્ધરણત્થં પુચ્છીતિ યોજના. ‘‘સંસયસમુગ્ઘાટત્થ’’ન્તિ ચ ઇમિના પઞ્ચસુ પુચ્છાસુ અયં વિમતિચ્છેદનાપુચ્છાતિ દસ્સેતિ. યેન અત્થેન તણ્હા ‘‘જટા’’તિ વુત્તા, તમેવ અત્થં દસ્સેતું ‘‘જાલિનિયા’’તિઆદિ વુત્તં. સા હિ અટ્ઠસતતણ્હાવિચરિતપ્પભેદો અત્તનો અવયવભૂતો એવ જાલો એતિસ્સા અત્થીતિ ‘‘જાલિની’’તિ વુચ્ચતિ.

ઇદાનિસ્સા ¶ જટાકારેન પવત્તિં દસ્સેતું ‘‘સા હી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ રૂપાદીસુ આરમ્મણેસૂતિ તસ્સા પવત્તિટ્ઠાનમાહ, રૂપાદિછળારમ્મણવિનિમુત્તસ્સ તણ્હાવિસયસ્સ અભાવતો. હેટ્ઠુપરિયવસેનાતિ કદાચિ રૂપારમ્મણે કદાચિ યાવ ધમ્મારમ્મણે કદાચિ ધમ્મારમ્મણે કદાચિ યાવ રૂપારમ્મણેતિ એવં હેટ્ઠા, ઉપરિ ચ પવત્તિવસેન. દેસનાક્કમેન ચેત્થ હેટ્ઠુપરિયતા દટ્ઠબ્બા. કદાચિ કામભવે કદાચિ રૂપભવે કદાચિ અરૂપભવે કદાચિ વા અરૂપભવે…પે… કદાચિ કામભવેતિ એવમેત્થ હેટ્ઠુપરિયવસેન પવત્તિ વેદિતબ્બા. સબ્બસઙ્ખારાનં ખણે ખણે ભિજ્જનસભાવત્તા અપરાપરુપ્પત્તિ એત્થ સંસિબ્બનન્તિ આહ ‘‘પુનપ્પુનં ઉપ્પજ્જનતો’’તિ. ‘‘સંસિબ્બનટ્ઠેના’’તિ ઇદં યેન સમ્બન્ધેન જટા વિયાતિ જટાતિ ¶ જટાતણ્હાનં ઉપમૂપમેય્યતા, તંદસ્સનં. અયં હેત્થ અત્થો – યથા જાલિનો વેળુગુમ્બસ્સ સાખા, કોસસઞ્ચયાદયો ચ અત્તના અત્તનો અવયવેહિ સંસિબ્બિતા વિનદ્ધા ‘‘જટા’’તિ વુચ્ચન્તિ, એવં તણ્હાપિ સંસિબ્બનસભાવેનાતિ, ‘‘સંસિબ્બિતટ્ઠેના’’તિ વા પાઠો, અત્તનાવ અત્તનો સંસિબ્બિતભાવેનાતિ અત્થો. અયં હિ તણ્હા કોસકારકિમિ વિય અત્તનાવ અત્તાનમ્પિ સંસિબ્બન્તી પવત્તતિ. તેનાહ ભગવા ‘‘રૂપતણ્હા લોકે પિયરૂપં સાતરૂપં, એત્થેસા તણ્હા ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જતિ, એત્થ નિવિસમાના નિવિસતી’’તિઆદિ (દી. નિ. ૨.૪૦૦; મ. નિ. ૧.૮૬; વિભ. ૨૦૩). ઇમે સત્તા ‘‘મમ ઇદ’’ન્તિ પરિગ્ગહિતં વત્થું અત્તનિબ્બિસેસં મઞ્ઞમાના અબ્ભન્તરિમં કરોન્તિ. અબ્ભન્તરત્થો ચ અન્તોસદ્દોતિ સકપરિક્ખારે ઉપ્પજ્જમાનાપિ તણ્હા ‘‘અન્તોજટા’’તિ વુત્તા. પબ્બજિતસ્સ પત્તાદિ, ગહટ્ઠસ્સ હત્થિઆદિ સકપરિક્ખારો.

‘‘અત્તા’’તિ ભવતિ એત્થ અભિમાનોતિ અત્તભાવો, ઉપાદાનક્ખન્ધપઞ્ચકં. સરીરન્તિ કેચિ. મમ અત્તભાવો સુન્દરો, અસુકસ્સ વિય મમ અત્તભાવો ભવેય્યાતિ વા આદિના સકઅત્તભાવાદીસુ તણ્હાય ઉપ્પજ્જમાનાકારો વેદિતબ્બો. અત્તનો ચક્ખાદીનિ અજ્ઝત્તિકાયતનાનિ. અત્તનો, પરેસઞ્ચ રૂપાદીનિ બાહિરાયતનાનિ. પરેસં સબ્બાનિ વા, સપરસન્તતિપરિયાપન્નાનિ વા ચક્ખાદીનિ અજ્ઝત્તિકાયતનાનિ. તથા રૂપાદીનિ બાહિરાયતનાનિ. પરિત્તમહગ્ગતભવેસુ પવત્તિયાપિ તણ્હાય અન્તોજટાબહિજટાભાવો વેદિતબ્બો. કામભવો હિ કસ્સચિપિ કિલેસસ્સ અવિક્ખમ્ભિતત્તા કથઞ્ચિપિ અવિમુત્તો અજ્ઝત્તગ્ગહણસ્સ વિસેસપચ્ચયોતિ ‘‘અજ્ઝત્તં, અન્તો’’તિ ચ વુચ્ચતિ. તબ્બિપરિયાયતો રૂપારૂપભવો ‘‘બહિદ્ધા, બહી’’તિ ચ. તેનાહ ભગવા ‘‘અજ્ઝત્તસંયોજનો પુગ્ગલો, બહિદ્ધાસંયોજનો પુગ્ગલો’’તિ (અ. નિ. ૨.૩૭). વિસયભેદેન, પવત્તિઆકારભેદેન ચ અનેકભેદભિન્નમ્પિ તણ્હં ¶ જટાભાવસામઞ્ઞેન એકન્તિ ગહેત્વા ‘‘તાય એવં ઉપ્પજ્જમાનાય જટાયા’’તિ વુત્તં. સા પન ‘‘પજા’’તિ વુત્તસત્તસન્તાનપરિયાપન્ના એવ હુત્વા પુનપ્પુનં તં જટેન્તી વિનન્ધન્તી પવત્તતીતિ આહ ‘‘જટાય જટિતા પજા’’તિ. તથા હિ પરમત્થતો યદિપિ અવયવબ્યતિરેકેન સમુદાયો નત્થિ, એકદેસો પન સમુદાયો નામ ન હોતીતિ અવયવતો સમુદાયં ભિન્નં કત્વા ઉપમૂપમેય્યં દસ્સેન્તો ‘‘યથા નામ ¶ વેળુજટાદીહિ…પે… સંસિબ્બિતા’’તિ આહ. ઇમં જટન્તિ સમ્બન્ધો. તીસુ ધાતૂસુ એકમ્પિ અસેસેત્વા સંસિબ્બનેન તેધાતુકં જટેત્વા ઠિતં. તેનસ્સા મહાવિસયતં, વિજટનસ્સ ચ સુદુક્કરભાવમાહ. ‘‘વિજટેતું કો સમત્થો’’તિ ઇમિના ‘‘વિજટયે’’તિ પદં સત્તિઅત્થં, ન વિધિઆદિઅત્થન્તિ દસ્સેતિ.

એવં ‘‘અન્તોજટા’’તિઆદિના પુટ્ઠો પન અસ્સ દેવપુત્તસ્સ ઇમં ગાથમાહાતિ સમ્બન્ધો. ‘‘એદિસોવ ઇમં પઞ્હં વિસ્સજ્જેય્યા’’તિ સત્થારં ગુણતો દસ્સેન્તો ‘‘સબ્બધમ્મેસુ અપ્પટિહતઞાણચારો’’તિઆદિમાહ. તત્થ સબ્બધમ્મેસૂતિ અતીતાદિભેદભિન્નેસુ સબ્બેસુ ઞેય્યધમ્મેસુ. અપ્પટિહતઞાણચારોતિ અનવસેસઞેય્યાવરણપ્પહાનેન નિસ્સઙ્ગચારત્તા નવિહતઞાણપવત્તિકો. એતેન તીસુ કાલેસુ અપ્પટિહતઞાણતાવિભાવનેન આદિતો તિણ્ણં આવેણિકધમ્માનં ગહણેનેવ તદેકલક્ખણતાય તદવિનાભાવતો ચ ભગવતો સેસાવેણિકધમ્માનમ્પિ ગહિતભાવો વેદિતબ્બો. દિબ્બન્તિ કામગુણાદીહિ કીળન્તિ લળન્તિ, તેસુ વા વિહરન્તિ, વિજયસમત્થતાયોગેન પચ્ચત્થિકે વિજેતું ઇચ્છન્તિ, ઇસ્સરિયધનાદિસક્કારદાનગ્ગહણં, તંતંઅત્થાનુસાસનઞ્ચ કરોન્તા વોહરન્તિ, પુઞ્ઞાતિસયયોગાનુભાવપ્પત્તાય જુતિયા જોતન્તિ, યથાધિપ્પેતઞ્ચ વિસયં અપ્પટિઘાતેન ગચ્છન્તિ, યથિચ્છિતનિપ્ફાદને ચ સક્કોન્તીતિ દેવા. અથ વા દેવનીયા તંતંબ્યસનનિત્થરણત્થિકેહિ સરણં પરાયણન્તિ ગમનીયા, અભિત્થવનીયા વા, સોભાવિસેસયોગેન કમનીયાતિ વા દેવા. તે તિવિધા – સમ્મુતિદેવા ઉપપત્તિદેવા વિસુદ્ધિદેવાતિ. ભગવા પન નિરતિસયાય અભિઞ્ઞાકીળાય ઉત્તમેહિ દિબ્બબ્રહ્મઅરિયવિહારેહિ સપરસન્તાનગતપઞ્ચવિધમારવિજયિચ્છાનિપ્ફત્તિયા ચિત્તિસ્સરિયસત્તધનાદિસમ્માપટિપત્તિ અવેચ્ચપસાદસક્કારદાનગ્ગહણસઙ્ખાતેન, ધમ્મસભાવપુગ્ગલજ્ઝાસયાનુરૂપાનુસાસનીસઙ્ખાતેન ચ વોહારાતિસયેન પરમાય પઞ્ઞાસરીરપ્પભાસઙ્ખાતાય જુતિયા, અનઞ્ઞસાધારણાય ઞાણસરીરગતિયા, મારવિજયસબ્બસબ્બઞ્ઞુગુણપરહિતનિપ્ફાદનેસુ અપ્પટિહતાય સત્તિયા ચ સમન્નાગતત્તા સદેવકેન લોકેન ‘‘સરણ’’ન્તિ ગમનીયતો, અભિત્થવનીયતો, ભત્તિવસેન કમનીયતો ચ સબ્બે ¶ તે દેવે તેહિ ગુણેહિ અભિભુય્ય ઠિતત્તા તેસં દેવાનં સેટ્ઠો ઉત્તમો દેવોતિ દેવદેવો. સબ્બદેવેહિ ¶ પૂજનીયતરો દેવોતિ વા, વિસુદ્ધિદેવભાવસ્સ વા સબ્બઞ્ઞુગુણાલઙ્કારસ્સ વા અધિગતત્તા અઞ્ઞેસં દેવાનં અતિસયેન દેવોતિ દેવદેવો.

અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ અપરિમાણાનં સક્કાનં, મહાબ્રહ્માનઞ્ચ ગુણાભિભવનતો અધિકો અતિસયો અતિરેકતરો વા સક્કો બ્રહ્મા ચાતિ સક્કાનં અતિસક્કો બ્રહ્માનં અતિબ્રહ્મા. ઞાણપ્પહાનદેસનાવિસેસેસુ સદેવકે લોકે કેનચિ અવિક્ખમ્ભનીયટ્ઠાનતાય કુતોચિપિ ઉત્રસ્તાભાવતો ચતૂહિ વેસારજ્જેહિ વિસારદોતિ ચતુવેસારજ્જવિસારદો. યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ તે પટિજાનતો ઇમે ધમ્મા અનભિસમ્બુદ્ધાતિ તત્ર વત મં સમણો વા…પે… વેસારજ્જપ્પત્તો વિહરામી’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૫૦; અ. નિ. ૪.૮). ઠાનાઠાનઞાણાદીહિ દસહિ ઞાણબલેહિ સમન્નાગતત્તા દસબલધરો. યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ઇધ તથાગતો ઠાનઞ્ચ ઠાનતો, અટ્ઠાનઞ્ચ અટ્ઠાનતો યથાભૂતં પજાનાતી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૧૦.૨૧; વિભ. ૮૦૯). યં કિઞ્ચિ ઞેય્યં નામ, તત્થ સબ્બત્થેવ અનાવટઞાણતાય અનાવરણઞાણો. તઞ્ચ સબ્બં સમન્તતો સબ્બાકારતો હત્થતલે આમલકં વિય પચ્ચક્ખતો દસ્સનસમત્થેન ઞાણચક્ખુના સમન્નાગતત્તા સમન્તચક્ખુ, સબ્બઞ્ઞૂતિ અત્થો. ઇમેહિ પન દ્વીહિ પદેહિ પચ્છિમાનિ દ્વે અસાધારણઞાણાનિ ગહિતાનિ. ભાગ્યવન્તતાદીહિ કારણેહિ ભગવા. યં પનેત્થ વત્તબ્બં, તં પરતો બુદ્ધાનુસ્સતિનિદ્દેસે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૨૩ આદયો) વિત્થારતો આગમિસ્સતિ.

એત્થ ચ ‘‘સબ્બધમ્મેસુ અપ્પટિહતઞાણચારો’’તિ ઇમિના તિયદ્ધારુળ્હાનં પુચ્છાનં ભગવતો બ્યાકરણસમત્થતાય દસ્સિતાય કિં દેવતાનમ્પિ પુચ્છં બ્યાકાતું સમત્થો ભગવાતિ આસઙ્કાય તન્નિવત્તનત્થં ‘‘દેવદેવો’’તિ વુત્તં. દેવાનં અતિદેવો સક્કો દેવાનમિન્દો દેવતાનં પઞ્હં વિસ્સજ્જેતિ, ‘‘તતો ઇમસ્સ કો વિસેસો’’તિ ચિન્તેન્તાનં તન્નિવત્તનત્થં ‘‘સક્કાનં અતિસક્કો’’તિ વુત્તં. સક્કેનપિ પુચ્છિતમત્થં સનઙ્કુમારાદયો બ્રહ્માનો વિસ્સજ્જેન્તિ, ‘‘તતો ઇમસ્સ કો અતિસયો’’તિ ચિન્તેન્તાનં તન્નિવત્તનત્થં ‘‘બ્રહ્માનં અતિબ્રહ્મા’’તિ વુત્તં. અયં ચસ્સ વિસેસો ચતુવેસારજ્જદસબલઞાણેહિ પાકટો જાતોતિ દસ્સનત્થં ‘‘ચતુ…પે… ¶ ધરો’’તિ વુત્તં. ઇમાનિ ચ ઞાણાનિ ઇમસ્સ ઞાણદ્વયસ્સ અધિગમેન સહેવ સિદ્ધાનીતિ દસ્સનત્થં ‘‘અનાવરણઞાણો સમન્તચક્ખૂ’’તિ વુત્તં. તયિદં ઞાણદ્વયં પુઞ્ઞઞાણસમ્ભારૂપચયસિદ્ધાય ભગ્ગદોસતાય સિદ્ધન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘ભગવા’’તિ અવોચાતિ. એવમેતેસં ¶ પદાનં ગહણે પયોજનં, અનુપુબ્બિ ચ વેદિતબ્બા. યં પનેતં પચ્છિમં અનાવરણઞાણં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણન્તિ ઞાણદ્વયં, તં અત્થતો અભિન્નં. એકમેવ હિ તં ઞાણં વિસયપવત્તિમુખેન અઞ્ઞેહિ અસાધારણભાવદસ્સનત્થં દ્વિધા કત્વા વુત્તં. અનવસેસસઙ્ખતાસઙ્ખતસમ્મુતિધમ્મારમ્મણતાય સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, તત્થાવરણાભાવતો નિસ્સઙ્ગચારમુપાદાય ‘‘અનાવરણઞાણ’’ન્તિપિ વુત્તં. યં પનેત્થ વત્તબ્બં, તં પરતો બુદ્ધાનુસ્સતિનિદ્દેસે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૨૩ આદયો) વક્ખામ.

૨. મહન્તે સીલક્ખન્ધાદિકે એસી ગવેસીતિ મહેસિ, ભગવા. તેન મહેસિના. વણ્ણયન્તોતિ વિવરન્તો વિત્થારેન્તો. યથાભૂતન્તિ અવિપરીતં. સીલાદિભેદનન્તિ સીલસમાધિપઞ્ઞાદિવિભાગં. સુદુલ્લભન્તિ અટ્ઠક્ખણવજ્જિતેન નવમેન ખણેન લદ્ધબ્બત્તા સુટ્ઠુ દુલ્લભં. સીલાદિસઙ્ગહન્તિ સીલાદિક્ખન્ધત્તયસઙ્ગહં. અરિયમગ્ગો હિ તીહિ ખન્ધેહિ સઙ્ગહિતો સપ્પદેસત્તા નગરં વિય રજ્જેન, ન તયો ખન્ધા અરિયમગ્ગેન નિપ્પદેસત્તા. વુત્તઞ્હેતં ‘‘ન ખો, આવુસો વિસાખ, અરિયેન અટ્ઠઙ્ગિકેન મગ્ગેન તયો ખન્ધા સઙ્ગહિતા; તીહિ ચ ખો, આવુસો વિસાખ, ખન્ધેહિ અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો સઙ્ગહિતો’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૨). કિલેસચોરેહિ અપરિપન્થનીયતાય ખેમં. અન્તદ્વયપરિવજ્જનતો, માયાદિકાયવઙ્કાદિપ્પહાનતો ચ ઉજું. સબ્બેસં સંકિલેસધમ્માનં મારણવસેન ગમનતો પવત્તનતો, નિબ્બાનસ્સ મગ્ગનતો, નિબ્બાનત્થિકેહિ મગ્ગિતબ્બતો ચ મગ્ગં. વિસુદ્ધિયાતિ નિબ્બાનાય, વિસુદ્ધિભાવાય વા, અરહત્તાયાતિ અત્થો.

યથાભૂતં અજાનન્તાતિ એવં સીલવિસુદ્ધિઆદિવિસુદ્ધિપરમ્પરાય અધિગન્તબ્બો એવરૂપો એવંકિચ્ચકો એવમત્થોતિ યાથાવતો અનવબુજ્ઝન્તા. સકલસંકિલેસતો, સંસારતો ચ સુદ્ધિં વિમુત્તિં કામેન્તિ પત્થેન્તીતિ સુદ્ધિકામા. અપિ-સદ્દો સમ્ભાવને. તેન ન કેવલં સીલમત્તેન પરિતુટ્ઠા, અથ ખો વિસુદ્ધિકામાપિ સમાનાતિ દસ્સેતિ. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને. ભાવનાય યુત્તપયુત્તતાય યોગિનો વાયમન્તાપિ વિસુદ્ધિં ¶ ઉદ્દિસ્સ પયોગં પરક્કમં કરોન્તાપિ ઉપાયસ્સ અનધિગતત્તા વિસુદ્ધિં નાધિગચ્છન્તીતિ યોજના. તેસન્તિ યોગીનં. કામઞ્ચાયં વિસુદ્ધિમગ્ગો સમન્તભદ્દકત્તા સવનધારણપરિચયાદિપસુતાનં સબ્બેસમ્પિ પામોજ્જકરો, યોગીનં પન સાતિસયં પમોદહેતૂતિ આહ ‘‘તેસં પામોજ્જકરણ’’ન્તિ. બાહિરકનિકાયન્તરલદ્ધીહિ અસમ્મિસ્સતાય સુટ્ઠુ વિસુદ્ધવિનિચ્છયત્તા સુવિસુદ્ધવિનિચ્છયં. મહાવિહારવાસીનન્તિ અત્તનો અપસ્સયભૂતં નિકાયં દસ્સેતિ ¶ . દેસનાનયનિસ્સિતન્તિ ધમ્મસંવણ્ણનાનયસન્નિસ્સિતં. એત્થ ચ ‘‘તેસં પામોજ્જકરણ’’ન્તિઆદિના સબ્બસંકિલેસમલવિસુદ્ધતાય વિસુદ્ધિં નિબ્બાનં પત્થેન્તાનં યોગીનં એકંસેન તદાવહત્તા પામોજ્જકરો ઞાણુત્તરેહિ સમ્માપટિપન્નેહિ અધિટ્ઠિતત્તા સુટ્ઠુ સમ્મા વિસુદ્ધવિનિચ્છયો મહાવિહારવાસીનં કથામગ્ગોતિ દસ્સેતિ. સક્કચ્ચં મે ભાસતો સક્કચ્ચં નિસામયથાતિ યોજેતબ્બં.

એત્થ ચ ‘‘ઇમિસ્સા દાનિ ગાથાયા’’તિ ઇમિના વિસુદ્ધિમગ્ગભાસનસ્સ નિસ્સયં, ‘‘કથિતાય મહેસિના’’તિ ઇમિના તસ્સ પમાણભાવં, ‘‘યથાભૂતં અત્થં સીલાદિભેદન’’ન્તિ ઇમિના અવિપરીતપિણ્ડત્થં, ‘‘સુદુલ્લભં…પે… યોગિનો’’તિ ઇમિના નિમિત્તં, ‘‘તેસં પામોજ્જકરણ’’ન્તિ ઇમિના પયોજનં, ‘‘વણ્ણયન્તો અત્થં, સુવિસુદ્ધવિનિચ્છયં મહાવિહારવાસીનં દેસનાનયનિસ્સિતં, સક્કચ્ચ’’ન્તિ ચ ઇમિના કરણપ્પકારં દસ્સેત્વા ‘‘વિસુદ્ધિકામા સબ્બેપિ, નિસામયથ સાધવો’’તિ ઇમિના તત્થ સક્કચ્ચસવને સાધુજને નિયોજેતિ. સાધુકં સવનપટિબદ્ધા હિ સાસનસમ્પત્તિ.

૩. વચનત્થવિભાવનેન પવેદિતવિસુદ્ધિમગ્ગસામઞ્ઞત્થસ્સ વિસુદ્ધિમગ્ગકથા વુચ્ચમાના અભિરુચિં ઉપ્પાદેતીતિ પદત્થતો વિસુદ્ધિમગ્ગં વિભાવેતું ‘‘તત્થ વિસુદ્ધી’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ તત્થાતિ યદિદં ‘‘વિસુદ્ધિમગ્ગં ભાસિસ્સ’’ન્તિ એત્થ વિસુદ્ધિમગ્ગપદં વુત્તં, તત્થ. સબ્બમલવિરહિતન્તિ સબ્બેહિ રાગાદિમલેહિ, સબ્બેહિ સંકિલેસમલેહિ ચ વિરહિતં વિવિત્તં. તતો એવ અચ્ચન્તપરિસુદ્ધં, સબ્બદા સબ્બથા ચ વિસુદ્ધન્તિ અત્થો. યથાવુત્તં વિસુદ્ધિં મગ્ગતિ ગવેસતિ અધિગચ્છતિ એતેનાતિ વિસુદ્ધિમગ્ગો. તેનાહ ‘‘મગ્ગોતિ અધિગમૂપાયો વુચ્ચતી’’તિ. વિસુદ્ધિમગ્ગોતિ ચ નિપ્પરિયાયેન લોકુત્તરમગ્ગો વેદિતબ્બો, તદુપાયત્તા પન પુબ્બભાગમગ્ગો, તન્નિસ્સયો કથાપબન્ધો ચ તથા વુચ્ચતિ.

સ્વાયં ¶ વિસુદ્ધિમગ્ગો સત્થારા દેસનાવિલાસતો, વેનેય્યજ્ઝાસયતો ચ નાનાનયેહિ દેસિતો, તેસુ અયમેકો નયો ગહિતોતિ દસ્સેતું ‘‘સો પનાય’’ન્તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ કત્થચીતિ કિસ્મિઞ્ચિ સુત્તે. વિપસ્સનામત્તવસેનેવાતિ અવધારણેન સમથં નિવત્તેતિ. સો હિ તસ્સા પટિયોગી, ન સીલાદિ. મત્ત-સદ્દેન ચ વિસેસનિવત્તિઅત્થેન સવિસેસં સમાધિં નિવત્તેતિ. સો ઉપચારપ્પનાભેદો વિપસ્સનાયાનિકસ્સ દેસનાતિ કત્વા ન સમાધિમત્તં. ન હિ ¶ ખણિકસમાધિં વિના વિપસ્સના સમ્ભવતિ. વિપસ્સનાતિ ચ તિવિધાપિ અનુપસ્સના વેદિતબ્બા, ન અનિચ્ચાનુપસ્સનાવ. ન હિ અનિચ્ચદસ્સનમત્તેન સચ્ચાભિસમયો સમ્ભવતિ. યં પન ગાથાયં અનિચ્ચલક્ખણસ્સેવ ગહણં કતં, તં યસ્સ તદેવ સુટ્ઠુતરં પાકટં હુત્વા ઉપટ્ઠાતિ, તાદિસસ્સ વસેન. સોપિ હિ ઇતરં લક્ખણદ્વયં વિભૂતતરં કત્વા સમ્મસિત્વા વિસેસં અધિગચ્છતિ, ન અનિચ્ચલક્ખણમેવ.

સબ્બે સઙ્ખારાતિ સબ્બે તેભૂમકસઙ્ખારા, તે હિ સમ્મસનીયા. અનિચ્ચાતિ ન નિચ્ચા અદ્ધુવા ઇત્તરા ખણભઙ્ગુરાતિ. પઞ્ઞાયાતિ વિપસ્સનાપઞ્ઞાય. પસ્સતિ સમ્મસતિ. અથ પચ્છા ઉદયબ્બયઞાણાદીનં ઉપ્પત્તિયા ઉત્તરકાલં. નિબ્બિન્દતિ દુક્ખેતિ તસ્મિંયેવ અનિચ્ચાકારતો દિટ્ઠે ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા’’તિ વુત્તે તેભૂમકે ખન્ધપઞ્ચકસઙ્ખાતે દુક્ખે નિબ્બિન્દતિ નિબ્બિદાઞાણં પટિલભતિ. એસ મગ્ગો વિસુદ્ધિયાતિ એસ નિબ્બિદાનુપસ્સનાસઙ્ખાતો વિરાગાદીનં કારણભૂતો નિબ્બાનસ્સ અધિગમૂપાયો.

ઝાનપઞ્ઞાવસેનાતિ સમથવિપસ્સનાવસેન. ઝાનન્તિ ચેત્થ વિપસ્સનાય પાદકભૂતં ઝાનં અધિપ્પેતં. યમ્હીતિ યસ્મિં પુગ્ગલે. ઝાનઞ્ચ પઞ્ઞા ચાતિ એત્થાયમત્થો – યો પુગ્ગલો ઝાનં પાદકં કત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા તં ઉસ્સુક્કાપેતિ. સ વે નિબ્બાનસન્તિકેતિ સો બ્યત્તં નિબ્બાનસ્સ સમીપે એકન્તતો નિબ્બાનં અધિગચ્છતીતિ.

કમ્મન્તિ મગ્ગચેતના. સા હિ અપચયગામિતાય સત્તાનં સુદ્ધિં આવહતિ. વિજ્જાતિ સમ્માદિટ્ઠિ. સીલન્તિ સમ્માવાચાકમ્મન્તા. જીવિતમુત્તમન્તિ સમ્માઆજીવો. ધમ્મોતિ અવસેસા ચત્તારો અરિયમગ્ગધમ્મા. અથ વા કમ્મન્તિ સમ્માકમ્મન્તસ્સ ગહણં. ‘‘યા ચાવુસો વિસાખ, સમ્માદિટ્ઠિ, યો ચ ¶ સમ્માસઙ્કપ્પો, ઇમે ધમ્મા પઞ્ઞાક્ખન્ધે સઙ્ગહિતા’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૨) વચનતો. વિજ્જાતિ સમ્માદિટ્ઠિસમ્માસઙ્કપ્પાનં ગહણં. ધમ્મોતિ સમાધિ ‘‘એવંધમ્મા તે ભગવન્તો અહેસુ’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૫.૩૭૮) વિય. તગ્ગહણેનેવ ‘‘યો ચાવુસો વિસાખ, સમ્માવાયામો, યા ચ સમ્માસતિ, યો ચ સમ્માસમાધિ, ઇમે ધમ્મા સમાધિક્ખન્ધે સઙ્ગહિતા’’તિ વચનતો સમ્માવાયામસતીનમ્પિ ગહણં દટ્ઠબ્બં. સીલન્તિ સમ્માવાચાજીવાનં. જીવિતમુત્તમન્તિ એવરૂપસ્સ અરિયપુગ્ગલસ્સ જીવિતં ઉત્તમં જીવિતન્તિ એવમેત્થ અટ્ઠઙ્ગિકો અરિયમગ્ગો વુત્તોતિ વેદિતબ્બો.

સીલાદિવસેનાતિ ¶ સીલસમાધિપઞ્ઞાવીરિયવસેન. સબ્બદાતિ સમાદાનતો પભુતિ સબ્બકાલં. સીલસમ્પન્નોતિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલસમ્પદાય સમ્પન્નો સમન્નાગતો. પઞ્ઞવાતિ લોકિયલોકુત્તરાય પઞ્ઞાય સમન્નાગતો. સુસમાહિતોતિ તંસમ્પયુત્તેન સમાધિના સુટ્ઠુ સમાહિતો. આરદ્ધવીરિયોતિ અકુસલાનં ધમ્માનં પહાનાય, કુસલાનં ધમ્માનં ઉપસમ્પદાય પગ્ગહિતવીરિયો. પહિતત્તોતિ નિબ્બાનં પતિપેસિતત્તતાય કાયે ચ જીવિતે ચ નિરપેક્ખચિત્તો. ઓઘન્તિ કામોઘાદિચતુબ્બિધમ્પિ ઓઘં, સંસારમહોઘમેવ વા.

એકાયનોતિ એકમગ્ગો. મગ્ગપરિયાયો હિ ઇધ અયન-સદ્દો, તસ્મા એકપથભૂતો અયં, ભિક્ખવે, મગ્ગો, ન દ્વેધાપથભૂતોતિ અત્થો. એકં વા નિબ્બાનં અયતિ ગચ્છતીતિ એકાયનો, એકેન વા ગણસઙ્ગણિકં પહાય વિવેકટ્ઠેન અયિતબ્બો પટિપજ્જિતબ્બોતિ એકાયનો, અયન્તિ તેનાતિ વા અયનો, એકસ્સ સેટ્ઠસ્સ ભગવતો અયનોતિ એકાયનો, તેન ઉપ્પાદિતત્તા, એકસ્મિં વા ઇમસ્મિંયેવ ધમ્મવિનયે અયનોતિ એકાયનો. સત્તાનં વિસુદ્ધિયાતિ રાગાદિમલેહિ, અભિજ્ઝાવિસમલોભાદિઉપક્કિલેસેહિ ચ સત્તાનં વિસુદ્ધત્થાય વિસુજ્ઝનત્થાય. યદિદન્તિ નિપાતો, યે ઇમેતિ અત્થો. પુબ્બે સરણલક્ખણેન મગ્ગટ્ઠેન ચ મગ્ગોતિ વુત્તસ્સેવ કાયાદિવિસયભેદેન ચતુબ્બિધત્તા ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાના’’તિ વુત્તં. સમ્મપ્પધાનાદીસૂતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન અપ્પમાદાભિરતિઆદીનં સઙ્ગહો વેદિતબ્બો ¶ . અપ્પમાદાભિરતિઆદિવસેનાપિ હિ કત્થચિ વિસુદ્ધિમગ્ગો દેસિતો. યથાહ –

‘‘અપ્પમાદરતો ભિક્ખુ, પમાદે ભયદસ્સિ વા;

અભબ્બો પરિહાનાય, નિબ્બાનસ્સેવ સન્તિકે’’તિ. (ધ. પ. ૩૨);

૪. તત્રાતિ તસ્સં ગાથાયં. ઉપરિ વુચ્ચમાના ગાથાય વિત્થારસંવણ્ણના નિદ્દેસપટિનિદ્દેસટ્ઠાનિયા, તતો સંખિત્તતરા અત્થવણ્ણના ઉદ્દેસટ્ઠાનિયાતિ આહ ‘‘અયં સઙ્ખેપવણ્ણના’’તિ. યથાઉદ્દિટ્ઠસ્સ હિ અત્થસ્સ નિદ્દેસપટિનિદ્દેસા સુકરા, સુબોધા ચ હોન્તીતિ. સીલે પતિટ્ઠાયાતિ એત્થ સીલેતિ કુસલસીલે. યદિપિ ‘‘કતમે ચ, થપતિ, અકુસલા સીલા’’તિઆદીસુ અકુસલા ધમ્માપિ સીલન્તિ આગતા. વુચ્ચમાનાય પન ચિત્તપઞ્ઞાભાવનાય અધિટ્ઠાનાયોગ્યતાય કિરિયસીલાનમ્પિ અસમ્ભવો, કુતો ઇતરેસન્તિ કુસલસીલમેવેત્થ અધિપ્પેતં. સીલં પરિપૂરયમાનોતિઆદીસુ પરિપૂરયમાનોતિ પરિપાલેન્તો, પરિવડ્ઢેન્તો વા, સબ્બભાગેહિ સંવરન્તો ¶ , અવીતિક્કમન્તો ચાતિ અત્થો. તથાભૂતો હિ તં અવિજહન્તો તત્થ પતિટ્ઠિતો નામ હોતિ. ‘‘સીલે’’તિ હિ ઇદં આધારે ભુમ્મં. પતિટ્ઠાયાતિ દુવિધા પતિટ્ઠા નિસ્સયૂપનિસ્સયભેદતો. તત્થ ઉપનિસ્સયપતિટ્ઠા લોકિયા, ઇતરા લોકુત્તરા અભિન્દિત્વા ગહણે. ભિન્દિત્વા પન ગહણે યથા લોકિયચિત્તુપ્પાદેસુ સહજાતાનં, પુરિમપચ્છિમાનઞ્ચ વસેન નિસ્સયૂપનિસ્સયપતિટ્ઠા સમ્ભવતિ, એવં લોકુત્તરેસુ હેટ્ઠિમમગ્ગફલસીલવસેન ઉપનિસ્સયપતિટ્ઠાપિ સમ્ભવતિ. ‘‘પતિટ્ઠાયા’’તિ ચ પદસ્સ યદા ઉપનિસ્સયપતિટ્ઠા અધિપ્પેતા, તદા ‘‘સદ્ધં ઉપનિસ્સાયા’’તિઆદીસુ (પટ્ઠા. ૧.૧.૪૨૩) વિય પુરિમકાલકિરિયાવસેન અત્થો વેદિતબ્બો. તેનાહ ‘‘પુબ્બેવ ખો પનસ્સ કાયકમ્મં વચીકમ્મં આજીવો સુપરિસુદ્ધો હોતી’’તિ (મ. નિ. ૩.૪૩૧). યદા પન નિસ્સયપતિટ્ઠા અધિપ્પેતા, તદા ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૦૪; ૩.૪૨૧; સં. નિ. ૪.૬૦) વિય સમાનકાલકિરિયાવસેન અત્થો વેદિતબ્બો. સમ્માવાચાદયો હિ અત્તના સમ્પયુત્તાનં સમ્માદિટ્ઠિઆદીનં સહજાતવસેનેવ નિસ્સયપચ્ચયા હોન્તીતિ.

નરતિ ¶ નેતીતિ નરો, પુરિસો. યથા હિ પઠમપકતિભૂતો સત્તો, ઇતરાય પકતિયા સેટ્ઠટ્ઠેન પુરિ ઉચ્ચે ઠાને સેતિ પવત્તતીતિ ‘‘પુરિસો’’તિ વુચ્ચતિ, એવં નયનટ્ઠેન ‘‘નરો’’તિ વુચ્ચતિ. પુત્તભાતુભૂતોપિ હિ પુગ્ગલો માતુજેટ્ઠભગિનીનં નેતુટ્ઠાને તિટ્ઠતિ, પગેવ ઇતરો ઇતરાસં. નરેન યોગતો, નરસ્સ અયન્તિ વા નારી, ઇત્થી. સાપિ ચેત્થ કામં તણ્હાજટાવિજટનસમત્થતા અત્થિ, પધાનમેવ પન સત્તં દસ્સેન્તો ‘‘નરો’’તિ આહ યથા ‘‘સત્થા દેવમનુસ્સાન’’ન્તિ (દી. નિ. ૧.૧૫૭, ૨૫૫). અટ્ઠકથાયં પન અવિભાગેન પુગ્ગલપરિયાયો અયન્તિ દસ્સેતું ‘‘નરોતિ સત્તો’’તિ વુત્તં. સપઞ્ઞોતિ વિપાકભૂતાય સહ પઞ્ઞાય પવત્તતીતિ સપઞ્ઞો. તાય હિ આદિતો પટ્ઠાય સન્તાનવસેન બહુલં પવત્તમાનાય અયં સત્તો સવિસેસં ‘‘સપઞ્ઞો’’તિ વત્તબ્બતં અરહતિ. વિપાકપઞ્ઞાપિ હિ સન્તાનવિસેસનેન ભાવનાપઞ્ઞુપ્પત્તિયા ઉપનિસ્સયો હોતિ અહેતુકદ્વિહેતુકાનં તદભાવતો. સમ્પજઞ્ઞસઙ્ખાતાય ચ તંતંકિચ્ચકારિકાય પઞ્ઞાય વસેન ‘‘સપઞ્ઞો’’તિ વત્તું વટ્ટતિ. અટ્ઠકથાયં પન નિપક-સદ્દેન પારિહારિકપઞ્ઞા ગય્હતીતિ વિપાકપઞ્ઞાવસેનેવેત્થ અત્થો વુત્તો. કમ્મજતિહેતુકપટિસન્ધિપઞ્ઞાયાતિ કમ્મજાય તિહેતુકપટિસન્ધિયં પઞ્ઞાયાતિ એવં તિહેતુક-સદ્દો પટિસન્ધિ-સદ્દેન સમ્બન્ધિતબ્બો, ન પઞ્ઞા-સદ્દેન. ન હિ પઞ્ઞા તિહેતુકા અત્થિ. પટિસન્ધિતો પભુતિ પવત્તમાના પઞ્ઞા ‘‘પટિસન્ધિયં પઞ્ઞા’’તિ વુત્તા તંમૂલકત્તા, ન પટિસન્ધિક્ખણે પવત્તા એવ.

ચિન્તેતિ ¶ આરમ્મણં ઉપનિજ્ઝાયતીતિ ચિત્તં, સમાધિ. સો હિ સાતિસયં ઉપનિજ્ઝાનકિચ્ચો. ન હિ વિતક્કાદયો વિના સમાધિના તમત્થં સાધેન્તિ, સમાધિ પન તેહિ વિનાપિ સાધેતીતિ. પગુણબલવભાવાપાદનેન પચ્ચયેહિ ચિતં, તથા સન્તાનં ચિનોતીતિપિ ચિત્તં, સમાધિ. પઠમજ્ઝાનાદિવસેન ચિત્તવિચિત્તતાય, ઇદ્ધિવિધાદિચિત્તકરણેન ચ સમાધિ ચિત્તન્તિ વિનાપિ પરોપદેસેનસ્સ ચિત્તપરિયાયો લબ્ભતેવ. અટ્ઠકથાયં પન ચિત્ત-સદ્દો વિઞ્ઞાણે નિરુળ્હોતિ કત્વા વુત્તં ‘‘ચિત્તસીસેન હેત્થ સમાધિ નિદ્દિટ્ઠો’’તિ. યથાસભાવં પકારેહિ જાનાતીતિ પઞ્ઞા. સા યદિપિ કુસલાદિભેદતો બહુવિધા. ‘‘ભાવય’’ન્તિ પન વચનતો ભાવેતબ્બા ઇધાધિપ્પેતાતિ તં દસ્સેતું ‘‘વિપસ્સન’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘ભાવય’’ન્તિ ચ ઇદં પચ્ચેકં ¶ યોજેતબ્બં ‘‘ચિત્તઞ્ચ ભાવયં, પઞ્ઞઞ્ચ ભાવય’’ન્તિ. તયિદં દ્વયં કિં લોકિયં, ઉદાહુ લોકુત્તરન્તિ? લોકુત્તરન્તિ દટ્ઠબ્બં ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસતો. તં હિ ભાવયમાનો અરિયમગ્ગક્ખણે તણ્હાજટં સમુચ્છેદવસેન વિજટેતીતિ વુચ્ચતિ, ન લોકિયં. નાનન્તરિયભાવેન પનેત્થ લોકિયાપિ ગહિતાવ હોન્તિ લોકિયસમથવિપસ્સનાય વિના તદભાવતો. સમથયાનિકસ્સ હિ ઉપચારપ્પનાપ્પભેદં સમાધિં ઇતરસ્સ ખણિકસમાધિં, ઉભયેસમ્પિ વિમોક્ખમુખત્તયં વિના ન કદાચિપિ લોકુત્તરાધિગમો સમ્ભવતિ. તેનાહ ‘‘સમાધિઞ્ચેવ વિપસ્સનઞ્ચ ભાવયમાનો’’તિ. તત્થ યદા લોકિયા સમથવિપસ્સના અધિપ્પેતા, તદા ‘‘ભાવય’’ન્તિ ઇદં ભાવનાકિરિયાય હેતુભાવકથનં, ભાવનાહેતૂતિ અત્થો. તંભાવનાહેતુકા હિ વિજટનકિરિયાતિ. યદા પન લોકુત્તરા અધિપ્પેતા, તદા કેવલં વત્તમાનભાવનિદ્દેસો. તદુભયભાવનાસમકાલમેવ હિ તણ્હાજટાવિજટનં.

‘‘આતાપી નિપકો’’તિ ઇદં યથાવુત્તભાવનાય ઉપકારકધમ્મકિત્તનં. કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જન્તસ્સ હિ વીરિયં સતિ સમ્પજઞ્ઞન્તિ ઇમે તયો ધમ્મા બહૂપકારા. વીરિયૂપત્થદ્ધઞ્હિ કમ્મટ્ઠાનં સતિસમ્પજઞ્ઞાનુપાલિતં ન પરિપતતિ, ઉપરિ ચ વિસેસં આવહતિ. પતિટ્ઠાસિદ્ધિયા ચેત્થ સદ્ધાસિદ્ધિ, સદ્ધૂપનિસ્સયત્તા સીલસ્સ, વીરિયાદિસિદ્ધિયા ચ. ન હિ સદ્ધેય્યવત્થું અસદ્દહન્તસ્સ યથાવુત્તવીરિયાદયો સમ્ભવન્તિ, તથા સમાધિપિ. યથા હિ હેતુભાવતો વીરિયાદીહિ સદ્ધાસિદ્ધિ, એવં ફલભાવતો તેહિ સમાધિસિદ્ધિ. વીરિયાદીસુ હિ સમ્પજ્જમાનેસુ સમાધિ સમ્પન્નોવ હોતિ અસમાહિતસ્સ તદભાવતો. કથં પનેત્થ સતિસિદ્ધિ? નિપકગ્ગહણતો. તિક્ખવિસદભાવપ્પત્તા હિ સતિ ‘‘નેપક્ક’’ન્તિ વુચ્ચતિ. યથાહ ‘‘પરમેન સતિનેપક્કેન સમન્નાગતો’’તિ. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘નેપક્કં પઞ્ઞા’’તિ અયમત્થો દસ્સિતો. તગ્ગહણેનેવ ¶ સતિપિ ગહિતાવ હોતિ. ન હિ સતિવિરહિતા પઞ્ઞા અત્થીતિ. અપરે પન ‘‘સપઞ્ઞો’’તિ ઇમિનાવ પારિહારિકપઞ્ઞાપિ ગય્હતીતિ ‘‘નિપકો’’તિ પદસ્સ ‘‘સતો’’તિ અત્થં વદન્તિ. યદિપિ કિલેસાનં પહાનં આતાપનં, તં સમ્માદિટ્ઠિઆદીનમ્પિ અત્થેવ. આતપ્પસદ્દો વિય પન આતાપસદ્દો વીરિયેયેવ ¶ નિરુળ્હોતિ આહ ‘‘આતાપીતિ વીરિયવા’’તિ. અથ વા પટિપક્ખપ્પહાને સમ્પયુત્તધમ્માનં અબ્ભુસ્સહનવસેન પવત્તમાનસ્સ વીરિયસ્સ સાતિસયં તદાતાપનન્તિ વીરિયમેવ તથા વુચ્ચતિ, ન અઞ્ઞે ધમ્મા. આતાપીતિ ચાયમીકારો પસંસાય, અતિસયસ્સ વા દીપકો. વીરિયવાતિ વા-સદ્દોપિ તદત્થો એવ દટ્ઠબ્બો. તેન સમ્મપ્પધાનસમઙ્ગિતા વુત્તા હોતિ. તેનાહ ‘‘કિલેસાનં આતાપનપરિતાપનટ્ઠેના’’તિ. આતાપનગ્ગહણેન ચેત્થ આરમ્ભ ધાતુમાહ આદિતો વીરિયારમ્ભોતિ કત્વા, પરિતાપનગ્ગહણેન નિક્કમપરક્કમધાતુયો સબ્બસો પટિપક્ખતો નિક્ખન્તતં, ઉપરૂપરિ વિસેસપ્પત્તિઞ્ચ ઉપાદાય. નિપયતિ વિસોસેતિ પટિપક્ખં, તતો વા અત્તાનં નિપાતિ રક્ખતીતિ નિપકો, સમ્પજાનો. કમ્મટ્ઠાનસ્સ પરિહરણે નિયુત્તાતિ પારિહારિકા.

અભિક્કમાદીનિ સબ્બકિચ્ચાનિ સાત્થકસમ્પજઞ્ઞાદિવસેન પરિચ્છિજ્જ નેતીતિ સબ્બકિચ્ચપરિણાયિકા. કમ્મટ્ઠાનસ્સ વા ઉગ્ગહો પરિપુચ્છા ભાવનારમ્ભો મનસિકારવિધિ, તત્થ ચ સક્કચ્ચકારિતા સાતચ્ચકારિતા સપ્પાયકારિતા નિમિત્તકુસલતા પહિતત્તતા અન્તરાઅસઙ્કોચો ઇન્દ્રિયસમત્તપટિપાદના વીરિયસમતાપાદનં વીરિયસમતાયોજનન્તિ એવમાદીનં સબ્બેસં કિચ્ચાનં પરિણાયિકા સબ્બકિચ્ચપરિણાયિકા. ભયં ઇક્ખતીતિ ભિક્ખૂતિ સાધારણતો ભિક્ખુલક્ખણકથનેન પટિપત્તિયાવ ભિક્ખુભાવો, ન ભિક્ખકભિન્નપટધરાદિભાવેનાતિ દસ્સેતિ. એવં હિ કતકિચ્ચાનં સામણેરાદીનં, પટિપન્નાનઞ્ચ અપબ્બજિતાનમ્પિ સઙ્ગહો કતો હોતિ. ઇધ પન પટિપજ્જનકવસેન અત્થો વેદિતબ્બો. ભિન્દતિ પાપકે અકુસલે ધમ્મેતિ વા ભિક્ખુ. સો ઇમં વિજટયેતિ યો નરો સપ્પઞ્ઞો સીલે પતિટ્ઠાય આતાપી નિપકો ચિત્તં પઞ્ઞઞ્ચ ભાવયન્તિ વુત્તો, સો ભિક્ખુ ઇમં તણ્હાજટં વિજટયેતિ સમ્બન્ધો. ઇદાનિ તમ્પિ વિજટનં વેળુગુમ્બવિજટનેન ઉપમેત્વા દસ્સેતું ગાથાય યથાવુત્તે સીલાદિધમ્મે ‘‘ઇમિના ચ સીલેના’’તિઆદિના પચ્ચામસતિ. તત્થ યસ્મા યોગાવચરસન્તાનગતા નાનાક્ખણિકા મિસ્સકા સીલાદિધમ્મા ગાથાય ગહિતા, તસ્મા તે એકચ્ચં ગણ્હન્તો ‘‘છહિ ધમ્મેહિ સમન્નાગતો’’તિ આહ. ન હિ તે છ ધમ્મા એકસ્મિં સન્તાને એકસ્મિં ખણે ¶ લબ્ભન્તિ. યસ્મા ચ પુગ્ગલાધિટ્ઠાનેન ગાથા ભાસિતા, તસ્મા પુગ્ગલાધિટ્ઠાનમેવ ઉપમં દસ્સેન્તો ‘‘સેય્યથાપિ નામ પુરિસો’’તિઆદિમાહ ¶ . તત્થ સુનિસિતન્તિ સુટ્ઠુ નિસિતં, અતિવિય તિખિણન્તિ અત્થો. સત્થસ્સ નિસાનસિલાયં નિસિતતરભાવકરણં, બાહુબલેન ચસ્સ ઉક્ખિપનન્તિ ઉભયમ્પેતં અત્થાપન્નં કત્વા ઉપમા વુત્તાતિ તદુભયં ઉપમેય્યે દસ્સેન્તો ‘‘સમાધિસિલાયં સુનિસિતં…પે… પઞ્ઞાહત્થેન ઉક્ખિપિત્વા’’તિ આહ. સમાધિગુણેન હિ પઞ્ઞાય તિક્ખભાવો. તેનાહ ભગવા ‘‘સમાહિતો યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ (સં. નિ. ૩.૫; ૪.૯૯; ૫.૧૦૭૧; નેત્તિ. ૪૦; મિ. પ. ૨.૧.૧૪). વીરિયઞ્ચસ્સા ઉપત્થમ્ભકં પગ્ગણ્હનતો. વિજટેય્યાતિ વિજટેતું સક્કુણેય્ય. વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સનાય હિ વત્તમાનાય યોગાવચરો તણ્હાજટં વિજટેતું સમત્થો નામ. વિજટનં ચેત્થ સમુચ્છેદવસેન પહાનન્તિ આહ ‘‘સઞ્છિન્દેય્ય સમ્પદાલેય્યા’’તિ. દક્ખિણં અરહતીતિ દક્ખિણેય્યો, અગ્ગો ચ સો દક્ખિણેય્યો ચાતિ અગ્ગદક્ખિણેય્યો, અગ્ગા વા દક્ખિણા અગ્ગદક્ખિણા, તં અરહતીતિ અગ્ગદક્ખિણેય્યો.

૫. તત્રાતિ તસ્સં ગાથાયં. અયન્તિ ‘‘નરો’’તિ ચ ‘‘ભિક્ખૂ’’તિ ચ વુત્તો યોગાવચરો. પુન તત્રાતિ તસ્સં પઞ્ઞાયં. અસ્સાતિ ભિક્ખુનો. કત્તરિ ચેતં સામિવચનં, અનેનાતિ અત્થો. કરણીયં નત્થિ વિસેસાધાનસ્સ તિહેતુકપટિસન્ધિપઞ્ઞાય અભાવતો. તેનાહ ‘‘પુરિમકમ્માનુભાવેનેવ હિસ્સ સા સિદ્ધા’’તિ. તેનાતિ યોગિના. ભાવનાયં સતતપવત્તિતવીરિયતાય સાતચ્ચકારિના. પઞ્ઞાવસેનાતિ યથાવુત્તનેપક્કસઙ્ખાતપઞ્ઞાવસેન. યં કિઞ્ચિ કત્તબ્બં, તસ્સ સબ્બસ્સ સમ્પજાનવસેનેવ કરણસીલો, તત્થ વા સમ્પજાનકારો એતસ્સ અત્થિ, સમ્પજાનસ્સ વા અસમ્મોહસ્સ કારકો ઉપ્પાદકોતિ સમ્પજાનકારી, તેન સમ્પજાનકારિના. અત્રાતિ અસ્સં ગાથાયં. સીલાદિસમ્પાદને વીરિયસ્સ તેસં અઙ્ગભાવતો તં વિસું અગ્ગહેત્વા ‘‘સીલસમાધિપઞ્ઞામુખેના’’તિ વુત્તં.

‘‘વિસુદ્ધિમગ્ગં દસ્સેતી’’તિ અવિભાગતો દેસનાય પિણ્ડત્થં વત્વા પુન તં વિભાગતો દસ્સેતું ‘‘એત્તાવતા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ એત્તાવતાતિ એત્તકાય દેસનાય. સિક્ખાતિ સિક્ખિતબ્બટ્ઠેન સિક્ખા. સિક્ખનં ચેત્થ આસેવનં દટ્ઠબ્બં. સીલાદિધમ્મેહિ સંવરણાદિવસેન આસેવન્તો તે સિક્ખતીતિ ¶ વુચ્ચતિ. સાસનન્તિ પટિપત્તિસાસનં. ઉપનિસ્સયો બલવકારણં. વજ્જનં અનુપગમનં. સેવના ભાવના. પટિપક્ખોતિ પહાયકપટિપક્ખો. યદિપિ ગાથાયં ‘‘સીલે’’તિ સામઞ્ઞતો વુત્તં, ન ‘‘અધિસીલે’’તિ. તં પન તણ્હાજટાવિજટનસ્સ પતિટ્ઠાભૂતં અધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘સીલેન અધિસીલસિક્ખા પકાસિતા’’તિ. ભવગામિ હિ સીલં સીલમેવ, વિભવગામિ ¶ સીલં અધિસીલસિક્ખા. સામઞ્ઞજોતના હિ વિસેસે અવતિટ્ઠતીતિ. એસ નયો સેસસિક્ખાસુપિ.

સીલેનાતિ અધિસીલસિક્ખાભૂતેન સીલેન. તં હિ અનઞ્ઞસાધારણતાય સાસનસ્સ આદિકલ્યાણતં પકાસેતિ, ન યમનિયમાદિમત્તં. તેન વુત્તં ‘‘સીલઞ્ચ સુવિસુદ્ધં, સબ્બપાપસ્સ અકરણ’’ન્તિ ચ. કુસલાનન્તિ મગ્ગકુસલાનં. કુસલાનન્તિ વા અનવજ્જાનં. તેન અરિયફલધમ્માનમ્પિ સઙ્ગહો સિદ્ધો હોતિ. સબ્બપાપસ્સ અકરણન્તિ સબ્બસ્સાપિ સાવજ્જસ્સ અકિરિયા અનજ્ઝાપજ્જનં. એતેન ચારિત્તવારિત્તભેદસ્સ સબ્બસ્સ સીલસ્સ ગહણં કતં હોતિ. કત્તબ્બાકરણમ્પિ હિ સાવજ્જમેવાતિ. આદિવચનતોતિ ગાથાયં વુત્તસમાધિપઞ્ઞાનં આદિમ્હિ વચનતો. આદિભાવો ચસ્સ તમ્મૂલકત્તા ઉત્તરિમનુસ્સધમ્માનં. આદીનં વા વચનં આદિવચનં. આદિસદ્દેન ચેત્થ ‘‘સીલં સમાધિ પઞ્ઞા ચ, વિમુત્તિ ચ અનુત્તરા’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૮૬) એવમાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. સીલસ્સ વિસુદ્ધત્તા વિપ્પટિસારાદિહેતૂનં દૂરીકરણતો અવિપ્પટિસારાદિગુણાવહં. ‘‘અવિપ્પટિસારાદિગુણાવહત્તા’’તિ એતેન ન કેવલં સીલસ્સ કલ્યાણતાવ વિભાવિતા, અથ ખો આદિભાવોપીતિ દટ્ઠબ્બં. તથા હિસ્સ સુત્તે (પરિ. ૩૬૬) અવિપ્પટિસારાદીનં વિમુત્તિઞાણપરિયોસાનાનં પરમ્પરપચ્ચયતા વુત્તા. સમાધિનાતિ અધિચિત્તસિક્ખાભૂતેન સમાધિના. સકલં સાસનં સઙ્ગહેત્વા પવત્તાય ગાથાય આદિપદેન આદિમ્હિ પટિપજ્જિતબ્બસ્સ સીલસ્સ, તતિયપદેન પરિયોસાને પટિપજ્જિતબ્બાય પઞ્ઞાય ગહિતત્તા મજ્ઝે પટિપજ્જિતબ્બો સમાધિ પારિસેસતો દુતિયપદેન ગય્હતીતિ ‘‘કુસલસ્સ ઉપસમ્પદાતિઆદિવચનતો હિ સમાધિ સાસનસ્સ મજ્ઝે’’તિ વુત્તં, ન કુસલસદ્દસ્સ સમાધિપરિયાયત્તા. પુબ્બૂપનિસ્સયવતો હિ સમાહિતતાદિઅટ્ઠઙ્ગસમન્નાગમેન અભિનીહારક્ખમતા સમાધિસ્સ ઇદ્ધિવિધાદિગુણાવહત્તં, અગ્ગમગ્ગપઞ્ઞાય અધિગતાય યદત્થં પબ્બજતિ, તં પરિયોસિતન્તિ પઞ્ઞા સાસનસ્સ ¶ પરિયોસાનં. તેનાહ ભગવા ‘‘સિક્ખાનિસંસમિદં, ભિક્ખવે, બ્રહ્મચરિયં વુસ્સતિ સદ્ધાધિપતેય્યં પઞ્ઞુત્તરં વિમુત્તિસાર’’ન્તિ (અ. નિ. ૪.૨૪૫). સકં ચિત્તં સચિત્તં, સચિત્તસ્સ સબ્બસો કિલેસાનં સમુચ્છિન્દનેન વિસોધનં સચિત્તપરિયોદાપનં. એવં પન પઞ્ઞાકિચ્ચે મત્થકપ્પત્તે ઉત્તરિ કરણીયાભાવતો સાસનસ્સ પઞ્ઞુત્તરતા વેદિતબ્બા. તાદિભાવાવહનતોતિ યાદિસો ઇટ્ઠેસુ, લાભાદીસુ ચ અનુનયાભાવતો, તાદિસો અનિટ્ઠેસુ, અલાભાદીસુ ચ પટિઘાભાવતો. તતો એવ વા યાદિસો અનાપાથગતેસુ ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ, તાદિસો આપાથગતેસુપીતિ તાદી. તસ્સ ભાવો તાદિભાવો, તસ્સ આવહનતો. વાતેનાતિ ¶ વાતહેતુ. ન સમીરતીતિ ન ચલતિ. ન સમિઞ્જન્તીતિ ન ફન્દન્તિ, કુતો ચલનન્તિ અધિપ્પાયો.

તથાતિ યથા સીલાદયો અધિસીલસિક્ખાદીનં પકાસકા, તથા તેવિજ્જતાદીનં ઉપનિસ્સયસ્સાતિ તેસં પકાસનાકારૂપસંહારત્થો તથા-સદ્દો. યસ્મા સીલં વિસુજ્ઝમાનં સતિસમ્પજઞ્ઞબલેન, કમ્મસ્સકતઞાણબલેન ચ સંકિલેસમલતો વિસુજ્ઝતિ પારિપૂરિઞ્ચ ગચ્છતિ, તસ્મા સીલસમ્પદા સિજ્ઝમાના ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિભાવેન સતિબલં, ઞાણબલઞ્ચ પચ્ચુપટ્ઠપેતીતિ તસ્સા વિજ્જત્તયૂપનિસ્સયતા વેદિતબ્બા સભાગહેતુસમ્પાદનતો. સતિનેપક્કેન હિ પુબ્બેનિવાસવિજ્જાસિદ્ધિ, સમ્પજઞ્ઞેન સબ્બકિચ્ચેસુ સુદિટ્ઠકારિતાપરિચયેન ચુતૂપપાતઞાણાનુબન્ધાય દુતિયવિજ્જાસિદ્ધિ, વીતિક્કમાભાવેન સંકિલેસપ્પહાનસબ્ભાવતો વિવટ્ટૂપનિસ્સયતાવસેન અજ્ઝાસયસુદ્ધિયા તતિયવિજ્જાસિદ્ધિ. પુરેતરં સિદ્ધાનં સમાધિપઞ્ઞાનં પારિપૂરિં વિના સીલસ્સ આસવક્ખયઞાણૂપનિસ્સયતા સુક્ખવિપસ્સકખીણાસવેહિ દીપેતબ્બા. સમાધિપઞ્ઞા વિય અભિઞ્ઞાપટિસમ્ભિદાનં સીલં ન સભાગહેતૂતિ કત્વા વુત્તં ‘‘ન તતો પર’’ન્તિ. ‘‘સમાહિતો યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ (સં. નિ. ૩.૫; ૪.૯૯; નેત્તિ. ૪૦; મિ. પ. ૨.૧.૧૪) વચનતો સમાધિસમ્પદા છળભિઞ્ઞતાય ઉપનિસ્સયો. પઞ્ઞા વિય પટિસમ્ભિદાનં સમાધિ ન સભાગહેતૂતિ વુત્તં ‘‘ન તતો પર’’ન્તિ. ‘‘યોગા વે જાયતે ભૂરી’’તિ (ધ. પ. ૨૮૨) વચનતો પુબ્બયોગેન, ગરુવાસદેસભાસાકઓસલ્લઉગ્ગહપરિપુચ્છાદીહિ ચ પરિભાવિતા પઞ્ઞાસમ્પત્તિ પટિસમ્ભિદાપભેદસ્સ ઉપનિસ્સયો ¶ પચ્ચેકબોધિસમ્માસમ્બોધિયોપિ પઞ્ઞાસમ્પત્તિસન્નિસ્સયાતિ પઞ્ઞાય અનધિગન્તબ્બસ્સ વિસેસસ્સ અભાવતો, તસ્સા ચ પટિસમ્ભિદાપભેદસ્સ એકન્તિકકારણતો હેટ્ઠા વિય ‘‘ન તતો પર’’ન્તિ અવત્વા ‘‘ન અઞ્ઞેન કારણેના’’તિ વુત્તં.

એત્થ ચ ‘‘સીલસમ્પત્તિઞ્હિ નિસ્સાયા’’તિ વુત્તત્તા યસ્સ સમાધિવિજમ્ભનભૂતા અનવસેસા છ અભિઞ્ઞા ન ઇજ્ઝન્તિ, તસ્સ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદવસેન ન સમાધિસમ્પદા અત્થીતિ. સતિપિ વિજ્જાનં અભિઞ્ઞેકદેસભાવે સીલસમ્પત્તિસમુદાગતા એવ તિસ્સો વિજ્જા ગહિતા. યથા હિ પઞ્ઞાસમ્પત્તિસમુદાગતા ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા ઉપનિસ્સયસમ્પન્નસ્સ મગ્ગેનેવ ઇજ્ઝન્તિ, મગ્ગક્ખણે એવ તાસં પટિલભિતબ્બતો, એવં સીલસમ્પત્તિસમુદાગતા તિસ્સો વિજ્જા સમાધિસમ્પત્તિસમુદાગતા ચ છ અભિઞ્ઞા ઉપનિસ્સયસમ્પન્નસ્સ મગ્ગેનેવ ઇજ્ઝન્તીતિ મગ્ગાધિગમેનેવ ¶ તાસં અધિગમો વેદિતબ્બો. પચ્ચેકબુદ્ધાનં, સમ્માસમ્બુદ્ધાનઞ્ચ પચ્ચેકબોધિસમ્માસમ્બોધિસમધિગમસદિસા હિ ઇમેસં અરિયાનં ઇમે વિસેસાધિગમાતિ. વિનયસુત્તાભિધમ્મેસુ સમ્માપટિપત્તિયા તેવિજ્જતાદીનં ઉપનિસ્સયતાપિ યથાવુત્તવિધિના વેદિતબ્બા.

સમ્પન્નસીલસ્સ કામસેવનાભાવતો સીલેન પઠમન્તવિવજ્જનં વુત્તં. યેભુય્યેન હિ સત્તા કામહેતુ પાણાતિપાતાદિવસેનાપિ અસુદ્ધપયોગા હોન્તિ. ઝાનસુખલાભિનો કાયકિલમથસ્સ સમ્ભવો એવ નત્થીતિ સમાધિના દુતિયન્તવિવજ્જનં વુત્તં ઝાનસમુટ્ઠાનપણીતરૂપફુટકાયત્તા. પઞ્ઞાયાતિ મગ્ગપઞ્ઞાય. ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસેન હિ એકંસતો અરિયમગ્ગોવ મજ્ઝિમા પટિપત્તિ નામ. એવં સન્તેપિ લોકિયપઞ્ઞાવસેનપિ અન્તદ્વયવિવજ્જનં વિભાવેતબ્બં.

સીલં તંસમઙ્ગિનો કામસુગતીસુયેવ નિબ્બત્તાપનતો ચતૂહિ અપાયેહિ વિમુત્તિયા કારણન્તિ આહ ‘‘સીલેન અપાયસમતિક્કમનુપાયો પકાસિતો હોતી’’તિ. ન હિ પાણાતિપાતાદિપટિવિરતિ દુગ્ગતિપરિકિલેસં આવહતિ. સમાધિ તંસમઙ્ગિનો મહગ્ગતભૂમિયંયેવ નિબ્બત્તાપનેન સકલકામભવતો વિમોચેતીતિ વુત્તં ‘‘સમાધિના કામધાતુસમતિક્કમનુપાયો પકાસિતો હોતી’’તિ. ન હિ કામાવચરકમ્મસ્સ અનુબલપ્પદાયીનં કામચ્છન્દાદીનં વિક્ખમ્ભકં ઝાનં કામધાતુપરિકિલેસાવહં હોતિ. ન ચેત્થ ઉપચારજ્ઝાનં નિદસ્સેતબ્બં, અપ્પનાસમાધિસ્સ ¶ અધિપ્પેતત્તા. નાપિ ‘‘સીલેનેવ અતિક્કમિતબ્બસ્સ અપાયભવસ્સ સમાધિના અતિક્કમિતબ્બતા’’તિ વચનોકાસો. સુગતિભવમ્પિ અતિક્કમન્તસ્સ દુગ્ગતિસમતિક્કમને કા કથાતિ. સબ્બભવસમતિક્કમનુપાયોતિ કામભવાદીનં નવન્નમ્પિ ભવાનં સમતિક્કમનુપાયો સીલસમાધીહિ અતિક્કન્તાપિ ભવા અનતિક્કન્તા એવ, કારણસ્સ અપહીનત્તા. પઞ્ઞાય પનસ્સ સુપ્પહીનત્તા તે સમતિક્કન્તા એવ.

તદઙ્ગપ્પહાનવસેનાતિ દીપાલોકેનેવ તમસ્સ પુઞ્ઞકિરિયવત્થુગતેન તેન તેન કુસલઙ્ગેન તસ્સ તસ્સ અકુસલઙ્ગસ્સ પહાનવસેન. સમાધિના વિક્ખમ્ભનપ્પહાનવસેનાતિ ઉપચારપ્પનાભેદેન સમાધિના પવત્તિનિવારણેન ઘટપ્પહારેનેવ જલતલે સેવાલસ્સ તેસં તેસં નીવરણાદિધમ્માનં પહાનવસેન. પઞ્ઞાયાતિ અરિયમગ્ગપઞ્ઞાય. સમુચ્છેદપ્પહાનવસેનાતિ ચતુન્નં અરિયમગ્ગાનં ભાવિતત્તા તંતંમગ્ગવતો અત્તનો સન્તાને ‘‘દિટ્ઠિગતાનં પહાનાયા’’તિઆદિના (ધ. સ. ૨૭૭) વુત્તસ્સ ¶ સમુદયપક્ખિયસ્સ કિલેસગણસ્સ અચ્ચન્તં અપ્પવત્તિસઙ્ખાતસમુચ્છિન્દનપ્પહાનવસેન.

કિલેસાનં વીતિક્કમપટિપક્ખોતિ સંકિલેસધમ્માનં, કમ્મકિલેસાનં વા યો કાયવચીદ્વારેસુ વીતિક્કમો અજ્ઝાચારો, તસ્સ પટિપક્ખો સીલેન પકાસિતો હોતિ, અવીતિક્કમસભાવત્તા સીલસ્સ. ઓકાસાદાનવસેન કિલેસાનં ચિત્તે કુસલપ્પવત્તિં પરિયાદિયિત્વા ઉટ્ઠાનં પરિયુટ્ઠાનં. તં સમાધિ વિક્ખમ્ભેતીતિ આહ ‘‘સમાધિના પરિયુટ્ઠાનપટિપક્ખો પકાસિતો હોતી’’તિ, સમાધિસ્સ પરિયુટ્ઠાનપ્પહાયકત્તા. અપ્પહીનભાવેન સન્તાને અનુ અનુ સયનતો કારણલાભે ઉપ્પત્તિરહા અનુસયા, તે પન અનુરૂપં કારણં લદ્ધા ઉપ્પજ્જનારહા થામગતા કામરાગાદયો સત્ત કિલેસા વેદિતબ્બા. તે અરિયમગ્ગપઞ્ઞાય સબ્બસો પહીયન્તીતિ આહ ‘‘પઞ્ઞાય અનુસયપટિપક્ખો પકાસિતો હોતી’’તિ.

કાયદુચ્ચરિતાદિ દુટ્ઠુ ચરિતં, કિલેસેહિ વા દૂસિતં ચરિતન્તિ દુચ્ચરિતં, તમેવ યત્થ ઉપ્પન્નં, તં સન્તાનં સંકિલેસેતિ વિબાધતિ, ઉપતાપેતિ ચાતિ સંકિલેસો, તસ્સ વિસોધનં સીલેન તદઙ્ગવસેન પહાનં વીતિક્કમપટિપક્ખત્તા સીલસ્સ. તણ્હાસંકિલેસસ્સ વિસોધનં વિક્ખમ્ભનવસેન ¶ પહાનં પરિયુટ્ઠાનપટિપક્ખત્તા સમાધિસ્સ, તણ્હાય ચસ્સ ઉજુવિપચ્ચનિકભાવતો. દિટ્ઠિસંકિલેસસ્સ વિસોધનં સમુચ્છેદવસેન પહાનં અનુસયપટિપક્ખત્તા પઞ્ઞાય, દિટ્ઠિગતાનઞ્ચ અયાથાવગાહીનં યાથાવગાહિનિયા પઞ્ઞાય ઉજુવિપચ્ચનિકભાવતો.

કારણન્તિ ઉપનિસ્સયપચ્ચયો. સીલેસુ પરિપૂરકારીતિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ આદિભૂતત્તા આદિબ્રહ્મચરિયકાનં પારાજિકસઙ્ઘાદિસેસસઙ્ખાતાનં મહાસીલસિક્ખાપદાનં અવીતિક્કમનતો ખુદ્દાનુખુદ્દકાનં આપજ્જને સહસાવ તેહિ વુટ્ઠાનેન સીલેસુ યં કત્તબ્બં, તં પરિપૂરં સમત્થં કરોતીતિ સીલેસુ પરિપૂરકારી. તથા સકદાગામીતિ ‘‘સીલેસુ પરિપૂરકારી’’તિ એતં ઉપસંહરતિ તથા-સદ્દેન. એતે હિ દ્વે અરિયા સમાધિપારિપન્થિકાનં કામરાગબ્યાપાદાનં પઞ્ઞાપારિપન્થિકસ્સ સચ્ચપટિચ્છાદકમોહસ્સ સબ્બસો અસમૂહતત્તા સમાધિં, પઞ્ઞઞ્ચ ભાવેન્તાપિ સમાધિપઞ્ઞાસુ યં કત્તબ્બં, તં મત્તસો પમાણેન પદેસમત્તમેવ કરોન્તીતિ સમાધિસ્મિં, પઞ્ઞાય ચ મત્તસો કારિનો ‘‘સીલેસુ પરિપૂરકારિનો’’ઇચ્ચેવ વુચ્ચન્તિ. અનાગામી ¶ પન કામરાગબ્યાપાદાનં સમુચ્છિન્નત્તા સમાધિસ્મિં પરિપૂરકારી. અરહા સબ્બસો સમ્મોહસ્સ સુસમૂહતત્તા પઞ્ઞાય પરિપૂરકારી.

‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સીલેસુ પરિપૂરકારી હોતિ, સમાધિસ્મિં મત્તસો કારી, પઞ્ઞાય મત્તસો કારી. સો યાનિ તાનિ ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાનિ, તાનિ આપજ્જતિપિ વુટ્ઠાતિપિ. તં કિસ્સ હેતુ? ન હિ મેત્થ, ભિક્ખવે, અભબ્બતા વુત્તા. યાનિ ચ ખો તાનિ સિક્ખાપદાનિ આદિબ્રહ્મચરિયકાનિ બ્રહ્મચરિયસારુપ્પાનિ, તત્થ ધુવસીલો ચ હોતિ ઠિતસીલો ચ, સમાદાય સિક્ખતિ સિક્ખાપદેસુ. સો તિણ્ણં સંયોજનાનં પરિક્ખયા સોતાપન્નો હોતિ અવિનિપાતધમ્મો નિયતો સમ્બોધિપરાયણો. ઇધ પન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સીલેસુ…પે… સો તિણ્ણં સંયોજનાનં પરિક્ખયા રાગદોસમોહાનં તનુત્તા સકદાગામી હોતિ. સકિદેવ ઇમં લોકં આગન્ત્વા દુક્ખસ્સન્તં કરોતિ. ઇધ પન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સીલેસુ પરિપૂરકારી ¶ હોતિ, સમાધિસ્મિં પરિપૂરકારી, પઞ્ઞાય મત્તસો કારી. સો યાનિ તાનિ…પે… સિક્ખતિ સિક્ખાપદેસુ. સો પઞ્ચન્નં ઓરમ્ભાગિયાનં…પે… અનાવત્તિધમ્મો તસ્મા લોકા. ઇધ પન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સીલેસુ પરિપૂરકારી હોતિ, સમાધિસ્મિં પરિપૂરકારી, પઞ્ઞાય પરિપૂરકારી. સો યાનિ તાનિ ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ…પે… સિક્ખતિ સિક્ખાપદેસુ. સો આસવાનં ખયા…પે… ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિ.

‘‘કથ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા સિક્ખાદિકે વિભજિત્વા વુત્તમેવત્થં નિગમેતું ‘‘એવ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અઞ્ઞે ચાતિ તયો વિવેકા, તીણિ કુસલમૂલાનિ, તીણિ વિમોક્ખમુખાનિ, તીણિ ઇન્દ્રિયાનીતિ એવમાદયો, સિક્ખત્તિકાદીહિ અઞ્ઞે ચ ગુણત્તિકા. એવરૂપાતિ યાદિસકા સિક્ખત્તિકાદયો ઇધ સીલાદીહિ પકાસિતા હોન્તિ, એદિસા.

એત્થ હિ વિવટ્ટસન્નિસ્સિતસ્સ સીલસ્સ ઇધાધિપ્પેતત્તા સીલેન કાયવિવેકો પકાસિતો હોતિ, સમાધિના ચિત્તવિવેકો, પઞ્ઞાય ઉપધિવિવેકો. તથા સીલેન અદોસો કુસલમૂલં પકાસિતં હોતિ, તિતિક્ખપ્પધાનતાય, અપરૂપઘાતસભાવતાય ચ સીલસ્સ. સમાધિના અલોભો ¶ કુસલમૂલં, લોભપટિપક્ખતો, અલોભપધાનતાય ચ સમાધિસ્સ. પઞ્ઞાય પન અમોહોયેવ. સીલેન ચ અનિમિત્તવિમોક્ખમુખં પકાસિતં હોતિ. અદોસપ્પધાનં હિ સીલસમ્પદં નિસ્સાય દોસે આદીનવદસ્સિનો અનિચ્ચાનુપસ્સના સુખેનેવ ઇજ્ઝતિ, અનિચ્ચાનુપસ્સના ચ અનિમિત્તવિમોક્ખમુખં. સમાધિના અપ્પણિહિતવિમોક્ખમુખં. પઞ્ઞાય સુઞ્ઞતવિમોક્ખમુખં. અલોભપ્પધાનં હિ કામનિસ્સરણં સમાધિસમ્પદં નિસ્સાય કામેસુ આદીનવદસ્સિનો દુક્ખાનુપસ્સના સુખેનેવ ઇજ્ઝતિ, દુક્ખાનુપસ્સના ચ અપ્પણિહિતવિમોક્ખમુખં. પઞ્ઞાસમ્પદં નિસ્સાય અનત્તાનુપસ્સના સુખેનેવ ઇજ્ઝતિ, અનત્તાનુપસ્સના ચ સુઞ્ઞતવિમોક્ખમુખં. તથા સીલેન અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં પકાસિતં હોતિ. તં હિ સીલેસુ પરિપૂરકારિનો અટ્ઠમકસ્સ ઇન્દ્રિયં. સમાધિના અઞ્ઞિન્દ્રિયં. તં હિ ઉક્કંસગતં સમાધિસ્મિં પરિપૂરકારિનો અનાગામિનો, અગ્ગમગ્ગટ્ઠસ્સ ચ ઇન્દ્રિયં. પઞ્ઞાય અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં પકાસિતં હોતિ. તદુપ્પત્તિયા હિ અરહા પઞ્ઞાય પરિપૂરકારીતિ. ઇમિના નયેન અઞ્ઞે ચ એવરૂપા ગુણત્તિકા સીલાદીહિ પકાસેતબ્બા.

૬. એવન્તિ ¶ વુત્તપ્પકારેન. અનેકગુણસઙ્ગાહકેનાતિ અધિસીલસિક્ખાદીનં, અઞ્ઞેસઞ્ચ અનેકેસં ગુણાનં સઙ્ગાહકેન. સીલસમાધિપઞ્ઞામુખેનાતિ ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૨૭૭; થેરગા. ૬૭૬; નેત્તિ. ૫) વિય વિપસ્સનામત્તાદિમુખેન સઙ્ખેપતો અદેસેત્વા સીલસમાધિપઞ્ઞામુખેન દેસિતોપિ, સત્તતિંસાયપિ વા બોધિપક્ખિયધમ્માનં વિસુદ્ધિમગ્ગન્તોગધત્તા તત્થ સીલસમાધિપઞ્ઞા મુખં પમુખં કત્વા દેસિતોપિ. એતેન સીલસમાધિપઞ્ઞાસુ અવસેસબોધિપક્ખિયધમ્માનં સભાવતો, ઉપકારતો ચ અન્તોગધભાવો દીપિતોતિ વેદિતબ્બં. અતિસઙ્ખેપદેસિતોયેવ હોતિ સભાવવિભાગાદિતો અવિભાવિતત્તા. નાલન્તિ ન પરિયત્તં ન સમત્થં. સબ્બેસન્તિ નાતિસઙ્ખેપનાતિવિત્થારરુચીનમ્પિ, વિપઞ્ચિતઞ્ઞુનેય્યાનમ્પિ વા. સઙ્ખેપદેસના હિ સંખિત્તરુચીનં, ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂનંયેવ ચ ઉપકારાય હોતિ, ન પનિતરેસં. અસ્સ વિસુદ્ધિમગ્ગસ્સ. પુચ્છનટ્ઠેન પઞ્હા, કિરિયા કરણં કમ્મં, પઞ્હાવ કમ્મં પઞ્હાકમ્મં, પુચ્છનપયોગો.

કિં સીલન્તિ સરૂપપુચ્છા. કેનટ્ઠેન સીલન્તિ કેન અત્થેન સીલન્તિ વુચ્ચતિ, ‘‘સીલ’’ન્તિ પદં કં અભિધેય્યં નિસ્સાય પવત્તન્તિ અત્થો. તયિદં સીલં સભાવતો, કિચ્ચતો, ઉપટ્ઠાનાકારતો, આસન્નકારણતો ચ કથં જાનિતબ્બન્તિ આહ ‘‘કાનસ્સ લક્ખણરસપચ્ચુપટ્ઠાનપદટ્ઠાનાની’’તિ. પટિપત્તિ નામ દિટ્ઠાનિસંસે એવ હોતીતિ આહ ‘‘કિમાનિસંસ’’ન્તિ. કતિવિધન્તિ પભેદપુચ્છા. વિભાગવન્તાનં હિ સભાવવિભાવનં વિભાગદસ્સનમુખેનેવ હોતીતિ. વોદાનં વિસુદ્ધિ. સા ચ સંકિલેસમલવિમુત્તિ. તં ઇચ્છન્તેન યસ્મા ઉપાયકોસલ્લત્થિના અનુપાયકોસલ્લં વિય સંકિલેસો જાનિતબ્બોતિ આહ ‘‘કો ચસ્સ સંકિલેસો’’તિ.

તત્રાતિ ¶ તસ્મિં, તસ્સ વા પઞ્હાકમ્મસ્સ. વિસ્સજ્જનન્તિ વિવરણં. પુચ્છિતો હિ અત્થો અવિભાવિતત્તા નિગૂળ્હો મુટ્ઠિયં કતો વિય તિટ્ઠતિ. તસ્સ વિવરણં વિસ્સજ્જનં વિભૂતભાવકારણતો. પાણાતિપાતાદીહીતિ એત્થ ¶ પાણોતિ વોહારતો સત્તો, પરમત્થતો જીવિતિન્દ્રિયં. તસ્સ સરસેનેવ પતનસભાવસ્સ અન્તરે એવ અતિવ પાતનં અતિપાતો, સણિકં પતિતું અદત્વા સીઘં પાતનન્તિ અત્થો, અતિક્કમ્મ વા સત્થાદીહિ અભિભવિત્વા પાતનં અતિપાતો, પાણઘાતો. આદિસદ્દેન અદિન્નાદાનાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. તેહિ પાણાતિપાતાદીહિ દુસ્સીલ્યકમ્મેહિ. વિરમન્તસ્સાતિ સમાદાનવિરતિવસેન, સમ્પત્તવિરતિવસેન ચ ઓરમન્તસ્સ. વત્તપટિપત્તિન્તિ ઉપજ્ઝાયવત્તાદિવત્તકરણં. ચેતનાદયો ધમ્માતિ સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં પાળિવસેન વિભજિત્વા દસ્સેતું ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ચેતયતીતિ ચેતના, અત્તના સમ્પયુત્તધમ્મેહિ સદ્ધિં આરમ્મણે અભિસન્દહતીતિ અત્થો. ચેતનાય અનુકૂલવસેનેવ હિ તંસમ્પયુત્તા ધમ્મા આરમ્મણે પવત્તન્તિ. ચેતના કામં કુસલત્તિકસાધારણા, ઇધ પન સીલચેતના અધિપ્પેતાતિ કત્વા ‘‘કુસલા’’તિ વેદિતબ્બા. ચેતસિ નિયુત્તં ચેતસિકં, ચિત્તસમ્પયુત્તન્તિ અત્થો. ચેતનાય સતિપિ ચેતસિકત્તે ‘‘ચેતના સીલ’’ન્તિ વિસું ગહિતત્તા તદઞ્ઞમેવ વિરતિઅનભિજ્ઝાદિકં ચેતસિકં સીલં દટ્ઠબ્બં ગોબલીબદ્દઞાયેન. સંવરણં સંવરો. યથા અકુસલા ધમ્મા ચિત્તે ન ઓતરન્તિ, તથા પિદહનં. અવીતિક્કમો વીતિક્કમસ્સ પટિપક્ખભૂતા અવીતિક્કમવસેન પવત્તચિત્તચેતસિકા. તત્થ ચેતના સીલં નામાતિઆદિ યથાવુત્તસ્સ સુત્તપદસ્સ વિવરણં. વિરમન્તસ્સ ચેતનાતિ વિરતિસમ્પયુત્તં પધાનભૂતં ચેતનમાહ. પૂરેન્તસ્સ ચેતનાતિ વત્તપટિપત્તિઆયૂહિની. વિરમન્તસ્સ વિરતીતિ વિરતિયા પધાનભાવં ગહેત્વા વુત્તં.

એત્થ હિ યદા ‘‘તિવિધા, ભિક્ખવે, કાયસઞ્ચેતના કુસલં કાયકમ્મ’’ન્તિઆદિ (કથા. ૫૩૯) વચનતો પાણાતિપાતાદીનં પટિપક્ખભૂતા તબ્બિરતિવિસિટ્ઠા ચેતના તથાપવત્તા પધાનભાવેન પાણાતિપાતાદિપટિવિરતિસાધિકા હોતિ, તદા તંસમ્પયુત્તા વિરતિઅનભિજ્ઝાદયો ચ ચેતનાપક્ખિકા વા, અબ્બોહારિકા વાતિ ઇમમત્થં સન્ધાય ચેતનાસીલં વુત્તં. યદા પન પાણાતિપાતાદીહિ સઙ્કોચં આપજ્જન્તસ્સ તતો વિરમણાકારેન પવત્તમાના ચેતનાવિસિટ્ઠા વિરતિ, અનભિજ્ઝાદયો ચ તત્થ તત્થ પધાનભાવેન કિચ્ચસાધિકા હોન્તિ, તદા તંસમ્પયુત્તા ચેતના વિરતિઆદિપક્ખિકા ¶ વા હોતિ, અબ્બોહારિકા વાતિ ઇમમત્થં સન્ધાય ચેતસિકસીલં વુત્તં.

ઇદાનિ ¶ સુત્તે આગતનયેન કુસલકમ્મપથવસેન ચેતનાચેતસિકસીલાનિ વિભજિત્વા દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં. પજહન્તસ્સાતિ સમાદાનવસેન ‘‘ઇતો પટ્ઠાય ન કરિસ્સામી’’તિ સમ્પત્તવત્થુકાનિપિ અનજ્ઝાચરણેન પજહન્તસ્સ. સત્ત કમ્મપથચેતનાતિ પાણાતિપાતાદિપહાનસાધિકા પટિપાટિયા સત્ત કુસલકમ્મપથચેતના. અભિજ્ઝાદિવસેન યં પરદારગમનાદિ કરીયતિ, તસ્સ પહાયકા અનભિજ્ઝાદયો સીલન્તિ આહ ‘‘ચેતસિકં સીલં નામ અનભિજ્ઝા…પે… સમ્માદિટ્ઠિધમ્મા’’તિ. યથા હિ અભિજ્ઝાબ્યાપાદવસેન મિચ્છાચારપાણાતિપાતાદયો કરીયન્તિ, એવં મિચ્છાદિટ્ઠિવસેનાપિ તે પુત્તમુખદસ્સનાદિઅત્થં કરીયન્તિ. તેસઞ્ચ પજહનકા અનભિજ્ઝાદયોતિ. પાતિમોક્ખસંવરો ચારિત્તવારિત્તવિભાગં વિનયપરિયાપન્નં સિક્ખાપદસીલં. સતિસંવરો મનચ્છટ્ઠાનં ઇન્દ્રિયાનં આરક્ખા, સા ચ તથાપવત્તા સતિયેવ. ઞાણસંવરો પઞ્ઞા. ખન્તિસંવરો અધિવાસના, સા ચ તથાપવત્તા અદોસપધાના ખન્ધા, અદોસો એવ વા. વીરિયસંવરો કામવિતક્કાદીનં વિનોદનવસેન પવત્તં વીરિયં. પાતિમોક્ખસંવરસતિસંવરાદીસુ યં વત્તબ્બં, તં પરતો આવિ ભવિસ્સતિ.

સોતાનીતિ તણ્હાદિટ્ઠિઅવિજ્જાદુચ્ચરિતઅવસિટ્ઠકિલેસસોતાનિ. ‘‘સોતાનં સંવરં બ્રૂમી’’તિ વત્વા ‘‘પઞ્ઞાયેતે પિધિય્યરે’’તિ વચનેન સોતાનં સંવરો પિદહનં સમુચ્છેદનં ઞાણન્તિ વિઞ્ઞાયતિ.

ઇદમત્થિકતં મનસિ કત્વા યેન ઞાણેન યોનિસો પચ્ચવેક્ખિત્વા પચ્ચયા પટિસેવીયન્તિ. તં પચ્ચયપટિસેવનમ્પિ ઞાણસભાવત્તા એત્થેવ ઞાણસંવરે એવ સમોધાનં સઙ્ગહં ગચ્છતિ. ખમતિ અધિવાસેતીતિ ખમો. ઉપ્પન્નન્તિ તસ્મિં તસ્મિં આરમ્મણે જાતં નિબ્બત્તં. કામવિતક્કન્તિ કામૂપસંહિતં વિતક્કં. નાધિવાસેતીતિ ચિત્તં આરોપેત્વા અબ્ભન્તરે ન વાસેતિ. આજીવપારિસુદ્ધિપીતિ બુદ્ધપટિકુટ્ઠં મિચ્છાજીવં પહાય અનવજ્જેન પચ્ચયપરિયેસનેન સિજ્ઝનકં આજીવપારિસુદ્ધિસીલમ્પિ એત્થેવ વીરિયસંવરે એવ સમોધાનં ગચ્છતિ વીરિયસાધનત્તા. એત્થ ચ યથા ઞાણં તણ્હાદિસોતાનં પવત્તિનિવારણતો પિદહનટ્ઠેન સંવરણતો સંવરો ચ, પરતો પવત્તનકગુણાનં આધારાદિભાવતો સીલનટ્ઠેન સીલં ¶ , એવં ખન્તિ અનધિવાસનેન ઉપ્પજ્જનકકિલેસાનં અધિવાસનેન સંવરણતો સંવરો ચ, ખમનહેતુ ઉપ્પજ્જનકગુણાનં આધારાદિભાવતો સીલનટ્ઠેન સીલં, વીરિયં વિનોદેતબ્બાનં પાપધમ્માનં વિનોદનેન સંવરણતો સંવરો ચ, વિનોદનહેતુ ઉપ્પજ્જનકગુણાનં આધારાદિભાવતો સીલનટ્ઠેન સીલન્તિ ¶ વેદિતબ્બં. યથા પન પાતિમોક્ખસીલાદિ તસ્સ તસ્સ પાપધમ્મસ્સ પવત્તિતું અપ્પદાનવસેન સંવરણં પિદહનં, તં ઉપાદાય સંવરો, એવં અસમાદિન્નસીલસ્સ આગતવત્થુતો વિરમણમ્પીતિ આહ ‘‘યા ચ પાપભીરુકાનં…પે… સંવરસીલન્તિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ. ન વીતિક્કમતિ એતેનાતિ અવીતિક્કમો. તથાપવત્તો કુસલચિત્તુપ્પાદો.

૭. અવસેસેસુ પન પઞ્હેસુ. સમાધાનં સણ્ઠપનં. દુસ્સીલ્યવસેન હિ પવત્તા કાયકમ્માદયો સમ્પતિ, આયતિઞ્ચ અહિતદુક્ખાવહા, ન સમ્મા ઠપિતાતિ અસણ્ઠપિતા વિપ્પકિણ્ણા વિસટા ચ નામ હોન્તિ, સુસીલ્યવસેન પન પવત્તા તબ્બિપરિયાયતો સણ્ઠપિતા અવિપ્પકિણ્ણા અવિસટા ચ નામ હોન્તિ યથા તં ઓક્ખિત્તચક્ખુતા અબાહુપ્પચાલનાદિ. તેનાહ ‘‘કાયકમ્માદીનં સુસીલ્યવસેન અવિપ્પકિણ્ણતાતિ અત્થો’’તિ. એતેન સમાધિકિચ્ચતો સીલનં વિસેસેતિ. તસ્સ હિ સમાધાનં સમ્પયુત્તધમ્માનં અવિક્ખેપહેતુતા. ઇદં કાયકમ્માદીનં સણ્ઠપનં સંયમનં. ઉપધારણં અધિટ્ઠાનં મૂલભાવો. તથા હિસ્સ આદિચરણાદિભાવો વુત્તો. તેન પથવીધાતુકિચ્ચતો સીલનં વિસેસિતં હોતિ. સા હિ સહજાતરૂપધમ્માનં સન્ધારણવસેન પવત્તતિ. ઇદં પન અનવજ્જધમ્માનં મૂલાધિટ્ઠાનભાવેન. તેનાહ ‘‘કુસલાનં ધમ્માન’’ન્તિઆદિ. તત્થ કુસલધમ્મા નામ સપુબ્બભાગા મહગ્ગતાનુત્તરા ધમ્મા. અઞ્ઞે પન આચરિયા. સિરટ્ઠોતિ યથા સિરસિ છિન્ને સબ્બો અત્તભાવો વિનસ્સતિ, એવં સીલે ભિન્ને સબ્બં ગુણસરીરં વિનસ્સતિ. તસ્મા તસ્સ ઉત્તમઙ્ગટ્ઠો સીલટ્ઠો. ‘‘સિરો સીસ’’ન્તિ વા વત્તબ્બે નિરુત્તિનયેન ‘‘સીલ’’ન્તિ વુત્તન્તિ અધિપ્પાયો. સીતલટ્ઠો પરિળાહવૂપસમનટ્ઠો. તેન ત-કારસ્સ લોપં કત્વા નિરુત્તિનયેનેવ ‘‘સીલ’’ન્તિ વુત્તન્તિ દસ્સેતિ. તથા હિદં પયોગસમ્પાદિતં સબ્બકિલેસપરિળાહવૂપસમકરં હોતિ. એવમાદિનાતિ ¶ આદિ-સદ્દેન સયન્તિ અકુસલા એતસ્મિં સતિ અપવિટ્ઠા હોન્તીતિ સીલં, સુપન્તિ વા તેન વિહતુસ્સાહાનિ સબ્બદુચ્ચરિતાનીતિ સીલં, સબ્બેસં વા કુસલધમ્માનં પવેસારહસાલાતિ સીલન્તિ એવમાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો.

૮. ‘‘સીલનટ્ઠેન સીલ’’ન્તિ પુબ્બે સદ્દત્થુદ્ધારેન પકાસિતોપિ ભાવત્થો એવાતિ આહ ‘‘સીલનં લક્ખણં તસ્સા’’તિ. ન હિ તસ્સ ચેતનાદિભેદભિન્નસ્સ અનવસેસતો સઙ્ગાહકો તતો અઞ્ઞો અત્થો અત્થિ, યો લક્ખણભાવેન વુચ્ચેય્ય. નનુ ચ અનેકભેદસઙ્ગાહકં સામઞ્ઞલક્ખણં નામ સિયા, ન વિસેસલક્ખણન્તિ અનુયોગં મનસિ કત્વા આહ ‘‘સનિદસ્સનત્તં રૂપસ્સ, યથા ભિન્નસ્સનેકધા’’તિ.

યથા ¶ હિ નીલાદિવસેન અનેકભેદભિન્નસ્સાપિ રૂપાયતનસ્સ સનિદસ્સનત્તં વિસેસલક્ખણં તદઞ્ઞધમ્માસાધારણતો. ન અનિચ્ચતાદિ વિય, રુપ્પનં વિય વા સામઞ્ઞલક્ખણં, એવમિધાપિ દટ્ઠબ્બં. કિં પનેતં સનિદસ્સનત્તં નામ? દટ્ઠબ્બતા ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ ગોચરભાવો. તસ્સ પન રૂપાયતનતો અનઞ્ઞત્તેપિ અઞ્ઞેહિ ધમ્મેહિ રૂપાયતનં વિસેસેતું અઞ્ઞં વિય કત્વા સહ નિદસ્સનેન સનિદસ્સનન્તિ વુચ્ચતિ. ધમ્મસભાવસામઞ્ઞેન હિ એકીભૂતેસુ ધમ્મેસુ યો નાનત્તકરો સભાવો, સો અઞ્ઞં વિય કત્વા ઉપચરિતું યુત્તો. એવં હિ અત્થવિસેસાવબોધો હોતીતિ. અથ વા ‘‘સહ નિદસ્સનેના’’તિ એત્થ તબ્ભાવત્થો સહ-સદ્દો યથા નન્દિરાગસહગતાતિ (સં. નિ. ૫.૧૦૮૧; મહાવ. ૧૪; પટિ. મ. ૨.૩૦).

દુસ્સીલ્યવિદ્ધંસનરસન્તિ કાયિકઅસંવરાદિભેદસ્સ દુસ્સીલ્યસ્સ વિધમનકિચ્ચં. અનવજ્જરસન્તિ અગારય્હસમ્પત્તિકં અગરહિતબ્બભાવેન સમ્પજ્જનકં, અવજ્જપટિપક્ખભાવેન વા સમ્પજ્જનકં. લક્ખણાદીસૂતિ લક્ખણરસાદીસુ વુચ્ચમાનેસુ કિચ્ચમેવ, સમ્પત્તિ વા રસોતિ વુચ્ચતિ, ન રસાયતનરસાદીતિ અધિપ્પાયો. કેચિ પન ‘‘કિચ્ચમેવા’’તિ અવધારણં તસ્સ ઇતરરસતો બલવભાવદસ્સનત્થન્તિ વદન્તિ, તં તેસં મતિમત્તં, કિચ્ચમેવ, સમ્પત્તિ એવ વા રસોતિ ઇમસ્સ અત્થસ્સ અધિપ્પેતત્તા.

સોચેય્યપચ્ચુપટ્ઠાનન્તિ ¶ કાયાદીહિ સુચિભાવેન પચ્ચુપટ્ઠાતિ. ગહણભાવન્તિ ગહેતબ્બભાવં. તેન ઉપટ્ઠાનાકારટ્ઠેન પચ્ચુપટ્ઠાનં વુત્તં, ફલટ્ઠેન પન અવિપ્પટિસારપચ્ચુપટ્ઠાનં, સમાધિપચ્ચુપટ્ઠાનં વા. સીલં હિ સમ્પતિયેવ અવિપ્પટિસારં પચ્ચુપટ્ઠાપેતિ, પરમ્પરાય સમાધિં. ઇમસ્સ પન આનિસંસફલસ્સ આનિસંસકથાયં વક્ખમાનત્તા ઇધ અગ્ગહણં દટ્ઠબ્બં. કેચિ પન ફલસ્સ અનિચ્છિતત્તા ઇધ અગ્ગહણન્તિ વદન્તિ, તદયુત્તં ફલસ્સ અનેકવિધત્તા, લોકિયાદિસીલસ્સાપિ વિભજિયમાનત્તા. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘નિસ્સિતાનિસ્સિતવસેના’’તિઆદિ (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૦). યથા પથવીધાતુયા કમ્માદિ દૂરકારણં, સેસભૂતત્તયં આસન્નકારણં, યથા ચ વત્થસ્સ તન્તવાયતુરિવેમસલાકાદિ દૂરકારણં, તન્તવો આસન્નકારણં, એવં સીલસ્સ સદ્ધમ્મસ્સવનાદિ દૂરકારણં, હિરિઓત્તપ્પમસ્સ આસન્નકારણન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘હિરોત્તપ્પઞ્ચ પના’’તિઆદિ. હિરોત્તપ્પે હીતિઆદિ તસ્સ આસન્નકારણભાવસાધનં. તત્થ ઉપ્પજ્જતિ સમાદાનવસેન, તિટ્ઠતિ અવીતિક્કમવસેનાતિ વેદિતબ્બં.

૯. અવિપ્પટિસારાદીતિ ¶ એત્થ વિપ્પટિસારપટિપક્ખો કુસલચિત્તુપ્પાદો અવિપ્પટિસારો. સો પન વિસેસતો ‘‘લાભા વત મે, સુલદ્ધં વત મે, યસ્સ મે સુપરિસુદ્ધં સીલ’’ન્તિ અત્તનો સીલસ્સ પચ્ચવેક્ખણવસેન પવત્તોતિ વેદિતબ્બો. આદિ-સદ્દેન પામોજ્જભોગસમ્પત્તિકિત્તિસદ્દાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. અવિપ્પટિસારત્થાનીતિ અવિપ્પટિસારપ્પયોજનાનિ. કુસલાનીતિ અનવજ્જાનિ. અવિપ્પટિસારાનિસંસાનીતિ અવિપ્પટિસારુદ્દયાનિ. એતેન અવિપ્પટિસારો નામ સીલસ્સ ઉદ્દયમત્તં, સંવડ્ઢિતસ્સ રુક્ખસ્સ છાયાપુપ્ફસદિસં. અઞ્ઞો એવ પનાનેન નિપ્ફાદેતબ્બો સમાધિઆદિગુણોતિ દસ્સેતિ.

સીલવતો સીલસમ્પદાયાતિ પરિસુદ્ધં પરિપુણ્ણં કત્વા સીલસ્સ સમ્પાદનેન સીલવતો, તાય એવ સીલસમ્પદાય. અપ્પમાદાધિકરણન્તિ અપ્પમાદકારણા. ભોગક્ખન્ધન્તિ ભોગરાસિં. કલ્યાણો કિત્તિસદ્દો અબ્ભુગ્ગચ્છતીતિ ‘‘ઇતિપિ સીલવા, ઇતિપિ કલ્યાણધમ્મો’’તિ સુન્દરો થુતિઘોસો ઉટ્ઠહતિ, લોકં પત્થરતિ. વિસારદોતિ અત્તનિ કિઞ્ચિ ગરહિતબ્બં ¶ ઉપવદિતબ્બં અપસ્સન્તો વિગતસારજ્જો નિબ્ભયો. અમઙ્કુભૂતોતિ અવિલક્ખો. અસમ્મૂળ્હોતિ ‘‘અકતં વત મે કલ્યાણ’’ન્તિઆદિના (મ. નિ. ૩.૨૪૮) વિપ્પટિસારાભાવતો, કુસલકમ્માદીનંયેવ ચ તદા ઉપટ્ઠાનતો અમૂળ્હો પસન્નમાનસો એવ કાલંકરોતિ. કાયસ્સ ભેદાતિ ઉપાદિન્નક્ખન્ધપરિચ્ચાગા, જીવિતિન્દ્રિયસ્સ ઉપચ્છેદા. પરં મરણાતિ ચુતિતો ઉદ્ધં. સુગતિન્તિ સુન્દરં ગતિં. તેન મનુસ્સગતિપિ સઙ્ગય્હતિ. સગ્ગન્તિ દેવગતિં. સા હિ રૂપાદીહિ વિસયેહિ સુટ્ઠુ અગ્ગોતિ સગ્ગો, લોકિયતિ એત્થ ઉળારં પુઞ્ઞફલન્તિ લોકોતિ ચ વુચ્ચતિ.

આકઙ્ખેય્ય ચેતિ યદિ ઇચ્છેય્ય. પિયો ચ અસ્સન્તિ પિયાયિતબ્બો પિયચક્ખૂહિ પસ્સિતબ્બો પેમનિયો ભવેય્યન્તિ અત્થો. મનાપોતિ સબ્રહ્મચારીનં મનવડ્ઢનકો, તેસં વા મનેન પત્તબ્બો, મેત્તચિત્તેન ફરિતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ. ગરૂતિ ગરુટ્ઠાનિયો પાસાણછત્તસદિસો. ભાવનીયોતિ ‘‘અદ્ધા અયમાયસ્મા જાનં જાનાતિ, પસ્સં પસ્સતી’’તિ સમ્ભાવનીયો. સીલેસ્વેવસ્સ પરિપૂરકારીતિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલેસુ એવ પરિપૂરકારી અસ્સ, અનૂનકારી પરિપૂરણાકારેન સમન્નાગતો ભવેય્ય. ‘‘આદિના નયેના’’તિ એતેન ‘‘અજ્ઝત્તં ચેતોસમથમનુયુત્તો ¶ અનિરાકતજ્ઝાનો વિપસ્સનાય સમન્નાગતો બ્રૂહેતા સુઞ્ઞાગારાન’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૬૫) એવમાદિકે સીલથોમનસુત્તાગતે સત્તરસ સીલાનિસંસે સઙ્ગણ્હાતિ.

ઇદાનિ ન કેવલમિમે એવ અવિપ્પટિસારાદયો, અથ ખો અઞ્ઞેપિ બહૂ સીલાનિસંસા વિજ્જન્તીતિ તે દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ સાસનેતિ ઇમસ્મિં સકલલોકિયલોકુત્તરગુણાવહે સત્થુસાસને. આચારકુલપુત્તાનં યં સીલં વિના પતિટ્ઠા અવટ્ઠાનં નત્થિ, તસ્સ એવં મહાનુભાવસ્સ સીલસ્સ આનિસંસાનં પરિચ્છેદં પરિમાણં કો વદે કો વત્તું સક્કુણેય્યાતિ અત્થો. એતેન સબ્બેસંયેવ લોકિયલોકુત્તરાનં ગુણાનં સીલમેવ મૂલભૂતન્તિ દસ્સેત્વા તતો પરમ્પિ મલવિસોધનેન, પરિળાહવૂપસમનેન, સુચિગન્ધવાયનેન, સગ્ગનિબ્બાનાધિગમૂપાયભાવેન, સોભાલઙ્કારસાધનતાય ભયવિધમનેન, કિત્તિપામોજ્જજનેન ચ સીલસદિસં અઞ્ઞં સત્તાનં હિતસુખાવહં નત્થીતિ દસ્સેન્તો ‘‘ન ગઙ્ગા’’તિઆદિકા ગાથા અભાસિ.

તત્થ ¶ સરભૂતિ એકા નદી, ‘‘યં લોકે સરભૂ’’તિ વદન્તિ. નિન્નગા વાચિરવતીતિ ‘‘અચિરવતી’’તિ એવંનામિકા નદી, વાતિ સબ્બત્થ વા-સદ્દો અનિયમત્થો. તેન અવુત્તા ગોધાવરીચન્દભાગાદિકા સઙ્ગણ્હાતિ. પાણનટ્ઠેન પાણીનં સત્તાનં યં મલં સીલજલં વિસોધયતિ, તં મલં વિસોધેતું ન સક્કુણન્તિ ગઙ્ગાદયો નદિયોતિ પઠમગાથાય ન-કારં આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. હારાતિ મુત્તાહારા. મણયોતિ વેળુરિયાદિમણયો. અરિયન્તિ વિસુદ્ધં. સીલસમુટ્ઠાનો કિત્તિસદ્દો ગન્ધો મનોહરભાવતો, દિસાસુ અભિબ્યાપનતો ચ ‘‘સીલગન્ધો’’તિ વુત્તો. સો હિ પટિવાતેપિ પવત્તતિ. તેનાહ ભગવા ‘‘સતઞ્ચ ગન્ધો પટિવાતમેતી’’તિ (ધ. પ. ૫૪; અ. નિ. ૩.૮૦; મિ. પ. ૫.૪.૧). દોસાનં બલં નામ વત્થુજ્ઝાચારો, તં તેસં કાતું અદેન્તં સીલં દોસાનં બલં ઘાતેતીતિ વેદિતબ્બં.

૧૦. ‘‘કતિવિધ’’ન્તિ એત્થ વિધ-સદ્દો કોટ્ઠાસપરિયાયો ‘‘એકવિધેન રૂપસઙ્ગહો’’તિઆદીસુ વિય, પકારત્થો વા, કતિપ્પકારં કિત્તકા સીલસ્સ પકારભેદાતિ અત્થો. સીલનલક્ખણેનાતિ સીલનસઙ્ખાતેન સભાવેન.

ચરન્તિ ¶ તેન સીલેસુ પરિપૂરકારિતં ઉપગચ્છન્તીતિ ચરિત્તં, ચરિત્તમેવ ચારિત્તં. વારિતતો તેન અત્તાનં તાયન્તિ રક્ખન્તીતિ વારિત્તં. અધિકો સમાચારો અભિસમાચારો, તત્થ નિયુત્તં, સો વા પયોજનં એતસ્સાતિ આભિસમાચારિકં. આદિ બ્રહ્મચરિયસ્સાતિ આદિબ્રહ્મચરિયં, તદેવ આદિબ્રહ્મચરિયકં. વિરમતિ એતાય, સયં વા વિરમતિ, વિરમણં વા વિરતિ, ન વિરતીતિ અવિરતિ. નિસ્સયતીતિ નિસ્સિતં, ન નિસ્સિતન્તિ અનિસ્સિતં. પરિયન્તો એતસ્સ અત્થીતિ પરિયન્તં, કાલેન પરિયન્તં કાલપરિયન્તં, યથાપરિચ્છિન્નો વા કાલો પરિયન્તો એતસ્સાતિ કાલપરિયન્તં. યાવ પાણનં જીવનં કોટિ એતસ્સાતિ આપાણકોટિકં. અત્તનો પચ્ચયેહિ લોકે નિયુત્તં, તત્થ વા વિદિતન્તિ લોકિયં. લોકં ઉત્તરતીતિ લોકુત્તરં.

પચ્ચયતો, ફલતો ચ મજ્ઝિમપણીતેહિ નિહીનં, તેસં વા ગુણેહિ પરિહીનન્તિ હીનં. અત્તનો પચ્ચયેહિ પધાનભાવં નીતન્તિ પણીતં. ઉભિન્નમેવ વેમજ્ઝે ¶ ભવં મજ્ઝિમં. અત્તાધિપતિતો આગતં અત્તાધિપતેય્યં. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. તણ્હાય, દિટ્ઠિયા વા પરામટ્ઠં પધંસિતન્તિ પરામટ્ઠં. તપ્પટિક્ખેપતો અપરામટ્ઠં. પટિપ્પસ્સદ્ધકિલેસં પટિપ્પસ્સદ્ધં. સિક્ખાસુ જાતં, સેક્ખસ્સ ઇદન્તિ વા સેક્ખં. પરિનિટ્ઠિતસિક્ખાકિચ્ચતાય અસેક્ખધમ્મપરિયાપન્નં અસેક્ખં. તદુભયપટિક્ખેપેન નેવસેક્ખનાસેક્ખં. હાનં ભજતિ, હાનભાગો વા એતસ્સ અત્થીતિ હાનભાગિયં. સેસેસુપિ એસેવ નયો. અપ્પપરિમાણત્તા પરિયન્તવન્તં, પારિસુદ્ધિવન્તઞ્ચ સીલં પરિયન્તપારિસુદ્ધિસીલં. અનપ્પપરિમાણત્તા અપરિયન્તં, પારિસુદ્ધિવન્તઞ્ચ સીલં અપરિયન્તપારિસુદ્ધિસીલં. સબ્બસો પુણ્ણં, પારિસુદ્ધિવન્તઞ્ચ સીલં પરિપુણ્ણપારિસુદ્ધિસીલં.

૧૧. વુત્તનયેનાતિ ‘‘સીલનટ્ઠેન સીલ’’ન્તિઆદિના (વિસુદ્ધિ. ૧.૭) હેટ્ઠા વુત્તેન નયેન. ઇદં કત્તબ્બન્તિ પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદપૂરણન્તિ ઇદં આભિસમાચારિકં કત્તબ્બં પટિપજ્જિતબ્બન્તિ એવં પઞ્ઞત્તસ્સ સિક્ખાપદસીલસ્સ પૂરણં. સિક્ખાપદસીલં હિ પૂરેન્તો સિક્ખાપદમ્પિ પૂરેતિ પાલેતિ નામ. સિક્ખા એવ વા સિક્ખિતબ્બતો, પટિપજ્જિતબ્બતો ચ સિક્ખાપદં. તસ્સ પૂરણન્તિપિ યોજેતબ્બં. ઇદં ન કત્તબ્બન્તિ પટિક્ખિત્તસ્સ અકરણન્તિ ઇદં દુચ્ચરિતં ન કત્તબ્બન્તિ ભગવતા પટિક્ખિત્તસ્સ અકરણં વિરમણં. ચરન્તિ તસ્મિન્તિ તસ્મિં સીલે તંસમઙ્ગિનો ચરન્તીતિ સીલસ્સ અધિકરણતં વિભાવેન્તો તેસં પવત્તિટ્ઠાનભાવં દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘સીલેસુ પરિપૂરકારિતાય પવત્તન્તી’’તિ. વારિતન્તિ ઇદં ન કત્તબ્બન્તિ પટિક્ખિત્તં અકપ્પિયં ¶ . તાયન્તીતિ અકરણેનેવ તાયન્તિ. તેનાતિ વારિત્તસીલમાહ. વારેતિ વા સત્થા એત્થ, એતેન વાતિ વારિતં, સિક્ખાપદં. તં અવિકોપેન્તો તાયન્તિ તેનાતિ વારિત્તં. સદ્ધાવીરિયસાધનન્તિ સદ્ધાય, ઉટ્ઠાનવીરિયેન ચ સાધેતબ્બં. ન હિ અસદ્ધો, કુસીતો ચ વત્તપટિપત્તિં પરિપૂરેતિ, સદ્ધો એવ સત્થારા પટિક્ખિત્તે અણુમત્તેપિ વજ્જે ભયદસ્સાવી સમાદાય સિક્ખતિ સિક્ખાપદેસૂતિ આહ ‘‘સદ્ધાસાધનં વારિત્ત’’ન્તિ.

અધિસીલસિક્ખાપરિયાપન્નત્તા અભિવિસિટ્ઠો સમાચારોતિ અભિસમાચારોતિ આહ ‘‘ઉત્તમસમાચારો’’તિ. અભિસમાચારોવ આભિસમાચારિકં, યથા વેનયિકોતિ (અ. નિ. ૮.૧૧; પારા. ૮) અધિપ્પાયો. અભિસમાચારો ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસતો ¶ મગ્ગસીલં, ફલસીલઞ્ચ, તં આરબ્ભ ઉદ્દિસ્સ તદત્થં તપ્પયોજનં પઞ્ઞત્તં આભિસમાચારિકં. સુપરિસુદ્ધાનિ તીણિ કાયકમ્માનિ, ચત્તારિ વચીકમ્માનિ, સુપરિસુદ્ધો આજીવોતિ ઇદં આજીવટ્ઠમકં. તત્થ કામં આજીવહેતુકતો સત્તવિધદુચ્ચરિતતો વિરતિ સમ્માઆજીવોતિ સોપિ સત્તવિધો હોતિ, સમ્માજીવતાસામઞ્ઞેન પન તં એકં કત્વા વુત્તં. અથ વા તિવિધકુહનવત્થુસન્નિસ્સયતો મિચ્છાજીવતો વિરતિં એકજ્ઝં કત્વા વુત્તો ‘‘આજીવો સુપરિસુદ્ધો’’તિ. સેટ્ઠચરિયભાવતો મગ્ગો એવ બ્રહ્મચરિયન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયં, તસ્સ. આદિભાવભૂતન્તિ આદિમ્હિ ભાવેતબ્બતં નિપ્ફાદેતબ્બતં ભૂતં પત્તં આદિભાવભૂતં. કિઞ્ચાપિ દેસનાનુક્કમેન સમ્માદિટ્ઠિ આદિ, પટિપત્તિક્કમેન પન આજીવટ્ઠમકસીલં આદીતિ. તસ્સ સમ્પત્તિયાતિ આભિસમાચારિકસ્સ સમ્પજ્જનેન પરિપૂરણેન આદિબ્રહ્મચરિયકં સમ્પજ્જતિ. યો હિ લહુકાનિપિ અપ્પસાવજ્જાનિ પરિવજ્જેતિ, સો ગરુકાનિ મહાસાવજ્જાનિ બહ્વાદીનવાનિ પરિવજ્જેસ્સતીતિ વત્તબ્બમેવ નત્થીતિ. સુત્તં પન એતમત્થં બ્યતિરેકવસેન વિભાવેતિ. તત્થ ધમ્મન્તિ સીલં. તં હિ ઉપરિગુણવિસેસાનં ધારણટ્ઠેન ધમ્મોતિ વુચ્ચતિ.

વિરતિસીલસ્સ ઇતરસીલેન સતિપિ સમ્પયોગાદિકે અસમ્મિસ્સકતાદસ્સનત્થં ‘‘વેરમણિમત્ત’’ન્તિ વુત્તં.

‘‘નિસ્સિતાનિસ્સિતવસેના’’તિ એત્થ લબ્ભમાનનિસ્સયં તાવ દસ્સેતું ‘‘નિસ્સયો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તણ્હાચરિતેન નિસ્સયિતબ્બતો તણ્હાવ તણ્હાનિસ્સયો. તથા દિટ્ઠિનિસ્સયો. દિટ્ઠિચરિતો હિ અસતિપિ દિટ્ઠિયા તણ્હાવિરહે દિટ્ઠિનિસ્સિતોવ પવત્તતિ. દેવોતિ ચતુમહારાજસક્કસુયામાદિપાકટદેવમાહ ¶ . દેવઞ્ઞતરોતિ અપાકટં. તણ્હં એવ નિસ્સિતન્તિ તણ્હાનિસ્સિતં. તણ્હાય નિસ્સિતન્તિ ચ કેચિ વદન્તિ. તેસં ‘‘દ્વે નિસ્સયા’’તિઆદિના વિરુજ્ઝતિ. સુદ્ધિદિટ્ઠિયાતિ ‘‘ઇતિ સંસારસુદ્ધિ ભવિસ્સતી’’તિ એવં પવત્તદિટ્ઠિયા, લોકુત્તરં સીલન્તિ અધિપ્પાયો. તસ્સેવાતિ લોકુત્તરસ્સેવ સમ્ભારભૂતં કારણભૂતં, વિવટ્ટૂપનિસ્સયન્તિ અત્થો.

કાલપરિચ્છેદં કત્વાતિ ‘‘ઇમઞ્ચ રત્તિં, ઇમઞ્ચ દિવ’’ન્તિઆદિના (અ. નિ. ૮.૪૧) વિય કાલવસેન પરિચ્છેદં કત્વા. કાલપરિચ્છેદં અકત્વા સમાદિન્નમ્પિ અન્તરાવિચ્છિન્નં ¶ સમ્પત્તવિરતિવસેન યાવજીવં પવત્તિતમ્પિ આપાણકોટિકં ન હોતીતિ દસ્સેતું ‘‘યાવજીવં સમાદિયિત્વા તથેવ પવત્તિત’’ન્તિ વુત્તં.

લાભયસઞાતિઅઙ્ગજીવિતવસેનાતિ લાભયસાનં અનુપ્પન્નાનં ઉપ્પાદનવસેન, ઉપ્પન્નાનં રક્ખણવસેન ચેવ વડ્ઢનવસેન ચ ઞાતિઅઙ્ગજીવિતાનં અવિનાસનવસેન. કિં સો વીતિક્કમિસ્સતીતિ યો વીતિક્કમાય ચિત્તમ્પિ ન ઉપ્પાદેતિ, સો કાયવાચાહિ વીતિક્કમિસ્સતીતિ કિં ઇદં, નત્થેતન્તિ અત્થો. પટિક્ખેપે હિ અયં કિં-સદ્દો.

આરમ્મણભાવેન વણો વિય આસવે કામાસવાદિકે પગ્ઘરતીતિ સમ્પયોગભાવાભાવેપિ સહાસવેહીતિ સાસવં. તેભૂમકધમ્મજાતન્તિ સીલં તપ્પરિયાપન્નન્તિ આહ ‘‘સાસવં સીલં લોકિય’’ન્તિ. ભવવિસેસા સમ્પત્તિભવા. વિનયોતિ વિનયપરિયત્તિ, તત્થ વા આગતસિક્ખાપદાનિ. પામોજ્જં તરુણપીતિ. યથાભૂતઞાણદસ્સનં સપચ્ચયનામરૂપદસ્સનં, તદધિટ્ઠાના વા તરુણવિપસ્સના. નિબ્બિદાતિ નિબ્બિદાઞાણં. તેન બલવવિપસ્સનમાહ. વિરાગો મગ્ગો. વિમુત્તિ અરહત્તફલં. વિમુત્તિઞાણદસ્સનં પચ્ચવેક્ખણા. કથાતિ વિનયકથા. મન્તનાતિ વિનયવિચારણા. ઉપનિસાતિ યથાવુત્તકારણપરમ્પરાસઙ્ખાતો ઉપનિસ્સયો. લોકુત્તરં મગ્ગફલચિત્તસમ્પયુત્તં આજીવટ્ઠમકસીલં. તત્થ મગ્ગસીલં ભવનિસ્સરણાવહં હોતિ, પચ્ચવેક્ખણઞાણસ્સ ચ ભૂમિ, ફલસીલં પન પચ્ચવેક્ખણાઞાણસ્સેવ ભૂમિ.

૧૨. હીનાધિમુત્તિવસેન છન્દાદીનમ્પિ હીનતા. પણીતાધિમુત્તિવસેન પણીતતા. તદુભયવેમજ્ઝતાવસેન મજ્ઝિમતા. યથેવ હિ કમ્મં આયૂહનવસેન હીનાદિભેદભિન્નં હોતિ, એવં ¶ છન્દાદયોપિ પવત્તિઆકારવસેન. સો ચ નેસં પવત્તિઆકારો અધિમુત્તિભેદેનાતિ દટ્ઠબ્બં. યસકામતાયાતિ કિત્તિસિલોકાભિરતિયા, પરિવારિચ્છાય વા. ‘‘કથં નામ માદિસો ઈદિસં કરેય્યા’’તિ પાપજિગુચ્છાય અરિયભાવં નિસ્સાય. અનુપક્કિલિટ્ઠન્તિ અત્તુક્કંસનપરવમ્ભનાહિ, અઞ્ઞેહિ ચ ઉપક્કિલેસેહિ અનુપક્કિલિટ્ઠં. ભવભોગત્થાયાતિ ભવસમ્પત્તિઅત્થઞ્ચેવ ભોગસમ્પત્તિઅત્થઞ્ચ. અત્તનો વિમોક્ખત્થાય પવત્તિતન્તિ સાવકપચ્ચેકબોધિસત્તસીલમાહ. સબ્બસત્તાનં વિમોક્ખત્થાયાતિ સબ્બસત્તાનં સંસારબન્ધનતો ¶ વિમોચનત્થાય. પારમિતાસીલં મહાબોધિસત્તસીલં. યા કરુણૂપાયકોસલ્લપરિગ્ગહિતા મહાબોધિં આરબ્ભ પવત્તા પરમુક્કંસગતસોચેય્યસલ્લેખા દેસકાલસત્તાદિવિકપ્પરહિતા સીલપારમિતા.

અનનુરૂપન્તિ અસારુપ્પં. અત્તા એવ ગરુ અધિપતિ એતસ્સાતિ અત્તગરુ, લજ્જાધિકો. અત્તાધિપતિતો આગતં અત્તાધિપતેય્યં. લોકો અધિપતિ ગરુ એતસ્સાતિ લોકાધિપતિ, ઓત્તપ્પાધિકો. ધમ્મો નામાયં મહાનુભાવો એકન્તનિય્યાનિકો, સો ચ પટિપત્તિયાવ પૂજેતબ્બો. તસ્મા ‘‘નં સીલસમ્પદાય પૂજેસ્સામી’’તિ એવં ધમ્મમહત્તં પૂજેતુકામેન.

પરામટ્ઠત્તાતિ પરાભવવસેન આમટ્ઠત્તા. તણ્હાદિટ્ઠિયો હિ ‘‘ઇમિનાહં સીલેન દેવો વા ભવિસ્સામિ દેવઞ્ઞતરો વા, ઇમિના મે સીલેન સંસારસુદ્ધિ ભવિસ્સતી’’તિ પવત્તસ્સ સીલં પરામસન્તિયો તં પરાભવં પાપેન્તિ મગ્ગસ્સ અનુપનિસ્સયભાવકરણતો. પુથુજ્જનકલ્યાણકસ્સાતિ પુથુજ્જનેસુ કલ્યાણકસ્સ. સો હિ પુથુજ્જનોવ હુત્વા કલ્યાણેહિ સીલાદીહિ સમન્નાગતો. પરામસનકિલેસાનં વિક્ખમ્ભનતો, સમુચ્છિન્દનતો ચ તેહિ ન પરામટ્ઠન્તિ અપરામટ્ઠં. તસ્સ તસ્સ કિલેસદરથસ્સ પટિપ્પસ્સમ્ભનતો વૂપસમનતો પટિપ્પસ્સદ્ધં.

કતપટિકમ્મન્તિ વુટ્ઠાનદેસનાહિ યથાધમ્મં કતપટિકારં. એવં હિ તં સીલં પટિપાકતિકમેવ હોતિ. તેનાહ ‘‘તં વિસુદ્ધ’’ન્તિ. ‘‘કતપટિકમ્મ’’ન્તિ ઇમિના ચ ‘‘ન પુનેવં કરિસ્સ’’ન્તિ અધિટ્ઠાનમ્પિ સઙ્ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘અચ્છમંસં નુ ખો, સૂકરમંસં નુ ખો’’તિઆદિના વત્થુમ્હિ વા, ‘‘પાચિત્તિયં નુ ખો, દુક્કટં નુ ખો’’તિઆદિના આપત્તિયા વા, ‘‘મયા તં વત્થુ વીતિક્કન્તં નુ ખો, ન નુ ખો વીતિક્કન્ત’’ન્તિઆદિના અજ્ઝાચારે વા વેમતિકસ્સ સંસયાપન્નસ્સ. વિસોધેતબ્બં યથાધમ્મં પટિકમ્મેન. વિમતિ એવ વેમતિકં, તસ્મિં વેમતિકે સતિ, વિમતિયા ઉપ્પન્નાયાતિ અત્થો. વિમતિ પટિવિનેતબ્બાતિ સયં વા તં વત્થું ¶ વિચારેત્વા, વિનયધરે વા પુચ્છિત્વા કઙ્ખા વિનોદેતબ્બા. નિક્કઙ્ખેન પન કપ્પિયં ચે કાતબ્બં, અકપ્પિયં ચે છડ્ડેતબ્બં. તેનાહ ‘‘ઇચ્ચસ્સ ફાસુ ભવિસ્સતી’’તિ.

‘‘ચતૂહિ ¶ અરિયમગ્ગેહી’’તિઆદિના મગ્ગફલપરિયાપન્નં સીલં મગ્ગફલસમ્પયુત્તં વુત્તં. સમુદાયેસુ પવત્તવોહારા અવયવેસુપિ પવત્તન્તીતિ. સેસન્તિ સબ્બં લોકિયસીલં.

પકતિપીતિ સભાવોપિ. સુખસીલો સખિલો સુખસંવાસો. તેન પરિયાયેનાતિ પકતિઅત્થવાચકત્થેન. એકચ્ચં અબ્યાકતં સીલં ઇધાધિપ્પેતસીલેન એકસઙ્ગહન્તિ અકુસલસ્સેવાયુજ્જમાનતં દસ્સેતું ‘‘તત્થ અકુસલ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તથા હિ સેક્ખત્તિકં ઇધ ગહિતં, ઇધ ન ઉપનીતં કુસલત્તિકન્તિ અધિપ્પાયો. વુત્તનયેનેવાતિ વુત્તેનેવ નયેન કુસલત્તિકં અગ્ગહેત્વા હીનત્તિકાદીનં પઞ્ચન્નં તિકાનં વસેન અસ્સ સીલસ્સ તિવિધતા વેદિતબ્બા.

૧૩. યોધાતિ યો ઇધ. વત્થુવીતિક્કમેતિ આપત્તિયા વત્થુનો વીતિક્કમને અજ્ઝાચારે. કામસઙ્કપ્પાદયો નવ મહાવિતક્કા મિચ્છાસઙ્કપ્પા. એવરૂપસ્સાતિ એદિસસ્સ. તસ્સ હિ સીલવન્તે અનુપસઙ્કમિત્વા દુસ્સીલે સેવન્તસ્સ તતો એવ તેસં દિટ્ઠાનુગતિં આપજ્જનેન પણ્ણત્તિવીતિક્કમે અદોસદસ્સાવિનો મિચ્છાસઙ્કપ્પબહુલતાય મનચ્છટ્ઠાનિ ઇન્દ્રિયાનિ અરક્ખતો સીલં એકંસેનેવ હાનભાગિયં હોતિ, ન ઠિતિભાગિયં, કુતો વિસેસાદિભાગિયતા. સીલસમ્પત્તિયાતિ સીલપારિપૂરિયા ચતુપારિસુદ્ધિસીલેન. અઘટન્તસ્સ ઉત્તરીતિ ઉત્તરિ વિસેસાધિગમાય અવાયમન્તસ્સ. ઠિતિભાગિયં સીલં ભવતિ અસમાધિસંવત્તનિયત્તા. સમ્પાદિતે હિ સમાધિસ્મિં સીલસ્સ સમાધિસંવત્તનિયતા નિચ્છિયતિ. સમાધત્થાયાતિ સમથવસેન સમાધાનત્થાય. નિબ્બિદન્તિ વિપસ્સનં. બલવવિપસ્સનાદસ્સનત્થં નિબ્બિદાગહણં તાવતાપિ સીલસ્સ નિબ્બેધભાગિયભાવસિદ્ધિતો.

યાનિ ચ સિક્ખાપદાનિ નેસં રક્ખિતબ્બાનીતિ સમ્બન્ધો, તાનિ પન અસાધારણપઞ્ઞત્તિતો અઞ્ઞાનિ. નેસન્તિ ‘‘રક્ખિતબ્બાની’’તિ પદં અપેક્ખિત્વા કત્તરિ સામિવચનં, તેહિ ભિક્ખૂહીતિ અત્થો. સતિ વા ઉસ્સાહેતિ ઉસ્સક્કિત્વા સીલાનિ રક્ખિતું ઉસ્સાહે સતિ. દસાતિ સામણેરેહિ રક્ખિતબ્બસીલમાહ ઘટિકારાદીનં વિય. અટ્ઠાતિ નચ્ચાદિમાલાદિવેરમણિં એકં કત્વા સબ્બપચ્છિમવજ્જાનિ અટ્ઠ.

અવીતિક્કમોતિ ¶ ¶ પઞ્ચન્નં સીલાનં અવીતિક્કમો. પકતિસીલન્તિ સભાવસીલં. તત્રૂપપત્તિનિયતં હિ સીલં ઉત્તરકુરુકાનં. મરિયાદાચારિત્તન્તિ તસ્સ તસ્સ સાવજ્જસ્સ અકરણે મરિયાદભૂતં, તત્થ તત્થ કુલાદીસુ પુબ્બપુરિસેહિ ઠપિતં ચારિત્તં. કુલદેસપાસણ્ડધમ્મો હિ ‘‘આચારસીલ’’ન્તિ અધિપ્પેતં. તત્થ કુલધમ્મો તાવ બ્રાહ્મણાદીનં અમજ્જપાનાદિ, દેસધમ્મો એકચ્ચજનપદવાસીનં અહિંસનાદિ, પાસણ્ડધમ્મો તિત્થિયાનં યમનિયમાદિ. તિત્થિયમતં હિ દિટ્ઠિપાસેન, તણ્હાપાસેન ચ ડેતિ પવત્તતિ, પાસં વા બાધં અરિયવિનયસ્સ ડેતીતિ ‘‘પાસણ્ડ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘પકતિયા સીલવતી હોતી’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૦) વચનતો બોધિસત્તમાતુ પઞ્ચસિક્ખાપદસીલં પરિપુણ્ણમેવ. ઇદં પન ઉક્કંસગતં બોધિસત્તપિતરિપિ ચિત્તુપ્પાદમત્તેનપિ અસંકિલિટ્ઠં ‘‘ધમ્મતાસીલ’’ન્તિ વુત્તં. કામગુણૂપસંહિતન્તિ કામકોટ્ઠાસેસુ અસ્સાદૂપસંહિતં કામસ્સાદગધિતં. ધમ્મતાસીલન્તિ ધમ્મતાય કારણનિયામેન આગતં સીલં. સીલપારમિં હિ પરમુક્કંસં પાપેત્વા કુચ્છિગતસ્સ મહાબોધિસત્તસ્સ સીલતેજેન ગુણાનુભાવેન બોધિસત્તમાતુ સરસેનેવ પરમસલ્લેખપ્પત્તં સીલં હોતિ. મહાકસ્સપાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન ભદ્દાદિકે સઙ્ગણ્હાતિ. તે કિર સુચિરં કાલં સુપરિસુદ્ધસીલા એવ હુત્વા આગતા. તેનાહ ‘‘સુદ્ધસત્તાન’’ન્તિ. તાસુ તાસુ જાતીસૂતિ સીલવરાજમહિંસરાજાદિજાતીસુ. પુબ્બે પુરિમજાતિયં સિદ્ધો હેતુ એતસ્સાતિ પુબ્બહેતુકસીલં. ઇદં પન પકતિસીલાદિસમાદાનેન વિના અવીતિક્કમલક્ખણં સમ્પત્તવિરતિસઙ્ગહં દટ્ઠબ્બં.

યં ભગવતા એવં વુત્તં સીલન્તિ સમ્બન્ધો. ઇધાતિ વક્ખમાનસીલપરિપૂરકસ્સ પુગ્ગલસ્સ સન્નિસ્સયભૂતસાસનપરિદીપનં, અઞ્ઞસાસનસ્સ ચ તથાભાવપટિસેધનં. વુત્તં હેતં ‘‘ઇધેવ, ભિક્ખવે, સમણો…પે… સુઞ્ઞા પરપ્પવાદા સમણેભિ અઞ્ઞેહી’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૧૪; મ. નિ. ૧.૧૩૯; અ. નિ. ૪.૨૪૧). ભિક્ખૂતિ તસ્સ સીલસ્સ પરિપૂરકપુગ્ગલપરિદીપનં. પાતિમોક્ખસંવરસંવુતોતિ ઇદમસ્સ પાતિમોક્ખસીલે પતિટ્ઠિતભાવપરિદીપનં. વિહરતીતિ ઇદમસ્સ તદનુરૂપવિહારસમઙ્ગિભાવપરિદીપનં. આચારગોચરસમ્પન્નોતિ ઇદં પાતિમોક્ખસંવરસ્સ, ઉપરિઅધિગન્તબ્બગુણાનઞ્ચ ઉપકારકધમ્મપરિદીપનં. અણુમત્તેસુ વજ્જેસુ ભયદસ્સાવીતિ ઇદં પાતિમોક્ખતો અચવનભાવપરિદીપનં. સમાદાયાતિ સિક્ખાપદાનં અનવસેસતો આદાનપરિદીપનં. સિક્ખતીતિ સિક્ખાય સમઙ્ગિભાવપરિદીપનં ¶ . સિક્ખાપદેસૂતિ સિક્ખિતબ્બધમ્મપરિદીપનં. યં પનેત્થ વત્તબ્બં, તં પરતો આવિ ભવિસ્સતિ.

સોતિ ¶ પાતિમોક્ખસંવરસીલે પતિટ્ઠિતભિક્ખુ. તેન યાદિસસ્સ ઇન્દ્રિયસંવરસીલં ઇચ્છિતબ્બં, તં દસ્સેતિ. ચક્ખુનાતિ યતો સો સંવરો, તં દસ્સેતિ. રૂપન્તિ યત્થ સો સંવરો, તં દસ્સેતિ. દિસ્વા ન નિમિત્તગ્ગાહી હોતિ નાનુબ્યઞ્જનગ્ગાહીતિ સંવરસ્સ ઉપાયં દસ્સેતિ. યત્વાધિકરણ…પે… અન્વાસ્સવેય્યુન્તિ સંવરસ્સ પટિપક્ખં તત્થ આદીનવં દસ્સેતિ. સંવરાય પટિપજ્જતીતિ પગેવ સતિયા ઉપટ્ઠપેતબ્બતં દસ્સેતિ. રક્ખતિ ચક્ખુન્દ્રિયન્તિ સતિયા ઉપટ્ઠાપનમેવ ચક્ખુન્દ્રિયસ્સ આરક્ખાતિ દસ્સેતિ. ચક્ખુન્દ્રિયે સંવરં આપજ્જતીતિ તથાભૂતા સતિયેવેત્થ સંવરોતિ દસ્સેતિ. વીતિક્કમસ્સ વસેનાતિ સમ્બન્ધો. છન્નં સિક્ખાપદાનન્તિ ‘‘આજીવહેતુ આજીવકારણા અસન્તં અભૂતં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં ઉલ્લપતી’’તિઆદિના આગતાનં છન્નં પારાજિકાદિપટિસંયુત્તાનં સિક્ખાપદાનં. સામન્તજપ્પનાદિના તિવિધેન કુહનવત્થુના વિમ્હાપનં કુહના. અત્તાનં, દાયકં વા ઉક્ખિપિત્વા યથા સો કિઞ્ચિ દદાતિ, એવં કથનં લપના. નિમિત્તં વુચ્ચતિ પચ્ચયદાનસઞ્ઞુપ્પાદકં કાયવચીકમ્મં, તેન નિમિત્તેન ચરતિ, નિમિત્તં વા કરોતીતિ નેમિત્તિકો, તસ્સ ભાવો નેમિત્તિકતા. ગન્ધાદયો વિય લાભાય પરેસં અક્કોસનાદિના નિપિસતીતિ નિપ્પેસો, નિપ્પેસોવ નિપ્પેસિકો, તસ્સ ભાવો નિપ્પેસિકતા. મહિચ્છતાય અત્તના લદ્ધલાભેન પરતો લાભપરિયેસના લાભેન લાભં નિજિગીસનતા. એવમાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન અનુપ્પિયભાણિતાચાટુકમ્યતાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. પટિસઙ્ખાનેન પચ્ચવેક્ખણાય પરિસુદ્ધો અસંકિલિટ્ઠો પટિસઙ્ખાનપરિસુદ્ધો. ચત્તારો પચ્ચયા પરિભુઞ્જીયન્તિ એતેનાતિ ચતુપચ્ચયપરિભોગો, તથાપવત્તા અનવજ્જચેતના.

૧૪. તત્રાતિ તેસુ પાતિમોક્ખસંવરાદીસુ. આદિતો પટ્ઠાયાતિ ‘‘ઇધ ભિક્ખૂ’’તિઆદિના (વિભ. ૫૦૮; દી. નિ. ૧.૧૯૪) આગતદેસનાય આદિતો પભુતિ. વિનિચ્છયકથાતિ તત્થ સંસયવિધમનેન વિનિચ્છયાવહા કથા. પઠમસ્સ અત્થસ્સ ¶ સબ્બસાધારણત્તા અસાધારણં પબ્બજિતાવેણિકં પરિયાયં દસ્સેન્તો ‘‘છિન્નભિન્નપટધરાદિતાય વા’’તિ આહ. એવં હિસ્સ પરિપુણ્ણપાતિમોક્ખસંવરયોગ્યતા દસ્સિતા હોતિ. ભિન્નપટધરાદિભાવો ચ નામ દલિદ્દસ્સાપિ નિગ્ગહિતસ્સ હોતીતિ તતો વિસેસેતું ‘‘સદ્ધાપબ્બજિતો’’તિ વત્વા પટિપત્તિયા યોગ્યભાવદસ્સનત્થં ‘‘કુલપુત્તો’’તિ વુત્તં. આચારકુલપુત્તો વા હિ પટિપજ્જિતું સક્કોતિ જાતિકુલપુત્તો વા. સિક્ખાપદસીલન્તિ ચારિત્તવારિત્તપ્પભેદં સિક્ખાપદવસેન પઞ્ઞત્તં સીલં. યોતિ ¶ અનિયમનિદ્દેસો યો કોચિ પુગ્ગલો. નન્તિ વિનયપરિયાપન્નં સીલં. તન્તિ પુગ્ગલં. મોક્ખેતિ સહકારિકારણભાવતો. અપાયે ભવાનિ આપાયિકાનિ. આદિ-સદ્દેન તદઞ્ઞં સબ્બસંસારદુક્ખં સઙ્ગણ્હાતિ. સંવરણં કાયવચીદ્વારાનં પિદહનં. યેન તે સંવુતા પિહિતા હોન્તિ, સો સંવરો. યસ્મા પન સો સત્તન્નં આપત્તિક્ખન્ધાનં અવીતિક્કમો વીતિક્કમપટિપક્ખોતિ કત્વા, તસ્મા વુત્તં ‘‘કાયિકવાચસિકસ્સ અવીતિક્કમસ્સેતં નામ’’ન્તિ. પાતિમોક્ખસંવરેન સંવુતોતિ પાતિમોક્ખસંવરેન પિહિતકાયવચીદ્વારો. તથાભૂતો ચ યસ્મા તં ઉપેતો તેન ચ સમઙ્ગી નામ હોતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘ઉપગતો સમન્નાગતોતિ અત્થો’’તિ.

અપરો નયો – કિલેસાનં બલવભાવતો, પાપકિરિયાય સુકરભાવતો, પુઞ્ઞકિરિયાય ચ દુક્કરભાવતો બહુક્ખત્તું અપાયેસુ પતનસીલોતિ પાતી, પુથુજ્જનો. અનિચ્ચતાય વા ભવાદીસુ કમ્મવેગક્ખિત્તો ઘટિયન્તં વિય અનવટ્ઠાનેન પરિબ્ભમનતો ગમનસીલોતિ પાતી, મરણવસેન વા તમ્હિ તમ્હિ સત્તનિકાયે અત્તભાવસ્સ પાતનસીલોતિ પાતી, સત્તસન્તાનો, ચિત્તમેવ વા. તં પાતિનં સંસારદુક્ખતો મોક્ખેતીતિ પાતિમોક્ખં. ચિત્તસ્સ હિ વિમોક્ખેન સત્તો ‘‘વિમુત્તો’’તિ વુચ્ચતિ. વુત્તં હિ ‘‘ચિત્તવોદાના વિસુજ્ઝન્તી’’તિ, ‘‘અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તં વિમુત્ત’’ન્તિ (મહાવ. ૨૮) ચ. અથ વા અવિજ્જાદિના હેતુના સંસારે પતતિ ગચ્છતિ પવત્તતીતિ પાતી, ‘‘અવિજ્જાનીવરણાનં સત્તાનં તણ્હાસંયોજનાનં સન્ધાવતં સંસરત’’ન્તિ (સં. નિ. ૨.૧૨૪) હિ વુત્તં. તસ્સ પાતિનો સત્તસ્સ તણ્હાદિસંકિલેસત્તયતો મોક્ખો એતેનાતિ પાતિમોક્ખં ¶ . ‘‘કણ્ઠેકાળો’’તિઆદીનં વિયસ્સ સમાસસિદ્ધિ વેદિતબ્બા. અથ વા પાતેતિ વિનિપાતેતિ દુક્ખેતિ પાતિ, ચિત્તં. વુત્તં હિ ‘‘ચિત્તેન નીયતિ લોકો, ચિત્તેન પરિકસ્સતી’’તિ (સં. નિ. ૧.૬૨). તસ્સ પાતિનો મોક્ખો એતેનાતિ પાતિમોક્ખં, પતતિ વા એતેન અપાયદુક્ખે, સંસારદુક્ખે ચાતિ પાતી, તણ્હાદિસંકિલેસો. વુત્તં હિ ‘‘તણ્હા જનેતિ પુરિસં (સં. નિ. ૧.૫૫-૫૭), તણ્હાદુતિયો પુરિસો’’તિ (ઇતિવુ. ૧૫, ૧૦૫; અ. નિ. ૪.૯; મહાનિ. ૧૯૧; ચૂળનિ. પારાયનાનુગીતિગાથાનિદ્દેસ) ચ આદિ. તતો પાતિતો મોક્ખોતિ પાતિમોક્ખં. અથ વા પતતિ એત્થાતિ પાતીનિ, છ અજ્ઝત્તિકબાહિરાનિ આયતનાનિ. વુત્તં હિ ‘‘છસુ લોકો સમુપ્પન્નો, છસુ કુબ્બતિ સન્થવ’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૭૦; સુ. નિ. ૧૭૧). તતો છઅજ્ઝત્તિકબાહિરાયતનસઙ્ખાતતો પાતિતો મોક્ખોતિ પાતિમોક્ખં. અથ વા પાતો વિનિપાતો અસ્સ ¶ અત્થીતિ પાતી, સંસારો. તતો મોક્ખોતિ પાતિમોક્ખં, અથ વા સબ્બલોકાધિપતિભાવતો ધમ્મિસ્સરો ભગવા ‘‘પતી’’તિ વુચ્ચતિ. મુચ્ચતિ એતેનાતિ મોક્ખો, પતિનો મોક્ખો તેન પઞ્ઞત્તત્તાતિ પતિમોક્ખો, પતિમોક્ખો એવ પાતિમોક્ખં. સબ્બગુણાનં વા મૂલભાવતો ઉત્તમટ્ઠેન પતિ ચ સો યથાવુત્તેનત્થેન મોક્ખો ચાતિ પતિમોક્ખો, પતિમોક્ખો એવ પાતિમોક્ખં. તથા હિ વુત્તં ‘‘પાતિમોક્ખન્તિ મુખમેતં પમુખમેત’’ન્તિ (મહાવ. ૧૩૫) વિત્થારો.

અથ વા પ-ઇતિ પકારે, અતી-તિ અચ્ચન્તત્થે નિપાતો, તસ્મા પકારેહિ અચ્ચન્તં મોક્ખેતીતિ પાતિમોક્ખં. ઇદં હિ સીલં સયં તદઙ્ગવસેન, સમાધિસહિતં પઞ્ઞાસહિતઞ્ચ વિક્ખમ્ભનવસેન, સમુચ્છેદવસેન ચ અચ્ચન્તં મોક્ખેતિ મોચેતીતિ પાતિમોક્ખં, પતિ પતિ મોક્ખોતિ વા પતિમોક્ખો, તમ્હા તમ્હા વીતિક્કમદોસતો પચ્ચેકં મોક્ખોતિ અત્થો, પતિમોક્ખો એવ પાતિમોક્ખં. મોક્ખોતિ વા નિબ્બાનં, તસ્સ મોક્ખસ્સ પટિબિમ્બભૂતોતિ પતિમોક્ખો. સીલસંવરો હિ સૂરિયસ્સ અરુણુગ્ગમનં વિય નિબ્બાનસ્સ ઉદયભૂતો તપ્પટિભાગો વિય યથારહં કિલેસનિબ્બાપનતો, પતિમોક્ખોયેવ પાતિમોક્ખં. અથ વા મોક્ખં પતિ વત્તતિ, મોક્ખાભિમુખન્તિ વા પતિમોક્ખં, પતિમોક્ખમેવ પાતિમોક્ખન્તિ એવમેત્થ પાતિમોક્ખ-સદ્દસ્સ અત્થો વેદિતબ્બો. ઇરિયતીતિ અત્તભાવં પવત્તેતિ. ‘‘વિહરતી’’તિ ઇમિના પાતિમોક્ખસંવરસીલે ઠિતસ્સ ¶ ભિક્ખુનો ઇરિયાપથવિહારો દસ્સિતો. પાળિયન્તિ ઝાનવિભઙ્ગપાળિયં (વિભ. ૫૦૮ આદયો).

તત્થ કામં સમણચારં, સમણગોચરઞ્ચ દસ્સેતું ‘‘આચારગોચરસમ્પન્નો’’તિ વુત્તં, યથા પન મગ્ગં આચિક્ખન્તો ‘‘વામં મુઞ્ચ, દક્ખિણં ગણ્હા’’તિ વજ્જેતબ્બપુબ્બકં ગહેતબ્બં વદેય્ય, યથા વા સસીસન્હાનેન પહીનસેદમલજલ્લિકસ્સ માલાગન્ધવિલેપનાદિવિભૂસનસંવિધાનં યુત્તરૂપં, એવં પહીનપાપધમ્મસ્સ કલ્યાણધમ્મસમાયોગો યુત્તરૂપોતિ ‘‘અત્થિ આચારો, અત્થિ અનાચારો’’તિ દ્વયં ઉદ્દિસિત્વા અનાચારં તાવ વિભજિતું ‘‘તત્થ કતમો અનાચારો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ કાયિકો વીતિક્કમોતિ તિવિધં કાયદુચ્ચરિતં. વાચસિકો વીતિક્કમોતિ ચતુબ્બિધં વચીદુચ્ચરિતં. કાયિકવાચસિકોતિ તદુભયં.

એવં આજીવટ્ઠમકસીલસ્સ વીતિક્કમો દસ્સિતો. ઇદાનિ માનસં અનાચારં દસ્સેતું ‘‘સબ્બમ્પિ ¶ દુસ્સીલ્યં અનાચારો’’તિ વત્વા તત્થ એકચ્ચિયં દસ્સેન્તો ‘‘ઇધેકચ્ચો વેળુદાનેન વા’’તિઆદિમાહ. તત્થ વેળુદાનેનાતિ પચ્ચયુપ્પાદનત્થેન વેળુદાનેન. પત્તદાનાદીસુપિ એસેવ નયો. વેળૂતિ મનુસ્સાનં પયોજનાવહો યો કોચિ વેળુદણ્ડો. પત્તં ગન્ધિકાદીનં ગન્ધપલિવેઠનાદિઅત્થં વા, તાલનાળિકેરાદિપત્તં વા. પુપ્ફં યં કિઞ્ચિ મનુસ્સાનં પયોજનાવહં. તથા ફલં. સિનાનં સિરીસચુણ્ણાદિન્હાનિયચુણ્ણં. મત્તિકાપિ એત્થેવ સઙ્ગહં ગચ્છતિ. દન્તકટ્ઠં યં કિઞ્ચિ મુખસોધનત્થં દન્તપોનં. ચાટુકમ્યતા અત્તાનં દાસં વિય નીચટ્ઠાને ઠપેત્વા પરસ્સ ખલિતવચનં સણ્ઠપેત્વા પિયકામતાય પગ્ગય્હવચનં. મુગ્ગસૂપ્યતાતિ મુગ્ગસૂપસમતા સચ્ચાલિકેન જીવિતકપ્પનં. યથા હિ મુગ્ગસૂપે પચ્ચન્તે બહૂ મુગ્ગા પચ્ચન્તિ, કતિપયા ન પચ્ચન્તિ, એવં સચ્ચાલિકેન જીવિતકપ્પને બહુ અલિકં હોતિ, અપ્પકં સચ્ચન્તિ. પરિભટતીતિ પરિભટો, પરેસં દારકે પરિહરન્તો. પરિભટસ્સ કમ્મં પારિભટ્યં, સા એવ પારિભટ્યતા, અલઙ્કરણાદિના કુલદારકપરિહરણસ્સેતં નામં. તેસં તેસં ગિહીનં ગામન્તરદેસન્તરાદીસુ સાસનપટિસાસનહરણં જઙ્ઘપેસનિકં. અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેનાતિ એતેસં વા વેળુદાનાદીનં વેજ્જકમ્મભણ્ડાગારિકકમ્મપિણ્ડપટિપિણ્ડકમ્મસઙ્ઘુપ્પાદચેતિયુપ્પાદપટ્ઠપનાદીનં વા મિચ્છાજીવેન જીવિતકપ્પનકકમ્માનં યેન કેનચિ ¶ . બુદ્ધપટિકુટ્ઠેનાતિ બુદ્ધેહિ ગરહિતેન પટિસિદ્ધેન. મિચ્છાજીવેનાતિ ન સમ્માઆજીવેન. અયં વુચ્ચતિ અનાચારોતિ અયં સબ્બોપિ ‘‘અનાચારો’’તિ કથીયતિ. આચારનિદ્દેસો વુત્તપટિપક્ખનયેનેવ વેદિતબ્બો.

ગોચરનિદ્દેસેપિ પઠમં અગોચરસ્સ વચને કારણં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. ગોચરોતિ પિણ્ડપાતાદીનં અત્થાય ઉપસઙ્કમિતું યુત્તટ્ઠાનં. અયુત્તટ્ઠાનં અગોચરો. વેસિયા ગોચરો અસ્સાતિ વેસિયાગોચરો, મિત્તસન્થવવસેન ઉપસઙ્કમિતબ્બટ્ઠાનન્તિ અત્થો. વેસિયા નામ રૂપૂપજીવિનિયો, તા મિત્તસન્થવવસેન ન ઉપસઙ્કમિતબ્બા, સમણભાવસ્સ અન્તરાયકરત્તા, પરિસુદ્ધાસયસ્સાપિ ગરહહેતુતો, તસ્મા દક્ખિણાદાનવસેન સતિં ઉપટ્ઠપેત્વાવ ઉપસઙ્કમિતબ્બા. વિધવા વુચ્ચન્તિ મતપતિકા, પવુત્થપતિકા વા. થુલ્લકુમારિકાતિ મહલ્લિકા અનિવિટ્ઠકુમારિયો, પણ્ડકાતિ નપુંસકા. તે હિ ઉસ્સન્નકિલેસા અવૂપસન્તપરિળાહા લોકામિસસન્નિસ્સિતકથાબહુલા, તસ્મા ન ઉપસઙ્કમિતબ્બા. ભિક્ખુનિયો નામ ઉસ્સન્નબ્રહ્મચરિયા. તથા ભિક્ખૂપિ. તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞં વિસભાગવત્થુભાવતો સન્થવવસેન ઉપસઙ્કમને કતિપાહેનેવ બ્રહ્મચરિયન્તરાયો સિયા, તસ્મા ન ઉપસઙ્કમિતબ્બા. ગિલાનપુચ્છનાદિવસેન ઉપસઙ્કમને સતોકારિના ભવિતબ્બં. પાનાગારન્તિ સુરાપાનઘરં. તં સોણ્ડજનેહિ ¶ અવિવિત્તં હોતિ. તત્થ તેહિ સોણ્ડતાદિવસેન ન ઉપસઙ્કમિતબ્બં બ્રહ્મચરિયન્તરાયકરત્તા. સંસટ્ઠો વિહરતિ રાજૂહીતિઆદીસુ રાજાનો નામ યે રજ્જમનુસાસન્તિ. રાજમહામત્તા રાજિસ્સરિયસદિસાય ઇસ્સરિયમત્તાય સમન્નાગતા. તિત્થિયાતિ વિપરીતદસ્સના બાહિરકપરિબ્બાજકા. તિત્થિયસાવકાતિ તેસુ દળ્હભત્તા પચ્ચયદાયકા. અનનુલોમિકેન સંસગ્ગેનાતિ તિસ્સન્નં સિક્ખાનં અનનુલોમિકેન પચ્ચનીકભૂતેન સંસગ્ગેન સંસટ્ઠો વિહરતિ, યેન બ્રહ્મચરિયન્તરાયં વા સલ્લેખપરિહાનિં વા પાપુણાતિ.

ઇદાનિ અપરેનપિ પરિયાયેન અગોચરં દસ્સેતું ‘‘યાનિ વા પન તાની’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અસ્સદ્ધાનીતિ બુદ્ધાદીસુ સદ્ધાવિરહિતાનિ. તતો એવ અપ્પસન્નાનિ, કમ્મકમ્મફલસદ્ધાય વા અભાવેન અસ્સદ્ધાનિ. રતનત્તયપ્પસાદાભાવેન અપ્પસન્નાનિ. અક્કોસકપરિભાસકાનીતિ અક્કોસવત્થૂહિ ¶ અક્કોસકાનિ ચેવ ભયદસ્સનેન સન્તજ્જનકાનિ ચ. અત્થં ન ઇચ્છન્તિ અનત્થમેવ ઇચ્છન્તીતિ અનત્થકામાનિ. હિતં ન ઇચ્છન્તિ અહિતમેવ ઇચ્છન્તીતિ અહિતકામાનિ. ફાસુ ન ઇચ્છન્તિ અફાસુંયેવ ઇચ્છન્તીતિ અફાસુકકામાનિ. યોગક્ખેમં નિબ્ભયં ન ઇચ્છન્તિ, અયોગક્ખેમમેવ ઇચ્છન્તીતિ અયોગક્ખેમકામાનિ. ભિક્ખૂનન્તિ એત્થ સામણેરાનમ્પિ સઙ્ગહો. ભિક્ખુનીનન્તિ એત્થ સિક્ખમાનસામણેરીનં. સબ્બેસં હિ સાસનિકાનં અનત્થકામતાદીપનપદમિદં વચનં. તથારૂપાનિ કુલાનીતિ તાદિસાનિ ખત્તિયકુલાદીનિ. સેવતીતિ નિસ્સાય જીવતિ. ભજતીતિ ઉપસઙ્કમતિ. પયિરુપાસતીતિ પુનપ્પુનં ઉપગચ્છતિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં વેસિયાદિકો, રાજાદિકો, અસ્સદ્ધકુલાદિકો ચ તં તં સેવન્તસ્સ તિપ્પકારોપિ અયુત્તો ગોચરોતિ અગોચરો. એત્થ હિ વેસિયાદિકો પઞ્ચકામગુણનિસ્સયતો અગોચરો. યથાહ ‘‘કો ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો અગોચરો પરવિસયો? યદિદં પઞ્ચ કામગુણા’’તિ (સં. નિ. ૫.૩૭૨). રાજાદિકો સમણધમ્મસ્સ અનુપનિસ્સયતો, લાભસક્કારાસનિવિચક્કનિપ્પોથનદિટ્ઠિવિપત્તિહેતુતો ચ. અસ્સદ્ધકુલાદિકો સદ્ધાહાનિચિત્તસન્તાસાવહતો અગોચરો.

ગોચરનિદ્દેસે ‘‘ન વેસિયાગોચરો’’તિઆદીનિ વુત્તપટિપક્ખવસેન વેદિતબ્બાનિ. ઓપાનભૂતાનીતિ ઉદપાનભૂતાનિ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ, ભિક્ખુનીસઙ્ઘસ્સ ચ ચતુમહાપથે ખતપોક્ખરણી વિય યથાસુખં ઓગાહનક્ખમાનિ. કાસાવપજ્જોતાનીતિ ભિક્ખૂનં, ભિક્ખુનીનઞ્ચ નિવત્થપારુતકાસાવાનંયેવ પભાહિ એકોભાસાનિ. ઇસિવાતપટિવાતાનીતિ ગેહં પવિસન્તાનં ¶ , નિક્ખમન્તાનઞ્ચ ભિક્ખુભિક્ખુનીસઙ્ખાતાનં ઇસીનં ચીવરવાતેન ચેવ સમિઞ્જનપસારણાદિજનિતસરીરવાતેન ચ પટિવાતાનિ પવાયિતાનિ વિનિદ્ધુતકિબ્બિસાનિ વા.

ઇદાનિ નિદ્દેસે આગતનયેનાપિ આચારગોચરે દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ આરદ્ધં. એત્થાતિ એતસ્મિં પાતિમોક્ખસીલનિદ્દેસે. ઇમિનાપિ નયેનાતિ ઇદાનિ વુચ્ચમાનવિધિનાપિ. સઙ્ઘગતોતિ સઙ્ઘસન્નિપાતં ગતો. અચિત્તીકારકતોતિ અકતચિત્તીકારો, અકતગારવોતિ અત્થો. ઘટ્ટયન્તોતિ સરીરેન, ચીવરેન વા ઘંસન્તો. પુરતોપિ તિટ્ઠતિ અચિત્તીકારકતોતિ ¶ સમ્બન્ધિતબ્બં. ઠિતકોપીતિ ઉપરિ તિટ્ઠન્તો વિય આસન્નતરટ્ઠાને ઠિતકોપિ ભણતિ. બાહાવિક્ખેપકોતિ બાહું વિક્ખિપન્તો. અનુપાહનાનન્તિ અનાદરે સામિવચનં. સઉપાહનોતિ ઉપાહનારુળ્હો. થેરે ભિક્ખૂ અનુપખજ્જાતિ થેરાનં ભિક્ખૂનં ઠિતટ્ઠાનં અનુપવિસિત્વા તેસં આસન્નતરટ્ઠાનં ઉપગન્ત્વા. કટ્ઠં પક્ખિપતિ અગ્ગિકુણ્ડે. વોક્કમ્માતિ પસ્સતો અતિક્કમિત્વા. ગૂળ્હાનિ સભાવતો પટિચ્છન્નાનિ સાણિપાકારાદિના પટિચ્છાદિતાનિ. અનાપુચ્છાતિ અનાપુચ્છિત્વા. અસ્સાતિ અનાચારસ્સ.

અપિચ ભિક્ખૂતિઆદિ સબ્બસ્સેવ ભિક્ખુનો આચારદસ્સનવસેન પવત્તં અટ્ઠકથાવચનં, ન નિદ્દેસપાળિ. સદ્ધાસીલસુતચાગાદિગુણહેતુકો ગરુભાવો ગરુકરણં વા ગારવો, સહ ગારવેનાતિ સગારવો. ગરુટ્ઠાનિયેસુ ગારવસારજ્જાદિવસેન પટિસ્સાયના પતિસ્સા, સપ્પતિસ્સવપટિપત્તિ. સહ પતિસ્સાયાતિ સપ્પતિસ્સો. સવિસેસં હિરિમનતાય, ઓત્તપ્પિભાવેન ચ હિરોત્તપ્પસમ્પન્નો. સેખિયધમ્મપારિપૂરિવસેન સુનિવત્થો સુપારુતો. પાસાદિકેનાતિ પસાદાવહેન, ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે ચેતં કરણવચનં. એસેવ નયો ઇતો પરેસુપિ છસુ પદેસુ. અભિક્કન્તેનાતિ અભિક્કમેન. ઇરિયાપથસમ્પન્નોતિ સમ્પન્નઇરિયાપથો. તેન સેસઇરિયાપથાનમ્પિ પાસાદિકતમાહ. ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારોતિ ચક્ખુન્દ્રિયાદીસુ છસુ દ્વારેસુ સુસંવિહિતારક્ખો. ભોજને મત્તઞ્ઞૂતિ પરિભુઞ્જિતબ્બતો ભોજનસઞ્ઞિતે ચતુબ્બિધેપિ પચ્ચયે પરિયેસનપટિગ્ગહણપરિભોગાદિવસેન સબ્બસો પમાણઞ્ઞૂ. જાગરિયમનુયુત્તોતિ પુબ્બરત્તાપરરત્તં ભાવનામનસિકારસઙ્ખાતં જાગરિયં સાતચ્ચકારિતાવસેન અનુ અનુ યુત્તો તત્થ યુત્તપયુત્તો. સતિસમ્પજઞ્ઞેન સમન્નાગતોતિઆદિ યથાવુત્તસ્સ આચારસ્સ સમ્ભારદસ્સનં. તત્થ અપ્પિચ્છોતિ નિઇચ્છો. સન્તુટ્ઠોતિ યથાલાભાદિવસેન સન્તોસેન તુટ્ઠો. સક્કચ્ચકારીતિ આદરકારી. ગરુચિત્તીકારબહુલોતિ ¶ ગરુટ્ઠાનિયેસુ ગરુકરણબહુલો. અયં વુચ્ચતિ આચારોતિ અયં સગારવતાદિ અત્થકામેહિ આચરિતબ્બતો આચારો.

સીલાદીનં ગુણાનં ઉપનિસ્સયભૂતો ઉપનિસ્સયગોચરો. સતિસઙ્ખાતો ચિત્તસ્સ આરક્ખભૂતો એવ ગોચરો આરક્ખગોચરો. કમ્મટ્ઠાનસઙ્ખાતો ચિત્તસ્સ ઉપનિબન્ધનટ્ઠાનભૂતો ગોચરો ઉપનિબન્ધગોચરો. અપ્પિચ્છતાદીહિ ¶ દસહિ વિવટ્ટનિસ્સિતાય કથાય વત્થુભૂતેહિ ગુણેહિ સમન્નાગતો દસકથાવત્થુગુણસમન્નાગતો. તતો એવ કલ્યાણો સુન્દરો મિત્તોતિ કલ્યાણમિત્તો. તસ્સ લક્ખણં પરતો આગમિસ્સતિ. અસ્સુતં સુત્તગેય્યાદિં. સુણાતીતિ સુતમયં ઞાણં ઉપ્પાદેતિ. સુતં પરિયોદાપેતીતિ તમેવ યથાસુતં અવિસદતાય અપરિયોદાતં પુનપ્પુનં પરિપુચ્છનાદિના વિસોધેતિ નિજ્જટં નિગુમ્બં કરોતિ. તત્થ ચ યે કઙ્ખટ્ઠાનિયા ધમ્મા, તેસુ સંસયં છિન્દન્તો કઙ્ખં વિતરતિ. કમ્મકમ્મફલેસુ, રતનત્તયે ચ સમ્માદિટ્ઠિયા ઉજુકરણેન દિટ્ઠિં ઉજું કરોતિ. તતો એવ ચ દુવિધાયપિ સદ્ધાસમ્પદાય ચિત્તં પસાદેતિ. અથ વા યથાસુતં ધમ્મં પરિયોદપેત્વા તત્થાગતે રૂપારૂપધમ્મે પરિગ્ગહેત્વા સપચ્ચયં નામરૂપં પરિગ્ગણ્હન્તો સત્તદિટ્ઠિવઙ્કવિધમનેન દિટ્ઠિં ઉજું કરોતિ. ધમ્માનં પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નતામત્તદસ્સનેન તીસુપિ અદ્ધાસુ કઙ્ખં વિતરતિ. તતો પરં ચ ઉદયબ્બયઞાણાદિવસેન વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરિયભૂમિં ઓક્કમન્તો અવેચ્ચપસાદેન રતનત્તયે ચિત્તં પસાદેતિ. તથાભૂતોવ તસ્સ કલ્યાણમિત્તસ્સ અનુસિક્ખનેન સદ્ધાદીહિ ગુણેહિ ન હાયતિ, અઞ્ઞદત્થુ વડ્ઢતેવ. તેનાહ ‘‘યસ્સ વા’’તિઆદિ.

અન્તરઘરન્તિ અન્તરે અન્તરે ઘરાનિ એત્થ, તં એતસ્સાતિ વા ‘‘અન્તરઘર’’ન્તિ લદ્ધનામં ગોચરગામં પવિટ્ઠો. તત્થ ઘરે ઘરે ભિક્ખાપરિયેસનાય વીથિં પટિપન્નો. ઓક્ખિત્તચક્ખૂતિ હેટ્ઠાખિત્તચક્ખુ. કિત્તકેન પન ઓક્ખિત્તચક્ખુ હોતીતિ આહ ‘‘યુગમત્તદસ્સાવી’’તિ. સુસંવુતોતિ સંયતો. યથા પનેત્થ સુસંવુતો નામ હોતિ, તં દસ્સેતું ‘‘ન હત્થિં ઓલોકેન્તો’’તિઆદિ વુત્તં.

યત્થાતિ યેસુ સતિપટ્ઠાનેસુ. ચિત્તં ભાવનાચિત્તં. ઉપનિબન્ધતીતિ ઉપનેત્વા નિબન્ધતિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘યથા ¶ થમ્ભે નિબન્ધેય્ય, વચ્છં દમં નરો ઇધ;

બન્ધેય્યેવં સકં ચિત્તં, સતિયારમ્મણે દળ્હ’’ન્તિ. (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૧૭; દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૭૪; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૦૭; પારા. અટ્ઠ. ૨.૧૬૫; પટિ. મ. અટ્ઠ. ૨.૧.૧૬૩);

સતિપટ્ઠાનાનં ઉપનિબન્ધગોચરભાવં દસ્સેતું ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સકો પેત્તિકો વિસયોતિ અત્તનો પિતુ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સન્તકો, તેન દિટ્ઠો દસ્સિતો ચ વિસયો.

અણુપ્પમાણેસૂતિ ¶ પરમાણુપ્પમાણેસુ. અસઞ્ચિચ્ચઆપન્નસેખિયઅકુસલચિત્તુપ્પાદાદિભેદેસૂતિ અસઞ્ચિચ્ચ આપન્નસેખિયેસુ અકુસલચિત્તુપ્પાદાદિભેદેસૂતિ એવં અસઞ્ચિચ્ચગ્ગહણં સેખિયવિસેસનં દટ્ઠબ્બં. સેખિયગ્ગહણેન ચેત્થ વત્તક્ખન્ધકાદીસુ (ચૂળવ. ૩૫૬ આદયો) આગતવત્તાદીનમ્પિ ગહણં. તેપિ હિ સિક્ખિતબ્બટ્ઠેન ‘‘સેખિયા’’તિ ઇચ્છિતા. તથા હિ માતિકાયં પારાજિકાદીનં વિય સેખિયાનં પરિચ્છેદો ન કતો. એવઞ્ચ કત્વા ‘‘અસઞ્ચિચ્ચ આપન્નસેખિયા’’તિ અસઞ્ચિચ્ચગ્ગહણં સમત્થિતં હોતિ. ન હિ માતિકાયં આગતેસુ પઞ્ચસત્તતિયા સેખિયેસુ નોસઞ્ઞાવિમોક્ખો નામ અત્થિ, અસઞ્ચિચ્ચગ્ગહણેનેવ ચેત્થ અસતિઅજાનનાનમ્પિ સઙ્ગહો કતો. કેચિ પનેત્થ અસિઞ્ચિચ્ચ આપન્નગ્ગહણેન અચિત્તકાપત્તિયો ગહિતાતિ વદન્તિ, તં તેસં મતિમત્તં, ગરુકાપત્તીસુપિ કાસઞ્ચિ અચિત્તકભાવસબ્ભાવતો, અધિટ્ઠાનાવિકમ્મસ્સ, દેસનાવિકમ્મસ્સેવ વા સબ્બલહુકસ્સ વજ્જસ્સ ઇધાધિપ્પેતત્તા. તેનાહ ‘‘યાનિ તાનિ વજ્જાનિ અપ્પમત્તકાનિ ઓરમત્તકાનિ લહુકાનિ લહુસમ્મતાની’’તિઆદિ. આદિસદ્દેન પાતિમોક્ખસંવરવિસુદ્ધત્થં અનતિક્કમનીયાનં અનાપત્તિગમનીયાનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. ભયદસ્સનસીલોતિ પરમાણુમત્તં વજ્જં અટ્ઠસટ્ઠિયોજનસતસહસ્સુબ્બેધસિનેરુપબ્બતસદિસં કત્વા દસ્સનસભાવો, સબ્બલહુકં વા દુબ્ભાસિતમત્તં પારાજિકસદિસં કત્વા દસ્સનસભાવો. યં કિઞ્ચીતિ મૂલપઞ્ઞત્તિઅનુપઞ્ઞત્તિસબ્બત્થપઞ્ઞત્તિપદેસપઞ્ઞત્તિઆદિભેદં યં કિઞ્ચિ સિક્ખિતબ્બં પટિપજ્જિતબ્બં પૂરેતબ્બં સીલં. સમ્મા આદાયાતિ સમ્મદેવ સક્કચ્ચં, સબ્બસો ચ આદિયિત્વા. અયં પન આચારગોચરસમ્પદા કિં પાતિમોક્ખસીલે પરિયાપન્ના, ઉદાહુ અપરિયાપન્નાતિ? પરિયાપન્ના. યદિ એવં કસ્મા પુન વુત્તાતિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘એત્થ ચા’’તિઆદિ.

૧૫. ઇન્દ્રિયસંવરસીલં ¶ પાતિમોક્ખસંવરસીલસ્સ સમ્ભારભૂતં, તસ્મિં સતિયેવ ઇચ્છિતબ્બન્તિ વુત્તં ‘‘સોતિ પાતિમોક્ખસંવરસીલે ઠિતો ભિક્ખૂ’’તિ. સમ્પાદિતે હિ એતસ્મિં પાતિમોક્ખસંવરસીલં સુગુત્તં સુરક્ખિતમેવ હોતિ, સુસંવિહિતકણ્ટકવતિ વિય સસ્સન્તિ. કારણવસેનાતિ અસાધારણકારણસ્સ વસેન. અસાધારણકારણવસેન ¶ હિ ફલં અપદિસીયતિ, યથા યવઙ્કુરો ભેરિસદ્દોતિ. નિસ્સયવોહારેન વા એતં નિસ્સિતવચનં, યથા મઞ્ચા ઉક્કુટ્ઠિં કરોન્તીતિ. રૂપન્તિ રૂપાયતનં. ચક્ખુના રૂપં દિસ્વાતિ એત્થ યદિ ચક્ખુ રૂપં પસ્સેય્ય, અઞ્ઞવિઞ્ઞાણસમઙ્ગિનોપિ પસ્સેય્યું, ન ચેતં અત્થિ, કસ્મા? અચેતનત્તા ચક્ખુસ્સ. તેનાહ ‘‘ચક્ખુ રૂપં ન પસ્સતિ અચિત્તકત્તા’’તિ. અથ વિઞ્ઞાણં રૂપં પસ્સેય્ય, તિરોકુટ્ટાદિગતમ્પિ નં પસ્સેય્ય અપ્પટિઘભાવતો, ઇદમ્પિ નત્થિ સબ્બસ્સ વિઞ્ઞાણસ્સ દસ્સનાભાવતો. તેનાહ ‘‘ચિત્તં ન પસ્સતિ અચક્ખુકત્તા’’તિ. તત્થ યથા ચક્ખુસન્નિસ્સિતં વિઞ્ઞાણં પસ્સતિ, ન યં કિઞ્ચિ. તઞ્ચ કેનચિ કુટ્ટાદિના અન્તરિતે ન ઉપ્પજ્જતિ, યત્થ આલોકસ્સ વિબન્ધો. યત્થ પન ન વિબન્ધો ફલિકગબ્ભપટલાદિકે, તત્થ અન્તરિતેપિ ઉપ્પજ્જતેવ. એવં વિઞ્ઞાણાધિટ્ઠિતં ચક્ખુ પસ્સતિ, ન યં કિઞ્ચીતિ વિઞ્ઞાણાધિટ્ઠિતં ચક્ખું સન્ધાયેતં વુત્તં ‘‘ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા’’તિ.

દ્વારારમ્મણસઙ્ઘટ્ટેતિ દ્વારસ્સ આરમ્મણેન સઙ્ઘટ્ટે સતિ, ચક્ખુસ્સ રૂપારમ્મણે આપાથગતેતિ અધિપ્પાયો. પસાદવત્થુકેન ચિત્તેનાતિ ચક્ખુપસાદવત્થુકેન તન્નિસ્સાય પવત્તેન વિઞ્ઞાણેન, યં ‘‘ચક્ખુવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. પસ્સતીતિ ઓલોકેતિ. ચક્ખુપસાદસન્નિસ્સયે હિ વિઞ્ઞાણે આલોકાનુગ્ગહિતં રૂપારમ્મણં સન્નિસ્સયગુણેન ઓભાસેન્તે તંસમઙ્ગિપુગ્ગલો ‘‘રૂપં પસ્સતી’’તિ વુચ્ચતિ. ઓભાસનઞ્ચેત્થ આરમ્મણસ્સ યથાસભાવતો વિભાવનં, યં ‘‘પચ્ચક્ખતો ગહણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ઉસુના લક્ખસ્સ વેધે સિજ્ઝન્તે તસ્સ સમ્ભારભૂતેન ધનુના વિજ્ઝતીતિ વચનં વિય વિઞ્ઞાણેન રૂપદસ્સને સિજ્ઝન્તે ચક્ખુના રૂપં પસ્સતીતિ ઈદિસી સસમ્ભારકથા નામેસા હોતિ. સસમ્ભારા કથા સસમ્ભારકથા, દસ્સનસ્સ કારણસહિતાતિ અત્થો. સસમ્ભારસ્સ વા દસ્સનસ્સ કથા સસમ્ભારકથા. તસ્માતિ યસ્મા કેવલેન ચક્ખુના, કેવલેન વા વિઞ્ઞાણેન રૂપદસ્સનં નત્થિ, તસ્મા.

ઇત્થિપુરિસનિમિત્તં વાતિ એત્થ ઇત્થિસન્તાનનિસ્સિતરૂપમુખેન ગય્હમાનં સણ્ઠાનં થનમંસાવિસદતા ¶ નિમ્મસ્સુમુખતા કેસબન્ધનવત્થગ્ગહણં અવિસદટ્ઠાનગમનાદિ ચ સબ્બં ‘‘ઇત્થી’’તિ સઞ્જાનનસ્સ કારણભાવતો ઇત્થિનિમિત્તં. વુત્તવિપરિયાયતો પુરિસનિમિત્તં વેદિતબ્બં. સુભનિમિત્તાદિકં વાતિ એત્થ રાગુપ્પત્તિહેતુભૂતો ઇટ્ઠાકારો સુભનિમિત્તં. આદિ-સદ્દેન પટિઘનિમિત્તાદીનં ¶ સઙ્ગહો. સો પન દોસુપ્પત્તિઆદિહેતુભૂતો અનિટ્ઠાદિઆકારો વેદિતબ્બો. કામઞ્ચેત્થ પાળિયં અભિજ્ઝાદોમનસ્સાવ સરૂપતો આગતા, ઉપેક્ખાનિમિત્તસ્સાપિ પન સઙ્ગહો ઇચ્છિતબ્બો, અસમપેક્ખનેન ઉપ્પજ્જનકમોહસ્સાપિ અસંવરભાવતો. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘મુટ્ઠસચ્ચં વા અઞ્ઞાણં વા’’તિ. ઉપેક્ખાનિમિત્તન્તિ ચેત્થ અઞ્ઞાણુપેક્ખાય વત્થુભૂતં આરમ્મણં, તઞ્ચસ્સ અસમપેક્ખનવસેન વેદિતબ્બં. એવં સઙ્ખેપતો રાગદોસમોહાનં કારણં ‘‘સુભનિમિત્તાદિક’’ન્તિ વુત્તં. તેનાહ ‘‘કિલેસવત્થુભૂતં નિમિત્ત’’ન્તિ. દિટ્ઠમત્તેયેવ સણ્ઠાતીતિ ‘‘દિટ્ઠે દિટ્ઠમત્તં ભવિસ્સતી’’તિ (ઉદા. ૧૦) સુત્તે વુત્તનયેન વણ્ણાયતને ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન, વીથિચિત્તેહિ ચ ગહિતમત્તેયેવ તિટ્ઠતિ, ન તતો પરં કિઞ્ચિ સુભાદિઆકારં પરિકપ્પેતિ. પાકટભાવકરણતોતિ પરિબ્યત્તભાવકરણતો વિભૂતભાવકરણતો. વિસભાગવત્થુનો હિ હત્થાદિઅવયવેસુ સુભાદિતો પરિકપ્પેન્તસ્સ અપરાપરં તત્થ ઉપ્પજ્જમાના કિલેસા પરિબ્યત્તા હોન્તીતિ તે તેસં અનુબ્યઞ્જના નામ. તે પન યસ્મા તથા તથા સન્નિવિટ્ઠાનં ભૂતુપાદાયરૂપાનં સન્નિવેસાકારો. ન હિ તં મુઞ્ચિત્વા પરમત્થતો હત્થાદિ નામ કોચિ અત્થિ. તસ્મા વુત્તં ‘‘હત્થપાદ…પે… આકારં ન ગણ્હાતી’’તિ. કિં પન ગણ્હાતીતિ આહ ‘‘યં તત્થ ભૂતં, તદેવ ગણ્હાતી’’તિ. યં તસ્મિં સરીરે વિજ્જમાનં કેસલોમાદિ ભૂતુપાદાયમત્તં વા, તદેવ યાથાવતો ગણ્હાતિ. તત્થ અસુભાકારગહણસ્સ નિદસ્સનં દસ્સેન્તો ‘‘ચેતિયપબ્બતવાસી’’તિઆદિના મહાતિસ્સત્થેરવત્થું આહરિ.

તત્થ સુમણ્ડિતપસાધિતાતિ સુટ્ઠુ મણ્ડિતા પસાધિતા ચ. આભરણાદીહિ આહારિમેહિ મણ્ડનં. સરીરસ્સ ઉચ્છાદનાદિવસેન પટિસઙ્ખરણં પસાધનન્તિ વદન્તિ, આભરણેહિ, પન વત્થાલઙ્કારાદીહિ ચ અલઙ્કરણં પસાધનં. ઊનટ્ઠાનપૂરણં મણ્ડનં. વિપલ્લત્થચિત્તાતિ રાગવસેન વિપરીતચિત્તા. ઓલોકેન્તોતિ થેરો કમ્મટ્ઠાનમનસિકારેનેવ ગચ્છન્તો સદ્દકણ્ટકત્તા પુબ્બભાગમનસિકારસ્સ હસિતસદ્દાનુસારેન ‘‘કિમેત’’ન્તિ ઓલોકેન્તો. અસુભસઞ્ઞન્તિ અટ્ઠિકસઞ્ઞં. અટ્ઠિકકમ્મટ્ઠાનં હિ થેરો તદા પરિહરતિ. અરહત્તં પાપુણીતિ થેરો ¶ કિર તસ્સા હસન્તિયા દન્તટ્ઠિદસ્સનેનેવ પુબ્બભાગભાવનાય સુભાવિતત્તા પટિભાગનિમિત્તં, સાતિસયઞ્ચ ઉપચારજ્ઝાનં લભિત્વા યથાઠિતોવ તત્થ પઠમજ્ઝાનં અધિગન્ત્વા તં પાદકં કત્વા ¶ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા મગ્ગપરમ્પરાય આસવક્ખયં પાપુણિ. પુબ્બસઞ્ઞં અનુસ્સરીતિ પુબ્બકં યથારદ્ધં કાલેન કાલં અનુયુઞ્જિયમાનં અટ્ઠિકકમ્મટ્ઠાનં અનુસ્સરિ સમન્નાહરિ. અનુમગ્ગન્તિ અનુપથં તસ્સા પદાનુપદં. થેરસ્સ કિર ભાવનાય પગુણભાવતો દન્તટ્ઠિદસ્સનેનેવ તસ્સા સકલસરીરં અટ્ઠિકસઙ્ઘાતભાવેન ઉપટ્ઠાસિ. ન તં ‘‘ઇત્થી’’તિ વા ‘‘પુરિસો’’તિ વા સઞ્જાનિ. તેનાહ ‘‘નાભિજાનામિ…પે… મહાપથે’’તિ.

‘‘યસ્સ ચક્ખુન્દ્રિયાસંવરસ્સ હેતૂ’’તિ વત્વા પુન ‘‘તસ્સ ચક્ખુન્દ્રિયસ્સ સતિકવાટેન પિદહનત્થાયા’’તિ વુત્તં, ન અસંવરસ્સાતિ. યદિદં યં ચક્ખુન્દ્રિયાસંવરસ્સ હેતુ અભિજ્ઝાદિઅન્વાસ્સવનં દસ્સિતં, તં અસંવુતચક્ખુન્દ્રિયસ્સેવ હેતુ પવત્તં દસ્સિતન્તિ કત્વા વુત્તં. ચક્ખુદ્વારિકસ્સ હિ અભિજ્ઝાદિઅન્વાસ્સવનસ્સ તંદ્વારિકવિઞ્ઞાણસ્સ વિય ચક્ખુન્દ્રિયં પધાનકારણં. ચક્ખુન્દ્રિયસ્સ અસંવુતત્તે સતિ તે અન્વાસ્સવન્તીતિ અસંવરિયમાનચક્ખુન્દ્રિયહેતુકો સો અસંવરો તથા વુત્તોતિ. યત્વાધિકરણન્તિ હિ યસ્સ ચક્ખુન્દ્રિયસ્સ કારણાતિ અત્થો. કીદિસસ્સ ચ કારણાતિ? અસંવુતસ્સ, કિઞ્ચ અસંવુતં? યસ્સ ચક્ખુન્દ્રિયાસંવરસ્સ હેતુ અભિજ્ઝાદયો અન્વાસ્સવન્તિ, તસ્સ સંવરાયાતિ અયમેત્થ યોજના.

જવનક્ખણે પન સચે દુસ્સીલ્યં વાતિઆદિ પુન અવચનત્થં ઇધેવ સબ્બં વુત્તન્તિ છસુ દ્વારેસુ યથાસમ્ભવં વેદિતબ્બં. ન હિ પઞ્ચદ્વારે કાયવચીદુચ્ચરિતસઙ્ખાતં દુસ્સીલ્યં અત્થિ, તસ્મા દુસ્સીલ્યાસંવરો મનોદ્વારવસેન, સેસાસંવરો છદ્વારવસેન યોજેતબ્બો. મુટ્ઠસચ્ચાદીનં હિ સતિપટિપક્ખાકુસલધમ્માદિભાવતો સિયા પઞ્ચદ્વારે ઉપ્પત્તિ, ન ત્વેવ કાયિકવાચસિકવીતિક્કમભૂતસ્સ દુસ્સીલ્યસ્સ તત્થ ઉપ્પત્તિ, પઞ્ચદ્વારિકજવનાનં અવિઞ્ઞત્તિજનકત્તા. દુસ્સીલ્યાદયો ચેત્થ પઞ્ચ અસંવરા સીલસંવરાદીનં પઞ્ચન્નં સંવરાનં પટિપક્ખભાવેન વુત્તા. તસ્મિં સતીતિ તસ્મિં અસંવરે સતિ.

યથા ¶ કિન્તિ યેન પકારેન જવને ઉપ્પજ્જમાનો અસંવરો ‘‘ચક્ખુન્દ્રિયે અસંવરો’’તિ વુચ્ચતિ, તં નિદસ્સનં કિન્તિ અત્થો. યથાતિઆદિના નગરદ્વારે અસંવરે સતિ તંસમ્બન્ધાનં ઘરાદીનં અસંવુતતા વિય જવને અસંવરે સતિ તંસમ્બન્ધાનં દ્વારાદીનં અસંવુતતાતિ એવં અઞ્ઞાસંવરે અઞ્ઞાસંવુતતા સામઞ્ઞમેવ નિદસ્સેતિ, ન પુબ્બાપરસામઞ્ઞં, અન્તોબહિસામઞ્ઞં વા. સતિ વા દ્વારભવઙ્ગાદિકે પુન ઉપ્પજ્જમાનં જવનં બાહિરં વિય કત્વા નગરદ્વારસમાનં વુત્તં ¶ , ઇતરઞ્ચ અન્તોનગરે ઘરાદિસમાનં. પચ્ચયભાવેન હિ પુરિમનિપ્ફન્નં જવનકાલે અસન્તમ્પિ ભવઙ્ગાદિ ચક્ખાદિ વિય ફલનિપ્ફત્તિયા સન્તંયેવ નામ હોતિ. ન હિ ધરમાનંયેવ ‘‘સન્ત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘બાહિરં વિય કત્વા’’તિ ચ પરમત્થતો જવનસ્સ બાહિરભાવે, ઇતરસ્સ ચ અબ્ભન્તરભાવે અસતિપિ ‘‘પભસ્સરમિદં, ભિક્ખવે, ચિત્તં, તઞ્ચ ખો આગન્તુકેહિ ઉપક્કિલિટ્ઠ’’ન્તિઆદિ (અ. નિ. ૧.૪૯) વચનતો આગન્તુકભૂતસ્સ કદાચિ કદાચિ ઉપ્પજ્જમાનસ્સ જવનસ્સ બાહિરભાવો, તબ્બિધુરસભાવસ્સ ઇતરસ્સ અબ્ભન્તરભાવો એકેન પરિયાયેન હોતીતિ કત્વા વુત્તં. જવને વા અસંવરે ઉપ્પન્ને તતો પરં દ્વારભવઙ્ગાદીનં અસંવરહેતુભાવાપત્તિતો. અસંવરસ્સ હિ ઉપ્પત્તિયા દ્વારભવઙ્ગાદીનં તસ્સ હેતુભાવો પઞ્ઞાયતીતિ. નગરદ્વારસદિસેન જવનેન પવિસિત્વા દુસ્સીલ્યાદિચોરાનં દ્વારભવઙ્ગાદીસુ મુસનં કુસલભણ્ડવિનાસનં કથિતં. યસ્મિં હિ દ્વારે અસંવરો ઉપ્પજ્જતિ, સો તત્થ દ્વારાદીનં સંવરૂપનિસ્સયભાવં ઉપચ્છિન્દન્તોયેવ પવત્તતીતિ. દ્વારભવઙ્ગાદીનં જવનેન સહ સમ્બન્ધો એકસન્તતિપરિયાપન્નતો દટ્ઠબ્બો.

એત્થ ચ ચક્ખુદ્વારે રૂપારમ્મણે આપાથગતે નિયમિતાદિવસેન કુસલાકુસલજવને સત્તક્ખત્તું ઉપ્પજ્જિત્વા ભવઙ્ગં ઓતિણ્ણે તદનુરૂપમેવ મનોદ્વારિકજવને તસ્મિંયેવારમ્મણે સત્તક્ખત્તુંયેવ ઉપ્પજ્જિત્વા ભવઙ્ગં ઓતિણ્ણે પુન તસ્મિંયેવ દ્વારે તદેવારમ્મણં નિસ્સાય ‘‘ઇત્થી પુરિસો’’તિઆદિના વવત્થપેન્તં પસાદરજ્જનાદિવસેન સત્તક્ખત્તું જવનં જવતિ. એવં પવત્તમાનં જવનં સન્ધાય ‘‘જવને દુસ્સીલ્યાદીસુ ઉપ્પન્નેસુ તસ્મિં અસંવરે સતિ દ્વારમ્પિ અગુત્ત’’ન્તિઆદિ વુત્તં.

તસ્મિં પન જવને. સીલાદીસૂતિ સીલસંવરસતિસંવરઞાણસંવરખન્તિસંવરવીરિયસંવરેસુ ઉપ્પન્નેસુ. યથા હિ પગેવ સતિઆરક્ખં અનુપટ્ઠપેન્તસ્સ ¶ દુસ્સીલ્યાદીનં ઉપ્પત્તિ, એવં પગેવ સતિઆરક્ખં ઉપટ્ઠપેન્તસ્સ સીલાદીનં ઉપ્પત્તિ વેદિતબ્બા. સદ્દાદીસુપિ યથારહં નિમિત્તાનુબ્યઞ્જનાનિ વેદિતબ્બાનિ. સોતવિઞ્ઞાણેન હિ સદ્દં સુત્વા ‘‘ઇત્થિસદ્દો’’તિ વા ‘‘પુરિસસદ્દો’’તિ વા ઇટ્ઠાનિટ્ઠાદિકં વા કિલેસવત્થુભૂતં નિમિત્તં ન ગણ્હાતિ, સુતમત્તે એવ સણ્ઠાતિ. યો ચ ગીતસદ્દાદિકસ્સ કિલેસાનં અનુ અનુ બ્યઞ્જનતો ‘‘અનુબ્યઞ્જન’’ન્તિ લદ્ધવોહારો મન્દતારાદિવસેન વવત્થિતો છજ્જાદિભેદભિન્નો આકારો, તમ્પિ ન ગણ્હાતીતિ. એવં ગન્ધાદીસુપિ યથારહં વત્તબ્બં. મનોદ્વારે પન સાવજ્જનભવઙ્ગં મનોદ્વારં તસ્મિં દ્વારે ધમ્મારમ્મણે ¶ આપાથગતે તં જવનમનસાવ વિઞ્ઞાય વિજાનિત્વાતિઆદિના યોજેતબ્બં. કિલેસો અનુબન્ધો એતસ્સાતિ કિલેસાનુબન્ધો, સો એવ નિમિત્તાદિગાહો, તતો પરિવજ્જનલક્ખણં કિલેસાનુબન્ધનિમિત્તાદિગ્ગાહપરિવજ્જનલક્ખણં. આદિ-સદ્દેન અનુબ્યઞ્જનં સઙ્ગણ્હાતિ.

૧૬. વુત્તેતિ ઇધેવ ઉદ્દેસવસેન પુબ્બે વુત્તે. તથા હિ ‘‘આજીવહેતુ પઞ્ઞત્તાનં છન્નં સિક્ખાપદાન’’ન્તિ પદુદ્ધારં કત્વા તાનિ પાળિવસેનેવ દસ્સેતું ‘‘યાનિ તાની’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ યાનિ તાનિ એવં પઞ્ઞત્તાનિ છ સિક્ખાપદાનીતિ સમ્બન્ધો. આજીવહેતૂતિ જીવિકનિમિત્તં, ‘‘એવાહં પચ્ચયેહિ અકિલમન્તો જીવિસ્સામી’’તિ અધિપ્પાયેન. આજીવકારણાતિ તસ્સેવ વેવચનં. પાપિચ્છોતિ પાપિકાય અસન્તગુણસમ્ભાવનિચ્છાય સમન્નાગતો. ઇચ્છાપકતોતિ ઇચ્છાય અપકતો ઉપદ્દુતો, અભિભૂતો વા. અસન્તન્તિ અવિજ્જમાનં. અભૂતન્તિ અનુપ્પન્નં. અનુપ્પન્નત્તા હિ તસ્સ તં અસન્તન્તિ પુરિમસ્સ પચ્છિમં કારણવચનં. ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મન્તિ ઉત્તરિમનુસ્સાનં ઉક્કટ્ઠપુરિસાનં ધમ્મં, મનુસ્સધમ્મતો વા ઉત્તરિ ઉક્કટ્ઠં. ઉલ્લપતીતિ ઉગ્ગતાયુકો લપતિ. સીલં હિ ભિક્ખુનો આયુ, તં તસ્સ તથાલપનસમકાલમેવ વિગચ્છતિ. તેનાહ ‘‘આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ પારાજિકસઙ્ખાતા આપત્તિ અસ્સ, પારાજિકસઞ્ઞિતસ્સ વા વીતિક્કમસ્સ આપજ્જનં ઉલ્લપનન્તિ અત્થો. સઞ્ચરિત્તં સમાપજ્જતીતિ સઞ્ચરણભાવં આપજ્જતિ, ઇત્થિયા વા પુરિસમતિં, પુરિસસ્સ વા ઇત્થિમતિં આરોચેતીતિ અધિપ્પાયો. ‘‘ઇમેસં છન્નં સિક્ખાપદાનં વીતિક્કમસ્સ વસેના’’તિ સમ્બન્ધો હેટ્ઠા દસ્સિતો એવ.

કુહનાતિઆદીસૂતિ ¶ હેટ્ઠા ઉદ્દિટ્ઠપાળિયાવ પદુદ્ધારો. અયં પાળીતિ અયં વિભઙ્ગે (વિભ. ૮૬૧) આગતા નિદ્દેસપાળિ.

૧૭. ચીવરાદિપચ્ચયા લબ્ભન્તીતિ લાભા. તે એવ સક્કચ્ચં આદરવસેન દિય્યમાના સક્કારા. પત્થટયસતા કિત્તિસદ્દો. તં લાભઞ્ચ સક્કારઞ્ચ કિત્તિસદ્દઞ્ચ. સન્નિસ્સિતસ્સાતિ એત્થ તણ્હાનિસ્સયો અધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘પત્થયન્તસ્સા’’તિ. અસન્તગુણદીપનકામસ્સાતિ અસન્તે અત્તનિ અવિજ્જમાને સદ્ધાદિગુણે સમ્ભાવેતુકામસ્સ. અસન્તગુણસમ્ભાવનતાલક્ખણા, પટિગ્ગહણે ¶ ચ અમત્તઞ્ઞુતાલક્ખણા હિ પાપિચ્છતા. ઇચ્છાય અપકતસ્સાતિ પાપિકાય ઇચ્છાય સમ્માઆજીવતો અપેતો કતોતિ અપકતો. તથાભૂતો ચ આજીવૂપદ્દવેન ઉપદ્દુતોતિ કત્વા આહ ‘‘ઉપદ્દુતસ્સાતિ અત્થો’’તિ.

કુહનમેવ પચ્ચયુપ્પાદનસ્સ વત્થૂતિ કુહનવત્થુ. તિવિધમ્પેતં તત્થ આગતં તસ્સ નિસ્સયભૂતાય ઇમાય પાળિયા દસ્સેતુન્તિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. તદત્થિકસ્સેવાતિ તેહિ ચીવરાદીહિ અત્થિકસ્સેવ. પટિક્ખિપનેનાતિ ચીવરાદીનં પટિક્ખિપનહેતુ. અસ્સાતિ ભવેય્ય. પટિગ્ગહણેન ચાતિ ચ-સદ્દેન પુબ્બે વુત્તં પટિક્ખિપનં સમુચ્ચિનોતિ.

ભિય્યોકમ્યતન્તિ બહુકામતં. યન્તિ કિરિયાપરામસનં, તસ્મા ‘‘ધારેય્યા’’તિ એત્થ યદેતં સઙ્ઘાટિં કત્વા ધારણં, એતં સમણસ્સ સારુપ્પન્તિ યોજના. પાપણિકાનીતિ આપણતો છડ્ડિતાનિ. નન્તકાનીતિ અન્તરહિતાનિ ચોળખણ્ડાનિ. ઉચ્ચિનિત્વાતિ ઉઞ્છનેન ચિનિત્વા સઙ્ગહેત્વા. ઉઞ્છાચરિયાયાતિ ઉઞ્છાચરિયાય લદ્ધેન. ગિલાનસ્સ પચ્ચયભૂતા ભેસજ્જસઙ્ખાતા જીવિતપરિક્ખારા ગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારા. પૂતિમુત્તન્તિ પુરાણસ્સ, અપુરાણસ્સ ચ સબ્બસ્સ ગોમુત્તસ્સેતં નામં. પૂતિમુત્તેનાતિ પૂતિભાવેન મુત્તેન પરેહિ છડ્ડિતેન, પૂતિભૂતેન વા ગોમુત્તેન. ધુતવાદોતિ પરેસમ્પિ ધુતગુણવાદી. સમ્મુખીભાવાતિ સમ્મુખતો વિજ્જમાનત્તા, લબ્ભમાનતાયાતિ અત્થો.

અત્તાનં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્માધિગમસ્સ સામન્તે કત્વા જપ્પનં સામન્તજપ્પનં. મહેસક્ખોતિ મહાનુભાવો, ઉત્તરિમનુસ્સધમ્માધિગમેનાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘મિત્તો’’તિ સામઞ્ઞતો વત્વા પુન તં વિસેસેતિ ‘‘સન્દિટ્ઠો સમ્ભત્તો’’તિ ¶ . દિટ્ઠમત્તો હિ મિત્તો સન્દિટ્ઠો. દળ્હભત્તિકો સમ્ભત્તો. સહાયોતિ સહ આયનકો, સખાતિ અત્થો. સત્તપદિનો હિ ‘‘સખા’’તિ વુચ્ચન્તિ. વિહારો પાકારપરિચ્છિન્નો સકલો આવાસો. અડ્ઢયોગો દીઘપાસાદો, ગરુળસણ્ઠાનપાસાદોતિપિ વદન્તિ. પાસાદો ચતુરસ્સપાસાદો. હમ્મિયં મુણ્ડચ્છદનપાસાદો. કૂટાગારં દ્વીહિ કણ્ણિકાહિ કત્તબ્બપાસાદો. અટ્ટો પટિરાજૂનમ્પિ પટિબાહનયોગ્યો ચતુપઞ્ચભૂમકો પટિસ્સયવિસેસો. માળો એકકૂટસઙ્ગહિતો અનેકકોણવન્તો પટિસ્સયવિસેસો. ઉદ્દણ્ડો અગબ્ભિકા એકદ્વારા દીઘસાલાતિ વદન્તિ. અપરે પન ભણન્તિ – વિહારો નામ દીઘમુખપાસાદો. અડ્ઢયોગો એકપસ્સેન છદનકસેનાસનં. તસ્સ કિર એકપસ્સે ભિત્તિ ઉચ્ચતરા હોતિ, ઇતરપસ્સે નીચા, તેન તં એકપસ્સછદનકં ¶ હોતિ. પાસાદો આયતચતુરસ્સપાસાદો. હમ્મિયં મુણ્ડચ્છદનં ચન્દિકઙ્ગણયુત્તં. ગુહા કેવલા પબ્બતગુહા. લેણં દ્વારબદ્ધં. કૂટાગારં યો કોચિ કણ્ણિકાબદ્ધપાસાદો. અટ્ટો બહલભિત્તિગેહં. યસ્સ ગોપાનસિયો અગ્ગહેત્વા ઇટ્ઠકાહિ એવ છદનં હોતિ. અટ્ટાલકાકારેન કરીયતીતિપિ વદન્તિ. માળો વટ્ટાકારેન કતસેનાસનં. ઉદ્દણ્ડો એકો પટિસ્સયવિસેસો. યો ‘‘ભણ્ડસાલા, ઉદોસિત’’ન્તિપિ વુચ્ચતિ. ઉપટ્ઠાનસાલા સન્નિપતનટ્ઠાનં.

કુચ્છિતરજભૂતાય પાપિચ્છતાય નિરત્થકં કાયવચીવિપ્ફન્દનિગ્ગણ્હનં કોરજં, તં એતસ્સ અત્થીતિ કોરજિકો, કોહઞ્ઞેન સંયતકાયો, અતિવિય, અભિણ્હં વા કોરજિકો કોરજિકકોરજિકો. અતિપરિસઙ્કિતોતિ કેચિ. અતિવિય કુહો કુહકકુહકો, સાતિસયવિમ્હાપકોતિ અત્થો. અતિવિય લપો લપનકો લપકલપકો. મુખસમ્ભાવિકોતિ કોરજિકકોરજિકાદિભાવેન પવત્તવચનેહિ અત્તનો મુખમત્તેન અઞ્ઞેહિ સમ્ભાવિકો. સો એવરૂપો એવરૂપતાય એવ અત્તાનં પરં વિય કત્વા ‘‘અયં સમણો’’તિઆદીનિ કથેતિ. ગમ્ભીરન્તિઆદિ તસ્સા કથાય ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મપટિબદ્ધતાય વુત્તં.

સમ્ભાવનાધિપ્પાયકતેનાતિ ‘‘કથં નુ ખો મં જનો ‘અરિયો’તિ વા ‘વિસેસલાભી’તિ વા સમ્ભાવેય્યા’’તિ ઇમિના અધિપ્પાયેન કતેન. ગમનં સણ્ઠપેતીતિ વિસેસલાભીનં ગમનં વિય અત્તનો ગમનં સક્કચ્ચં ઠપેતિ ¶ , સતો સમ્પજાનોવ ગચ્છન્તો વિય હોતિ. પણિધાયાતિ ‘‘અરહાતિ મં જાનન્તૂ’’તિ ચિત્તં સણ્ઠપેત્વા, પત્થેત્વા વા. સમાહિતો વિયાતિ ઝાનસમાધિના સમાહિતો વિય. આપાથકજ્ઝાયીતિ મનુસ્સાનં આપાથટ્ઠાને સમાધિસમાપન્નો વિય નિસીદન્તો આપાથકે જનસ્સ પાકટટ્ઠાને ઝાયી. ઇરિયાપથસઙ્ખાતન્તિ ઇરિયાપથસણ્ઠપનસઙ્ખાતં.

પચ્ચયપટિસેવનસઙ્ખાતેનાતિ અયોનિસો ઉપ્પાદિતાનં પચ્ચયાનં પટિસેવનન્તિ એવં કથિતેન, તેન વા પચ્ચયપટિસેવનેન સઙ્ખાતબ્બેન કથિતબ્બેન. અઞ્ઞં વિય કત્વા અત્તનો સમીપે ભણનં સામન્તજપ્પિતં. આ-કારસ્સ રસ્સત્તં કત્વા ‘‘અટ્ઠપના’’તિ વુત્તં. કુહનં કુહો, તસ્સ અયના પવત્તિ કુહાયના, કુહસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ અયના ગતિ કિરિયા કુહાયના. કુહેતિ, કુહેન વા ઇતોતિ કુહિતો, કુહકો.

પુટ્ઠસ્સાતિ ¶ ‘‘કો તિસ્સો, કો રાજપૂજિતો’’તિ પુટ્ઠસ્સ. ઉદ્ધં કત્વાતિ ઉક્ખિપિત્વા વિભવસમ્પત્તિઆદિના પગ્ગહેત્વા.

ઉન્નહનાતિ ઉદ્ધં ઉદ્ધં બન્ધના પલિવેઠના. દ્વે કિર ભિક્ખૂ એકં ગામં પવિસિત્વા આસનસાલાય નિસીદિત્વા એકં કુમારિકં પક્કોસિંસુ. તાય આગતાય તત્રેકો એકં પુચ્છિ ‘‘અયં, ભન્તે, કસ્સ કુમારિકા’’તિ? ‘‘અમ્હાકં ઉપટ્ઠાયિકાય તેલકન્દરિકાય ધીતા, ઇમિસ્સા માતા મયિ ગેહં ગતે સપ્પિં દદમાના ઘટેનેવ દેતિ, અયમ્પિ માતા વિય ઘટેન દેતી’’તિ (વિભ. અટ્ઠ. ૮૬૨) ઉક્કાચેસિ. ઇમં સન્ધાય વુત્તં ‘‘તેલકન્દરિકવત્થુ ચેત્થ વત્તબ્બ’’ન્તિ.

ધમ્માનુરૂપા વાતિ મત્તાવચનાનુરૂપં વા. મત્તાવચનં હિ ‘‘ધમ્મો’’તિ વુચ્ચતિ. યથાહ ‘‘સુભાસિતં ઉત્તમમાહુ સન્તો, ધમ્મં ભણે નાધમ્મં તં દુતિય’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૨૧૩; સુ. નિ. ૪૫૨). તેન બહું વિપ્પલપનમાહ, સચ્ચતો વા અઞ્ઞા સુભાસિતા વાચા ‘‘ધમ્મો’’તિ વેદિતબ્બો. મુગ્ગસૂપસદિસકમ્મો પુગ્ગલો મુગ્ગસૂપ્યો. તેનાહ ‘‘અયં પુગ્ગલો મુગ્ગસૂપ્યોતિ વુચ્ચતી’’તિ. પરિભટસ્સ કમ્મં પારિભટ્યં, તદેવ પારિભટ્યતા.

નિમિત્તેન ચરન્તો, જીવન્તો વા નિમિત્તકો, તસ્સ ભાવો નેમિત્તિકતા. અત્તનો ઇચ્છાય પકાસનં ઓભાસો. કો પન સોતિ ¶ ? ‘‘અજ્જ ભિક્ખૂનં પચ્ચયા દુલ્લભા જાતા’’તિઆદિકા પચ્ચયપટિસંયુત્તકથા. ઇચ્છિતવત્થુસ્સ સમીપે કથનં સામન્તજપ્પા.

અક્કોસનભયેનાપિ દદેય્યાતિ દસહિ અક્કોસવત્થૂહિ અક્કોસનં. તથા વમ્ભનાદયો. ઉપેક્ખના ઉપાસકાનં દાયકાદિભાવતો બહિ છડ્ડના. ખિપનાતિ ખેપવચનં. તં પન અવહસિત્વા વચનં હોતીતિ આહ ‘‘ઉપ્પણ્ડના’’તિ. પાપનાતિ અદાયકત્તસ્સ, અવણ્ણસ્સ વા પતિટ્ઠાપનં. પરેસં પિટ્ઠિમંસખાદનસીલો પરપિટ્ઠિમંસિકો, તસ્સ ભાવો પરપિટ્ઠિમંસિકતા. અબ્ભઙ્ગન્તિ અબ્ભઞ્જનં. નિપિસિત્વા ગન્ધમગ્ગના વિયાતિ અનિપ્પિસિતે અલબ્ભમાનસ્સ ગન્ધસ્સ નિપિસને લાભો વિય પરગુણે અનિપ્પિસિતે અલબ્ભમાનાનં પચ્ચયાનં નિપિસનેન લાભો દટ્ઠબ્બોતિ.

નિકત્તું ¶ અપ્પેન લાભેન બહુકં વઞ્ચેત્વા ગહેતું ઇચ્છનં નિજિગીસનં, તસ્સ ભાવો નિજિગીસનતા. તસ્સેવ ઇચ્છનસ્સ પવત્તિઆકારો, તંસહજાતં વા ગવેસનકમ્મં.

અઙ્ગન્તિ હત્થપાદાદિઅઙ્ગાનિ ઉદ્દિસ્સ પવત્તં વિજ્જં. નિમિત્તન્તિ નિમિત્તસત્થં. ઉપ્પાતન્તિ ઉક્કાપાતદિસાડાહ-ભૂમિચાલાદિઉપ્પાતપટિબદ્ધવિજ્જં. સુપિનન્તિ સુપિનસત્થં. લક્ખણન્તિ ઇત્થિપુરિસાનં લક્ખણજાનનસત્થં. મૂસિકચ્છિન્નન્તિ વત્થાદીનં અસુકભાગે મૂસિકચ્છેદે સતિ ઇદં નામ ફલં હોતીતિ જાનનકસત્થં. પલાસગ્ગિઆદીસુ ઇમિના નામ અગ્ગિના હુતે ઇદં નામ હોતીતિ અગ્ગિવસેન હોમવિધાનં અગ્ગિહોમં. ઇમિના નયેન દબ્બિહોમં વેદિતબ્બં. આદિ-સદ્દેન થુસહોમાદીનં, અઞ્ઞેસઞ્ચ સુત્તે આગતાનં મિચ્છાજીવાનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. વીરિયસાધનત્તા આજીવપારિસુદ્ધિસીલસ્સ ‘‘પચ્ચયપરિયેસનવાયામો’’તિ વુત્તં. તસ્સ પારિસુદ્ધિ અનવજ્જભાવો, યેન ધમ્મેન સમેન પચ્ચયલાભો હોતિ. ન હિ અલસો ઞાયેન પચ્ચયે પરિયેસિતું સક્કોતીતિ.

૧૮. પટિસઙ્ખાતિ અયં ‘‘સયં અભિઞ્ઞા’’તિઆદીસુ (મહાવ. ૧૧) વિય ય-કારલોપેન નિદ્દેસો. યોનિસોતિ ચેત્થ ઉપાયત્થો યોનિસો-સદ્દોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઉપાયેન પથેના’’તિ. ‘‘પટિસઙ્ખાય ઞત્વા’’તિ ¶ વત્વા તયિદં પટિસઙ્ખાનં પચ્ચવેક્ખણન્તિ દસ્સેતું ‘‘પચ્ચવેક્ખિત્વાતિ અત્થો’’તિઆદિ વુત્તં. યથા હિ પચ્ચવેક્ખિત્વાતિ સીતપટિઘાતાદિકં તં તં પયોજનં પતિ પતિ અવેક્ખિત્વા, ઞાણેન પસ્સિત્વાતિ અત્થો, એવં પટિસઙ્ખાયાતિ તદેવ પયોજનં પતિ પતિ સઙ્ખાય, જાનિત્વાતિ અત્થો. ઞાણપરિયાયો હિ ઇધ સઙ્ખા-સદ્દોતિ. એત્થ ચ ‘‘પટિસઙ્ખા યોનિસો’’તિઆદિ કામં પચ્ચયપરિભોગકાલેન વુચ્ચતિ, ધાતુવસેન પન પટિકૂલવસેન વા પચ્ચવેક્ખણાય પચ્ચયસન્નિસ્સિતસીલં સુજ્ઝતીતિ અપરે. ભિજ્જતીતિ કેચિ. એકે પન પઠમં એવ પરિયત્તન્તિ વદન્તિ, વીમંસિતબ્બં. ‘‘ચીવર’’ન્તિ એકવચનં એકત્તમત્તં વાચકન્તિ અધિપ્પાયેન ‘‘અન્તરવાસકાદીસુ યં કિઞ્ચી’’તિ વુત્તં, જાતિસદ્દતાય પન તસ્સ પાળિયં એકવચનન્તિ યત્તકાનિ ચીવરાનિ યોગિના પરિહરિતબ્બાનિ, તેસં સબ્બેસં એકજ્ઝં ગહણન્તિ સક્કા વિઞ્ઞાતું, યં કિઞ્ચીતિ વા અનવસેસપરિયાદાનમેતં, ન અનિયમવચનં. ‘‘નિવાસેતિ વા પારુપતિ વા’’તિ વિકપ્પનં પન પટિસેવનપરિયાયસ્સ પરિભોગસ્સ ¶ વિભાગદસ્સનન્તિ તં પઞ્ઞપેત્વા સયનનિસીદન-ચીવરકુટિકરણાદિવસેનાપિ પરિભોગસ્સ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો.

પયોજનાનં મરિયાદા પયોજનાવધિ, તસ્સ પરિચ્છિન્દનવસેન યો નિયમો, તસ્સ વચનં પયોજના…પે… વચનં. ઇદાનિ તં નિયમં વિવરિત્વા દસ્સેતું ‘‘એત્તકમેવ હી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અવધારણેન લીળાવિભૂસાવિલમ્બનાનટમ્બરાદિવસેન વત્થપરિભોગં નિસેધેતિ. તેનાહ ‘‘ન ઇતો ભિય્યો’’તિ. લીળાવસેન હિ એકચ્ચે સત્તા વત્થાનિ પરિદહન્તિ ચેવ ઉપસંવિયન્તિ ચ. યથા તં યોબ્બને ઠિતા નાગરિકમનુસ્સા. એકચ્ચે વિભૂસનવસેન, યથા તં રૂપૂપજીવિનિઆદયો. વિલમ્બનવસેન વિલમ્બકા. નટમ્બરવસેન ભોજાદયો. અજ્ઝત્તધાતુક્ખોભો સીતરોગાદિઉપ્પાદકો. ઉતુપરિણામનવસેનાતિ ઉતુનો પરિવત્તનવસેન વિસભાગસીતઉતુસમુટ્ઠાનેન. વા-સદ્દેન હેમન્તાદીસુ હિમપાતાદિવસેન પવત્તસ્સ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો, ન ઉપ્પાદેતિ સીતન્તિ અધિપ્પાયો. યદત્થં પન તં વિનોદનં, તં મત્થકપ્પત્તં દસ્સેતું ‘‘સીતબ્ભાહતે’’તિઆદિ વુત્તં. સબ્બત્થાતિ ‘‘ઉણ્હસ્સ પટિઘાતાયા’’તિઆદીસુ સબ્બેસુ સેસપયોજનેસુ. યદિપિ સૂરિયસન્તાપોપિ ઉણ્હોવ, તસ્સ પન આતપગ્ગહણેન ગહિતત્તા ‘‘અગ્ગિસન્તાપસ્સા’’તિ ¶ વુત્તં. એકચ્ચો દાવગ્ગિસન્તાપો કાયં ચીવરેન પટિચ્છાદેત્વા સક્કા વિનોદેતુન્તિ આહ ‘‘તસ્સ વનદાહાદીસુ સમ્ભવો વેદિતબ્બો’’તિ. ડંસાતિ પિઙ્ગલમક્ખિકા. તે પન યસ્મા ડંસનસીલા, તસ્મા વુત્તં ‘‘ડંસનમક્ખિકા’’તિ. સપ્પાદયોતિ સપ્પસતપદિઉણ્ણનાભિસરબૂવિચ્છિકાદયો. ફુટ્ઠસમ્ફસ્સોતિ ફુટ્ઠવિસમાહ. તિવિધા હિ સપ્પા – દટ્ઠવિસા ફુટ્ઠવિસા દિટ્ઠવિસા. તેસુ પુરિમકા દ્વે એવ ગહિતા. સતપદિઆદીનમ્પિ તાદિસાનં સઙ્ગણ્હનત્થં. નિયતપયોજનં એકન્તિકં, સબ્બકાલિકઞ્ચ પયોજનં. હિરી કુપ્પતિ નિલ્લજ્જતા સણ્ઠાતિ. તેનાહ ‘‘વિનસ્સતી’’તિ. કૂપાવતરણં વા પટિચ્છાદનં અરહતીતિ કોપિનં. હિરિયિતબ્બટ્ઠેન હિરી ચ તં કોપિનઞ્ચાતિ હિરિકોપિનન્તિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. તસ્સ ચાતિ ચ-સદ્દો પુબ્બે વુત્તપયોજનાનં સમ્પિણ્ડનત્થો.

યં કિઞ્ચિ આહારન્તિ ખાદનીયભોજનીયાદિભેદં યં કિઞ્ચિ આહરિતબ્બવત્થું. પિણ્ડાય ભિક્ખાય ઉલતીતિ પિણ્ડોલો, તસ્સ કમ્મં પિણ્ડોલ્યં. તેન પિણ્ડોલ્યેન ભિક્ખાચરિયાય. પતિતત્તાતિ પક્ખિપિતત્તા. પિણ્ડપાતો પત્તે પક્ખિત્તભિક્ખાહારો. પિણ્ડાનં વા પાતોતિ ઘરે ઘરે લદ્ધભિક્ખાનં સન્નિપાતો. ‘‘નત્થિ દવા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૩૦૫) સહસા કિરિયાપિ ¶ ‘‘દવા’’તિ વુચ્ચતિ, તતો વિસેસનત્થં ‘‘દવત્થં, કીળાનિમિત્તન્તિ વુત્તં હોતી’’તિ આહ. મુટ્ઠિકમલ્લા મુટ્ઠિયુદ્ધયુજ્ઝનકા. આદિ-સદ્દેન નિબુદ્ધયુજ્ઝનકાદીનં ગહણં. બલમદનિમિત્તન્તિ બલં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જનકમદો બલમદો. તં નિમિત્તં, બલસ્સ ઉપ્પાદનત્થન્તિ અત્થો. પોરિસમદનિમિત્તન્તિ પોરિસમદો વુચ્ચતિ પુરિસમાનો ‘‘અહં પુરિસો’’તિ ઉપ્પજ્જનકમાનો. અસદ્ધમ્મસેવનાસમત્થતં નિસ્સાય પવત્તો માનો, રાગો એવ વા પોરિસમદોતિ કેચિ. તં નિમિત્તં. અન્તેપુરિકા રાજોરોધા. સબ્બેસં સન્નિવેસયોગ્યતાય વેસિયો રૂપૂપજીવિનિયો. મણ્ડનં નામ ઇધાવયવપારિપૂરીતિ આહ ‘‘અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનં પીણભાવનિમિત્ત’’ન્તિ, પરિબ્રૂહનહેતૂતિ અત્થો. નટા નામ રઙ્ગનટા. નચ્ચકા લઙ્ઘકાદયો. વિભૂસનં સોભાસમુપ્પાદનન્તિ આહ ‘‘પસન્નચ્છવિવણ્ણતાનિમિત્ત’’ન્તિ.

એતં પદં. મોહૂપનિસ્સયપ્પહાનત્થન્તિ મોહસ્સ ઉપનિસ્સયતાપહાનાય. દવા હિ મોહેન હોતિ, મોહઞ્ચ વડ્ઢેતીતિ તસ્સા વજ્જનેન મોહસ્સ અનુપનિસ્સયતા. દોસૂપનિસ્સયપ્પહાનત્થન્તિ ઇદં બલમદસ્સ, પુરિસમદસ્સ ¶ ચ દોસહેતુનો વસેન વુત્તં, ઇતરસ્સ પન વસેન ‘‘રાગૂપનિસ્સયપ્પહાનત્થ’’ન્તિ વત્તબ્બં. મણ્ડનવિભૂસનપટિક્ખેપો સિયા મોહૂપનિસ્સયપ્પહાનાયપિ, રાગૂપનિસ્સયતાય પન ઉજુપટિપક્ખોતિ વુત્તં ‘‘રાગૂપનિસ્સયપ્પહાનત્થ’’ન્તિ. યદિપિ એકચ્ચસ્સ દવમદે આરબ્ભ પરસ્સ પટિઘસંયોજનાદીનં ઉપ્પત્તિ હોતિયેવ મનોપદોસિકદેવાદીનં વિય, અત્તનો પન દવમદે આરબ્ભ યેસં સવિસેસં રાગમોહમાનાદયો પાપધમ્મા ઉપ્પજ્જન્તિ. તે સન્ધાય ‘‘અત્તનો સંયોજનુપ્પત્તિપટિસેધનત્થ’’ન્તિ વત્વા મણ્ડનવિભૂસનાનિ પટિચ્ચ સવિસેસં પરસ્સપિ રાગમોહાદયો પવત્તન્તીતિ ‘‘પરસ્સપિ સંયોજનુપ્પત્તિપટિસેધનત્થ’’ન્તિ વુત્તં. અયોનિસો પટિપત્તિયાતિ એત્થ કામસુખલ્લિકાનુયોગં મુઞ્ચિત્વા સબ્બાપિ મિચ્છાપટિપત્તિ અયોનિસો પટિપત્તિ. પુરિમેહિ દ્વીહિ પદેહિ અયોનિસો પટિપત્તિયા, પચ્છિમેહિ દ્વીહિ કામસુખલ્લિકાનુયોગસ્સ પહાનં વુત્તન્તિ વદન્તિ. ‘‘ચતૂહિપિ ચેતેહી’’તિ પન વચનતો સબ્બેહિ ઉભિન્નમ્પિ પહાનં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. કામકીળાપિ દવન્તોગધા હોતિયેવ, પુરિસમદોપિ કામસુખલ્લિકાનુયોગસ્સ હેતુયેવાતિ.

ચાતુમહાભૂતિકસ્સાતિ ચતુમહાભૂતે સન્નિસ્સિતસ્સ. રૂપકાયસ્સાતિ ચતુસન્તતિરૂપસમૂહસ્સ. ઠિતિયાતિ ઠિતત્થં. સા પનસ્સ ઠિતિ પબન્ધવસેન ઇચ્છિતાતિ આહ ‘‘પબન્ધટ્ઠિતત્થ’’ન્તિ. પવત્તિયાતિ જીવિતિન્દ્રિયપ્પવત્તિયા. તથા હિ જીવિતિન્દ્રિયં ‘‘યાપના વત્તના’’તિ ¶ (ધ. સ. ૧૯, ૬૩૪) ચ નિદ્દિટ્ઠં. તસ્સા ચ અવિચ્છેદો આહારૂપયોગેન હોતિ. કાયસ્સ ચિરતરં યાવ આયુકપ્પો, તાવ અવત્થાનં યાપનાતિ દસ્સેન્તો ‘‘ચિરકાલટ્ઠિતત્થં વા’’તિ આહ. ઇદાનિ વુત્તમેવત્થં પાકટતરં કાતું ‘‘ઘરૂપત્થમ્ભમિવા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થાયં યોજના – યથા જિણ્ણઘરસામિકો ઘરસ્સ ઉપત્થમ્ભનં કરોતિ તસ્સ અપતનત્થં, યથા ચ સાકટિકો અક્ખબ્ભઞ્જનં કરોતિ તસ્સ સમ્પવત્તનત્થં, એવમેસ યોગી કાયસ્સ ઠિતત્થં, યાપનત્થઞ્ચ પિણ્ડપાતં પટિસેવતિ પરિભુઞ્જતીતિ. એતેન ઠિતિ નામ અપતનં યાપના પવત્તીતિ દસ્સેતિ. ન દવમદમણ્ડનવિભૂસનત્થન્તિ ઇદં ‘‘યાવદેવા’’તિ અવધારણેન નિવત્તિતત્થદસ્સનં. તિટ્ઠન્તિ ઉપાદિન્નધમ્મા એતાયાતિ ઠિતિ, આયૂતિ આહ ‘‘ઠિતીતિ જીવિતિન્દ્રિયસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ. તથા હિ તં આયુ ‘‘ઠિતી’’તિ નિદ્દિટ્ઠં, ઠિતિયા યાપનાયાતિ કાયસ્સ ¶ ઠિતિહેતુતાય ‘‘ઠિતી’’તિ લદ્ધવોહારસ્સ જીવિતિન્દ્રિયસ્સ પવત્તનત્થન્તિ અત્થો. તેનાહ ‘‘જીવિતિન્દ્રિયપવત્તાપનત્થ’’ન્તિ. આબાધટ્ઠેનાતિ વિબાધનટ્ઠેન, રોગટ્ઠેન વા. જિઘચ્છાપરમા હિ રોગા. ઉપરમત્થન્તિ વૂપસમત્થં. વણાલેપનમિવ વણિકો. ઉણ્હસીતાદીસુ અભિભવન્તેસુ તપ્પટિકારં સીતુણ્હં વિય પટિસેવતીતિ સમ્બન્ધો. મગ્ગબ્રહ્મચરિયં ઠપેત્વા સિક્ખત્તયસઙ્ગહા સાસનાવચરિતબ્બા અનુસાસની સાસનબ્રહ્મચરિયન્તિ આહ ‘‘સકલસાસનબ્રહ્મચરિયસ્સ ચ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ ચા’’તિ. અનુગ્ગહણત્થન્તિ અનુ અનુ ગણ્હનત્થં સમ્પાદનત્થં. કાયબલં નિસ્સાયાતિ યથાસમારદ્ધં ગુણવિસેસપારિપૂરિહેતુભૂતં કાયબલમત્તં નિસ્સાય. તેનાહ ‘‘સિક્ખત્તયાનુયોગવસેના’’તિઆદિ. કન્તારનિત્થરણત્થિકા જાયમ્પતિકા, નદીસમુદ્દનિત્થરણત્થિકા ચ પુત્તમંસાદીનિ યથા અગિદ્ધા અમુચ્છિતા કેવલં તં તં અત્થસિદ્ધિમેવ અવેક્ખન્તા પટિસેવન્તિ તેહિ વિના અસિજ્ઝનતો, એવમયમ્પિ કેવલં ભવકન્તારનિત્થરણત્થિકો અગિદ્ધો અમુચ્છિતો તેન વિના અસિજ્ઝનતો પિણ્ડપાતં પટિસેવતીતિ ઉપમાસંસન્દનં.

ઇતીતિ પકારત્થે નિપાતપદં. તેન પટિસેવિયમાનસ્સ પિણ્ડપાતસ્સ પટિસેવનાકારો ગય્હતીતિ આહ ‘‘એવં ઇમિના પિણ્ડપાતપટિસેવનેના’’તિ. પુરાણન્તિ ભોજનતો પુરિમકાલિકત્તા પુરાતનં. પટિહઙ્ખામીતિ પટિહનિસ્સામિ. નવઞ્ચ વેદનં ન ઉપ્પાદેસ્સામીતિ પટિસેવતીતિ યોજના. કીદિસં, કથઞ્ચાતિ આહ ‘‘અપરિમિત…પે… અઞ્ઞતરો વિયા’’તિ. અપરિમિતં અપરિમાણં ભોજનં પચ્ચયો એતિસ્સાતિ અપરિમિતભોજનપચ્ચયા, તં અપરિમિતભોજનપચ્ચયં અત્તનો ગહણીતેજપમાણતો અતિક્કન્તપમાણભોજનહેતુકન્તિ અત્થો. યો બહું ભુઞ્જિત્વા અત્તનો ¶ ધમ્મતાય ઉટ્ઠાતું અસક્કોન્તો ‘‘આહર હત્થ’’ન્તિ વદતિ, અયં આહરહત્થકો. યો ભુઞ્જિત્વા અચ્ચુદ્ધુમાતકુચ્છિતાય ઉટ્ઠિતોપિ સાટકં નિવાસેતું ન સક્કોતિ, અયં અલંસાટકો. યો ભુઞ્જિત્વા ઉટ્ઠાતું અસક્કોન્તો તત્થેવ પરિવત્તતિ, અયં તત્રવટ્ટકો. યો યથા કાકેહિ આમસિતું સક્કા, એવં યાવ મુખદ્વારં આહારેતિ, અયં કાકમાસકો. યો ભુઞ્જિત્વા મુખે સન્ધારેતું અસક્કોન્તો તત્થેવ વમતિ, અયં ભુત્તવમિતકો. એતેસં અઞ્ઞતરો વિય. અથ વા પુરાણવેદના નામ અભુત્તપચ્ચયા ઉપ્પજ્જનકવેદના. તં ‘‘પટિહનિસ્સામી’’તિ ¶ પટિસેવતિ. નવવેદના નામ અતિભુત્તપચ્ચયેન ઉપ્પજ્જનકવેદના. તં ‘‘ન ઉપ્પાદેસ્સામી’’તિ પટિસેવતિ. અથ વા નવવેદના નામ અભુત્તપચ્ચયેન ઉપ્પજ્જનકવેદના, તસ્સા અનુપ્પન્નાય અનુપ્પજ્જનત્થમેવ પટિસેવતિ. અભુત્તપચ્ચયા ઉપ્પજ્જનકાતિ ચેતં ખુદ્દાય વિસેસનં. યસ્સા અપ્પવત્તિ ભોજનેન કાતબ્બા, તસ્સા દસ્સનત્થં. અભુત્તપચ્ચયેન, ભુત્તપચ્ચયેન ચ ઉપ્પજ્જનકાનુપ્પજ્જનકવેદનાસુ પુરિમા યથાપવત્તા જિઘચ્છાનિમિત્તા વેદના. સા હિ અભુઞ્જન્તસ્સ ભિય્યોપવડ્ઢનવસેન ઉપ્પજ્જતિ. પચ્છિમાપિ ખુદ્દાનિમિત્તાવ અઙ્ગદાહસૂલાદિવેદના પવત્તા. સા હિ ભુત્તપચ્ચયા પુબ્બે અનુપ્પન્નાવ નુપ્પજ્જિસ્સતીતિ અયમેતાસં વિસેસો. વિહિંસાનિમિત્તતા ચેતાસં વિહિંસાય વિસેસો.

યા વેદના. અધુનાતિ એતરહિ. અસપ્પાયાપરિમિતભોજનં નિસ્સાયાતિ અસપ્પાયાપરિમિતસ્સ આહારસ્સ ભુઞ્જનપયોગં આગમ્મ ઉપ્પજ્જતીતિ અત્થો. પુરાણકમ્મપચ્ચયવસેનાતિ પુબ્બે પુરિમજાતિયં કતત્તા પુરાણસ્સ કમ્મસ્સ પચ્ચયતાવસેન પયોગવિપત્તિં આગમ્મ ઉપ્પજ્જનારહતાય તં વજ્જેત્વા પયોગસમ્પત્તિયા ઉપટ્ઠાપનં દુક્ખવેદનાપચ્ચયઘાતો, પટિહનનઞ્ચ હોતીતિ આહ ‘‘તસ્સા પચ્ચયં વિનાસેન્તો તં પુરાણઞ્ચ વેદનં પટિહઙ્ખામી’’તિ. અયુત્તપરિભોગો પચ્ચયે અપચ્ચવેક્ખિત્વા પરિભોગો. સો એવ કતૂપચિતકમ્મતાય કમ્મૂપચયો. તં નિસ્સાય પટિચ્ચ આયતિં અનાગતે કાલે ઉપ્પજ્જનતો યા ચાયં ‘‘નવવેદના’’તિ વુચ્ચતીતિ યોજના. યુત્તપરિભોગવસેનાતિ પચ્ચવેક્ખિત્વા પચ્ચયાનં પરિભોગવસેન, તસ્સા નવવેદનાય મૂલં અયુત્તપરિભોગકમ્મં અનિબ્બત્તેન્તો સબ્બેન સબ્બં અનુપ્પાદેન્તો. એત્તાવતાતિ ‘‘ઇતિ પુરાણ’’ન્તિઆદિના વુત્તેન પદદ્વયેન. ‘‘વિહિંસૂપરતિયા’’તિઆદિના વા પદચતુક્કેન યુત્તપરિભોગસઙ્ગહો પબ્બજિતાનુચ્છવિકસ્સ પચ્ચયપરિભોગસ્સ વુત્તત્તા. અત્તકિલમથાનુયોગપ્પહાનં જિઘચ્છાદિદુક્ખપટિઘાતસ્સ ભાસિતત્તા. ઝાનસુખાદીનં ¶ પચ્ચયભૂતસ્સ કાયસુખસ્સ અવિસ્સજ્જનતો ધમ્મિકસુખાપરિચ્ચાગો ચ દીપિતો હોતિ.

અસપ્પાયાપરિમિતૂપયોગેન જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદકો, ઇરિયાપથભઞ્જનકો વા સિયા પરિસ્સયો, સપ્પાયપરિમિતૂપયોગેન પન સો ન હોતિ. તથા સતિ ચિરકાલપ્પવત્તિસઙ્ખાતા સરીરસ્સ યાત્રા ¶ યાપના ભવિસ્સતીતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘પરિમિતપરિભોગેન…પે… ભવિસ્સતી’’તિ આહ. યો રોગો સાદ્ધો અસાદ્ધો ચ ન હોતિ, સો યાપ્યરોગો, સો એતસ્સ અત્થીતિ યાપ્યરોગી. સો હિ નિચ્ચકાલં ભેસજ્જં ઉપસેવતિ, તથા અયમ્પીતિ. યદિ યાત્રાપિ યાપના, પુબ્બેપિ ‘‘યાપનાયા’’તિ વુત્તં, કો એત્થ વિસેસોતિ? પુબ્બે ‘‘યાપનાયા’’તિ જીવિતિન્દ્રિયયાપના અધિપ્પેતા, ઇધ પન ચતુન્નમ્પિ ઇરિયાપથાનં અવિચ્છેદસઙ્ખાતા યાપના યાત્રાતિ અયમેત્થ વિસેસો. બુદ્ધપટિકુટ્ઠેન મિચ્છાજીવેન પચ્ચયપરિયેસના અયુત્તપરિયેસના. દાયકદેય્યધમ્માનં, અત્તનો ચ પમાણં અજાનિત્વા પટિગ્ગહણં, સદ્ધાદેય્યવિનિપાતનત્થં વા પટિગ્ગહણં અયુત્તપટિગ્ગહણં, યેન વા આપત્તિં આપજ્જતિ. અપચ્ચવેક્ખિત્વા પરિભોગો અયુત્તપરિભોગો. તેસં પરિવજ્જનં ધમ્મેન સમેન પચ્ચયુપ્પાદનાદિવસેન વેદિતબ્બં. ધમ્મેન હિ પચ્ચયે પરિયેસિત્વા ધમ્મેન પટિગ્ગહેત્વા પચ્ચવેક્ખિત્વા પરિભુઞ્જનં અનવજ્જતા નામ.

અરતીતિ ઉક્કણ્ઠા. પન્તસેનાસનેસુ, અધિકુસલધમ્મેસુ ચ અનભિરતિ. તન્દીતિ પચલાયિકા નિદ્દા. વિજમ્ભિતાતિ થિનમિદ્ધાભિભવેન કાયસ્સ વિજમ્ભના. વિઞ્ઞૂહિ ગરહા વિઞ્ઞૂગરહા. એકચ્ચો હિ અનવજ્જંયેવ સાવજ્જં કરોતિ, ‘‘લદ્ધં મે’’તિ પમાણાધિકં ભુઞ્જિત્વા તં જીરાપેતું અસક્કોન્તો ઉદ્ધંવિરેચનઅધોવિરેચનાદીહિ કિલમતિ, સકલવિહારે ભિક્ખૂ તસ્સ સરીરપટિજગ્ગનભેસજ્જપરિયેસનાપસુતા હોન્તિ. અઞ્ઞે તે ‘‘કિં ઇદ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અસુકસ્સ ઉદરં ઉદ્ધુમાત’’ન્તિઆદીનિ સુત્વા ‘‘નિચ્ચકાલમેસ એવંપકતિકો અત્તનો કુચ્છિપમાણં નામ ન જાનાતી’’તિ નિન્દન્તિ, એવં અનવજ્જંયેવ સાવજ્જં કરોતિ. એવં અકત્વા ‘‘અનવજ્જતા ચ ભવિસ્સતી’’તિ પટિસેવતિ. અત્તનો હિ પકતિઅગ્ગિબલાદિં જાનિત્વા ‘‘એવં મે અરતિઆદીનં અભાવેન કાયસુખતા, અગરહિતબ્બતા ચ ભવિસ્સતી’’તિ પમાણયુત્તમેવ પટિસેવતિ. યાવતકો ભોજનેન અત્થો, તસ્સ સાધનેન યાવદત્થં ઉદરસ્સ પરિપૂરણેન ઉદરાવદેહકં ભોજનં યાવદત્થઉદરાવદેહકભોજનં, તસ્સ પરિવજ્જનેન. સેય્યાય સયનેન લદ્ધબ્બસુખં સેય્યસુખં, ઉભોહિ પસ્સેહિ ¶ સમ્પરિવત્તનકં સયન્તસ્સ ઉપ્પજ્જનસુખં પસ્સસુખં ¶ , મિદ્ધેન નિદ્દાયનેન ઉપ્પજ્જનસુખં મિદ્ધસુખં, તેસં સેય્ય…પે… સુખાનં પહાનતો ચતુન્નં ઇરિયાપથાનં યોગ્યભાવસ્સ પટિપાદનં કાયસ્સ ચતુઇરિયાપથયોગ્યભાવપટિપાદનં, તતો. સુખો ઇરિયાપથવિહારો ફાસુવિહારો. પચ્છિમે વિકપ્પે, સબ્બવિકપ્પેસુ વા વુત્તં ફાસુવિહારલક્ખણં આગમેન સમત્થેતું ‘‘વુત્તમ્પિ હેત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તીસુપિ વિકપ્પેસુ આહારસ્સ ઊનપરિભોગવસેનેવ હિ ફાસુવિહારો વુત્તોતિ.

એત્તાવતાતિ ‘‘યાત્રા’’તિઆદિના વુત્તેન પદત્તયેન. ‘‘યાત્રા ચ મે ભવિસ્સતી’’તિ પયોજનપરિગ્ગહદીપના. યાત્રા હિ નં આહારૂપયોગં પયોજેતીતિ. ધમ્મિકસુખાપરિચ્ચાગહેતુકો ફાસુવિહારો મજ્ઝિમા પટિપદા અન્તદ્વયપરિવજ્જનતો. ઇમસ્મિં પન ઠાને અટ્ઠ અઙ્ગાનિ સમોધાનેતબ્બાનિ – ‘‘નેવ દવાયા’’તિ એકં અઙ્ગં, ‘‘ન મદાયા’’તિ એકં, ‘‘ન મણ્ડનાયા’’તિ એકં, ‘‘ન વિભૂસનાયા’’તિ એકં, ‘‘યાવદેવ ઇમસ્સ કાયસ્સ ઠિતિયા યાપનાયા’’તિ એકં, ‘‘વિહિંસૂપરતિયા બ્રહ્મચરિયાનુગ્ગહાયા’’તિ એકં, ‘‘ઇતિ પુરાણઞ્ચ વેદનં પટિહઙ્ખામિ, નવઞ્ચ વેદનં ન ઉપ્પાદેસ્સામી’’તિ એકં, ‘‘યાત્રા ચ મે ભવિસ્સતી’’તિ એકં. ‘‘અનવજ્જતા ચ ફાસુવિહારો ચા’’તિ અયમેત્થ ભોજનાનિસંસો. મહાસિવત્થેરો પનાહ ‘‘હેટ્ઠા ચત્તારિ અઙ્ગાનિ પટિક્ખેપો નામ, ઉપરિ પન અટ્ઠઙ્ગાનિ સમોધાનેતબ્બાની’’તિ. તત્થ ‘‘યાવદેવ ઇમસ્સ કાયસ્સ ઠિતિયા’’તિ એકં અઙ્ગં, ‘‘યાપનાયા’’તિ એકં, ‘‘વિહિંસૂપરતિયા’’તિ એકં, ‘‘બ્રહ્મચરિયાનુગ્ગહાયા’’તિ એકં, ‘‘ઇતિ પુરાણઞ્ચ વેદનં પટિહઙ્ખામી’’તિ એકં, ‘‘નવઞ્ચ વેદનં ન ઉપ્પાદેસ્સામી’’તિ એકં, ‘‘યાત્રા ચ મે ભવિસ્સતી’’તિ એકં, ‘‘અનવજ્જતા ચા’’તિ એકં. ફાસુવિહારો પન ભોજનાનિસંસોતિ. એવં અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં આહારં આહારેન્તો પટિસઙ્ખા યોનિસો પિણ્ડપાતં પટિસેવતિ નામ.

યત્થ યત્થાતિ ભુમ્મનિદ્દેસેન સેન-સદ્દસ્સ અધિકરણત્થવુત્તિમાહ. તથા આસન-સદ્દસ્સાતિ. અડ્ઢયોગાદિમ્હીતિ આદિ-સદ્દેન પાસાદાદિં, મઞ્ચાદિઞ્ચ સઙ્ગણ્હાતિ. યત્થ યત્થ વિહારે વા અડ્ઢયોગાદિમ્હિ વા આસતીતિ વિહારઅડ્ઢયોગાદિકે આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. ઇધ આદિ-સદ્દેન પીઠસન્થતાદીનમ્પિ સઙ્ગહો વેદિતબ્બો. પરિસહનટ્ઠેનાતિ અભિભવનટ્ઠેન, વિબાધનટ્ઠેનાતિ અત્થો. ઉતુયેવ ઉતુપરિસ્સયોતિ સીતુણ્હાદિઉતુયેવ ¶ અસપ્પાયો વુત્તનયેન ઉતુપરિસ્સયો. તસ્સ ઉતુપરિસ્સયસ્સ વિનોદનત્થં, અનુપ્પન્નસ્સ અનુપ્પાદનત્થં, ઉપ્પન્નસ્સ વૂપસમનત્થઞ્ચાતિ અત્થો. નાનારમ્મણતો ¶ પટિસંહરિત્વા કમ્મટ્ઠાનભૂતે એકસ્મિંયેવ આરમ્મણે ચિત્તસ્સ સમ્મદેવ લયનં પટિસલ્લાનં, તત્થ આરામો અભિરતિ પટિસલ્લાનારામો, તદત્થં. સેનાસનં હિ વિવિત્તં યોગિનો ભાવનાનુકૂલં સુઞ્ઞાગારભાવતો. તં પનેતં અત્થદ્વયં વિભાવેતું ‘‘યો સરીરાબાધચિત્તવિક્ખેપકરો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ એકીભાવસુખત્થન્તિ એકીભાવહેતુકં સુખં એકીભાવસુખં, તદત્થં. ગણસઙ્ગણિકકિલેસસઙ્ગણિકાભાવેન ઉપ્પજ્જનકસુખં.

યદિ ઉતુયેવ ઉતુપરિસ્સયો, ‘‘ઉતુ ચ સીતુણ્હ’’ન્તિ સીતુણ્હપટિઘાતં વત્વા ઉતુપરિસ્સયવિનોદનં કસ્મા વુત્તન્તિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘કામઞ્ચા’’તિઆદિ. તત્થ ‘‘નિયતં ઉતુપરિસ્સયવિનોદન’’ન્તિ એતેન ‘‘સીતસ્સ પટિઘાતાય ઉણ્હસ્સ પટિઘાતાયા’’તિ એત્થ વુત્તં સીતુણ્હં અનિયતં કદાચિ કદાચિ ઉપ્પજ્જનકં, ઉતુપરિસ્સયો પન સબ્બદાભાવી અધિપ્પેતોતિ દસ્સેતિ. વુત્તપ્પકારોતિ ‘‘સીતાદિકો, અસપ્પાયો’’તિ ચ એવં વુત્તપ્પકારો વિવટઙ્ગણરુક્ખમૂલાદીસુ નિસિન્નસ્સ અપરિગુત્તિયા અસંવુતદ્વારાદિતાય પાકટપરિસ્સયા, અસપ્પાયરૂપદસ્સનાદિના અપાકટપરિસ્સયા ચ ભિક્ખુસ્સ કાયચિત્તાનં આબાધં કરેય્યું. યત્થ ગુત્તે સેનાસને આબાધં ન કરોન્તિ. એવં જાનિત્વાતિ ઉભયપરિસ્સયરહિતન્તિ એવં ઞત્વા પટિસેવન્તો ભિક્ખુ વેદિતબ્બોતિ સમ્બન્ધો.

ધાતુક્ખોભલક્ખણસ્સ, તંહેતુકદુક્ખવેદનાલક્ખણસ્સ વા રોગસ્સ પટિપક્ખભાવો પટિઅયનટ્ઠો. તેનાહ ‘‘પચ્ચનીકગમનટ્ઠેનાતિ અત્થો’’તિ, વૂપસમનટ્ઠેનાતિ વુત્તં હોતિ. યસ્સ કસ્સચીતિ સપ્પિઆદીસુ યસ્સ કસ્સચિ. સપ્પાયસ્સાતિ હિ તસ્સ વિકારવૂપસમેનાતિ અધિપ્પાયો. ભિસક્કસ્સ કમ્મં તેન વિધાતબ્બતો. તેનાહ ‘‘તેન અનુઞ્ઞાતત્તા’’તિ. નગરપરિક્ખારેહીતિ નગરં પરિવારેત્વા રક્ખણકેહિ. વિવટપરિક્ખેપો પરિક્ખા ઉડ્ડાપો પાકારો એસિકા પલિઘો પાકારપત્થણ્ડિલન્તિ સત્ત ‘‘નગરપરિક્ખારા’’તિ વદન્તિ. સીલપરિક્ખારોતિ સુવિસુદ્ધસીલાલઙ્કારો ¶ . અરિયમગ્ગો હિ ઇધ ‘‘રથો’’તિ અધિપ્પેતો. તસ્સ ચ સમ્માવાચાદયો અલઙ્કારટ્ઠેન ‘‘પરિક્ખારો’’તિ વુત્તા. જીવિતપરિક્ખારાતિ જીવિતસ્સ પવત્તિકારણાનિ. સમુદાનેતબ્બાતિ સમ્મા ઉદ્ધં ઉદ્ધં આનેતબ્બા પરિયેસિતબ્બા. પરિવારોપિ હોતિ અન્તરાયાનં પરિતો વારણતો. તેનાહ ‘‘જીવિત…પે… રક્ખણતો’’તિ.

તત્થ અન્તરન્તિ વિવરં, ઓકાસોતિ અત્થો. વેરિકાનં અન્તરં અદત્વા અત્તનો સામિકાનં ¶ પરિવારેત્વા ઠિતસેવકા વિય રક્ખણતો. અસ્સાતિ જીવિતસ્સ. કારણભાવતોતિ ચિરપ્પવત્તિયા કારણભાવતો. રસાયનભૂતં હિ ભેસજ્જં સુચિરમ્પિ કાલં જીવિતં પવત્તેતિયેવ. યદિપિ અનુપ્પન્ના એવ દુક્ખવેદના ભેસજ્જપરિભોગેન પટિહઞ્ઞન્તિ, ન ઉપ્પન્ના તાસં સરસેનેવ ભિજ્જનતો, ઉપ્પન્નસદિસા પન ‘‘ઉપ્પન્ના’’તિ વુચ્ચન્તિ. ભવતિ હિ તંસદિસેસુ તબ્બોહારો, યથા સા એવ તિત્તિરિ, તાનિયેવ ઓસધાનીતિ. તસ્મા વુત્તં ‘‘ઉપ્પન્નાનન્તિ જાતાનં ભૂતાનં નિબ્બત્તાન’’ન્તિ. સઞ્ચયતો પટ્ઠાય સો ધાતુક્ખોભો સમુટ્ઠાનં એતેસન્તિ તંસમુટ્ઠાના. ‘‘દુક્ખવેદના’’તિ વત્વા સા અકુસલસભાવાપિ અત્થીતિ તતો વિસેસેતું ‘‘અકુસલવિપાકવેદના’’તિ વુત્તં. બ્યાબાધનટ્ઠેન બ્યાબાધો, બ્યાબાધોવ બ્યાબજ્ઝં, દુક્ખન્તિ અત્થો. નત્થિ એત્થ બ્યાબજ્ઝન્તિ અબ્યાબજ્ઝં, નિદ્દુક્ખતા. તેનાહ ‘‘અબ્યાબજ્ઝપરમતાયા’’તિ નિદ્દુક્ખપરમતાયાતિ. તં દુક્ખન્તિ રોગનિમિત્તકં દુક્ખં.

ચીવરાદીનં પચ્ચયાનં નિસ્સયનં પરિભોગો એવાતિ દસ્સેતું ‘‘તે પટિચ્ચ નિસ્સાયા’’તિ વત્વા ‘‘પરિભુઞ્જમાના’’તિ વુત્તં. પવત્તન્તીતિ જીવન્તિ. જીવનમ્પિ હિ પવત્તનં, યતો જીવિતિન્દ્રિયં ‘‘પવત્તનરસ’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

ચતુપારિસુદ્ધિસમ્પાદનવિધિવણ્ણના

૧૯. એવં પાતિમોક્ખસંવરાદિભેદેન નિદ્દિટ્ઠં સીલં પુન સાધનવિભાગેન દસ્સેતું ‘‘એવમેતસ્મિ’’ન્તિઆદિમારદ્ધં. તત્થ સાધીયતિ સમ્પાદિયતિ એતેનાતિ સાધનં, સદ્ધા સાધનં એતસ્સાતિ સદ્ધાસાધનો. નનુ ચ વીરિયસતિપઞ્ઞાહિપિ વિના પાતિમોક્ખસંવરો ન સિજ્ઝતીતિ? સચ્ચં ન સિજ્ઝતિ, સદ્ધાય પન વિસેસહેતુભાવં સન્ધાય એવં વુત્તન્તિ દસ્સેન્તો આહ

‘‘સાવકવિસયાતીતત્તા ¶ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા’’તિ. ગરુકલહુકાદિભેદે ઓતિણ્ણે વત્થુસ્મિં તસ્સ તસ્સ અપરાધસ્સ અનુરૂપં સિક્ખાપદપઞ્ઞાપનં નામ સાવકાનં અવિસયો, બુદ્ધાનં એવ વિસયો. સિક્ખાપદપઞ્ઞાપનં તાવ તિટ્ઠતુ, તસ્સ કાલોપિ નામ સાવકાનં અવિસયો, બુદ્ધાનં એવ વિસયોતિ દસ્સેન્તો ‘‘સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયાચનપટિક્ખેપો ચેત્થ નિદસ્સન’’ન્તિ આહ. તથા હિ વુત્તં ‘‘આગમેહિ ત્વં સારિપુત્ત, આગમેહિ ત્વં સારિપુત્ત, તથાગતોવ તત્થ કાલં ¶ જાનિસ્સતી’’તિ (પારા. ૨૧). તત્થ ચ-સદ્દો સમુચ્ચયત્થો. તેન ‘‘અપઞ્ઞત્તં ન પઞ્ઞપેમ, પઞ્ઞત્તં ન સમુચ્છિન્દામ, યથાપઞ્ઞત્તેસુ સિક્ખાપદેસુ સમાદાય વત્તામા’’તિ (પારા. ૫૬૫) એવમાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. સદ્ધાયાતિ સદ્દહનેન સત્થરિ, ધમ્મે ચ સદ્ધાય પચ્ચુપટ્ઠાપનેન. જીવિતેપિ પગેવ જીવિતપરિક્ખારેતિ અધિપ્પાયો.

કિકીવ અણ્ડન્તિ કિકીસકુણિકા વિય અત્તનો અણ્ડં. સા કિર જીવિતમ્પિ પરિચ્ચજિત્વા અણ્ડમેવ રક્ખતિ. ચમરીવ વાલધિન્તિ ચમરીમિગો વિય અત્તનો વાલધિં. ચમરીમિગા કિર બ્યાધેન પરિપાતિયમાના જીવિતમ્પિ પરિચ્ચજિત્વા કણ્ડકગુમ્બાદીસુ લગ્ગં અત્તનો વાલમેવ રક્ખન્તિ. પિયંવ પુત્તં એકકન્તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. યથા હિ એકપુત્તકો કુટુમ્બિકો તં એકપુત્તં, એકનયનો ચ તં એકનયનં સુટ્ઠુતરં રક્ખતિ. તથેવ સીલં અનુરક્ખમાનકાતિ અનુકમ્પનવસેન વુત્તં. સુપેસલાતિ સુટ્ઠુ પિયસીલા. સદા સબ્બકાલં દહરમજ્ઝિમથેરકાલેસુ. છન્નમ્પિ ગારવાનં વસેન સગારવા, ગરુકારવન્તોતિ અત્થો.

એવમેવ ખોતિ યથા મહાસમુદ્દો ઠિતધમ્મો વેલં નાતિક્કમતિ, એવમેવ. મમ સાવકાતિ અરિયસાવકે સન્ધાયાહ. તે હિ ધુવસીલા. ઇમસ્મિં અત્થેતિ જીવિતહેતુપિ સીલસ્સ અવીતિક્કમને.

મહાવત્તનિઅટવી નામ વિઞ્ઝાટવી. હિમવન્તપસ્સે અટવીતિ કેચિ. થેરન્તિ નામગોત્તવસેન અપઞ્ઞાતં એકં થેરં. નિપજ્જાપેસું ગન્ત્વા કસ્સચિ મા આરોચેય્યાતિ.

પૂતિલતાયાતિ ¶ ગળોચિલતાય. સમસીસીતિ જીવિતસમસીસી. યસ્સ હિ કિલેસસીસં અવિજ્જં મગ્ગપટિપાટિયા અરહત્તમગ્ગો પરિયાદિયતિ, તતો એકૂનવીસતિમે પચ્ચવેક્ખણઞાણે પતિટ્ઠાય ભવઙ્ગોત્તરણે વટ્ટસીસં જીવિતિન્દ્રિયં ચુતિચિત્તં પરિયાદિયતિ, સો ઇમાય વારસમતાય ‘‘જીવિતસમસીસી’’તિ વુચ્ચતિ. સો ચ થેરો તથા પરિનિબ્બાયિ. તેન વુત્તં ‘‘સમસીસી હુત્વા પરિનિબ્બાયી’’તિ. અભયત્થેરો કિર મહાભિઞ્ઞો. તસ્મા ચેતિયં કારાપેસીતિ વદન્તિ. અપ્પેવાતિ અપ્પેવ નામ અત્તનો જીવિતમ્પિ જહેય્ય, ન ભિન્દેતિ ન ભિન્દેય્ય, ન વીતિક્કમેય્ય.

સતિયા ¶ અધિટ્ઠિતાનન્તિ પગેવ ઉપટ્ઠિતાય સતિયા આરક્ખવસેન અધિટ્ઠિતાનં ઇન્દ્રિયાનં. અનન્વાસ્સવનીયતોતિ દ્વારભાવેન અભિજ્ઝાદીહિ અનનુબન્ધિતબ્બતો. વરન્તિ સેટ્ઠં. તત્તાયાતિ ઉણ્હાય. આદિત્તાયાતિ આદિતો પટ્ઠાય દિત્તાય. સમ્પજ્જલિતાયાતિ સમન્તતો જલન્તિયા. સજોતિભૂતાયાતિ એકજાલીભૂતાય. સમ્પલિમટ્ઠન્તિ સબ્બસો આમટ્ઠં, અઞ્ચિતન્તિ અત્થો. ન ત્વેવ વરન્તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. રૂપેસૂતિ રૂપારમ્મણેસુ. અનુબ્યઞ્જનસો નિમિત્તગ્ગાહોતિ કિલેસાનં અનુ અનુ બ્યઞ્જનવસેન ઉપ્પાદનેન પાકટીકરણવસેન સુભાદિનિમિત્તગ્ગાહો, અથ વા અનુબ્યઞ્જનસોતિ હત્થપાદાદિઅનુબ્યઞ્જનતો, નિમિત્તગ્ગાહોતિ ઇત્થિપુરિસાદિસુભાદિનિમિત્તગ્ગહણં. ચક્ખુદ્વારાદિપવત્તસ્સાતિ ચક્ખુદ્વારાદીહિ પવત્તસ્સ. વિઞ્ઞાણસ્સાતિ જવનવિઞ્ઞાણસ્સ. નિમિત્તાદિગ્ગાહં નિસેધેન્તેન સમ્પાદેતબ્બોતિ સમ્બન્ધો. અસંવિહિતસાખાપરિવારન્તિ સમ્મા અવિહિતવતિપરિક્ખેપં. પરસ્સહારીહીતિ પરસન્તકાવહારકેહિ ચોરેહિ. સમતિવિજ્ઝતીતિ સબ્બસો અતિવિજ્ઝતિ અનુપવિસતિ.

રૂપેસૂતિ રૂપહેતુ રૂપનિમિત્તં. ઉપ્પજ્જનકઅનત્થતો રક્ખ ઇન્દ્રિયન્તિ સમ્બન્ધો. એવં સેસેસુ. એતે હિ દ્વારાતિ એતે ચક્ખાદિદ્વારા. સતિકવાટેન અસંવુતત્તા વિવટા. તતો એવ અરક્ખિતા. કિલેસુપ્પત્તિયા હેતુભાવેન તંસમઙ્ગિનં હનન્તીતિ કારણૂપચારેનેવ વુત્તં. એતે વા રૂપાદયો. કિલેસાનં આરમ્મણભૂતા દ્વારા ચક્ખાદિદ્વારા. તે કીદિસા વિવટા અરક્ખિતા અસંવુતચક્ખાદિહેતું તંસમઙ્ગિનં હનન્તીતિ કારણૂપચારેનેવ વુત્તં. અગારન્તિ ગેહં. દુચ્છન્નન્તિ ન સમ્મા છાદિતં. અભાવિતન્તિ લોકુત્તરભાવનારહિતં.

સમ્પાદિતેતિઆદિસ્સ ¶ વોદાનપક્ખસ્સ અત્થો વુત્તવિપરિયાયેન વેદિતબ્બો. અયં પન સબ્બસો કિલેસાનં અનુપ્પાદો અતિઉક્કટ્ઠદેસના મગ્ગેનાગતસદિસત્તા. સમ્પાદેતબ્બોતિ ‘‘ન પુનેવં કરિસ્સ’’ન્તિ અધિટ્ઠાનસુદ્ધિયા સમ્પાદેતબ્બો.

અધુનાપબ્બજિતેનાતિ ન ચિરપબ્બજિતેન, નવપબ્બજિતેનાતિ અત્થો. કામરાગેન ડય્હામીતિ કામરાગગ્ગિના પરિડય્હામિ. સો ચ પન દાહો ઇદાનિ ચિત્તગતોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ચિત્તં મે પરિડય્હતી’’તિ. સાધૂતિ આયાચના. નિબ્બાપનન્તિ તસ્સ નિબ્બાપનુપાયં. ગોતમાતિ થેરં ગોત્તેન આલપતિ.

સઞ્ઞાય ¶ વિપરિયેસાતિ ‘‘અસુભે સુભ’’ન્તિ પવત્તસઞ્ઞાવિપરિયેસહેતુ વિપરીતસઞ્ઞાનિમિત્તં. નિમિત્તં પરિવજ્જેહિ કીદિસં? રાગૂપસઞ્હિતં રાગુપ્પત્તિહેતુભૂતં સુભનિમિત્તં પરિવજ્જેહિ ન મનસિ કરોહિ. ન કેવલં સુભનિમિત્તસ્સામનસિકારો એવ, અથ ખો અસુભભાવનાય અત્તનો ચિત્તં ભાવેહિ. કથં? એકગ્ગં સુસમાહિતં યથા તં અસુભારમ્મણે વિક્ખેપાભાવેન એકગ્ગં, સુટ્ઠુ અપ્પિતભાવેન સુસમાહિતઞ્ચ હોતિ, એવં ભાવેહીતિ. એવં સમથભાવનાય કામરાગસ્સ વિક્ખમ્ભનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સમુચ્છેદનવિધિં દસ્સેતું ‘‘સઙ્ખારે’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સઙ્ખારે પરતો પસ્સાતિ સબ્બેપિ સઙ્ખારે અવિધેય્યકતાય ‘‘પરે’’તિ પસ્સ. અનિચ્ચતાય પન ઉદયબ્બયપટિપીળિતત્તા દુક્ખતો, અનત્તસભાવત્તા, અત્તવિરહતો ચ નો અત્તતો પસ્સ. એવં લક્ખણત્તયં આરોપેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેન્તો મગ્ગપટિપાટિયા ચતુત્થમગ્ગેન સબ્બસો નિબ્બાપેહિ મહારાગં તેભૂમકસ્સ અભિભવનતો મહાવિસયતાય મહારાગં વૂપસમેહિ. યથા એતરહિ, એવં મા ડય્હિત્થો પુનપ્પુનન્તિ દળ્હતરં રાગવિનોદને નિયોજેસિ.

એવં ઇન્દ્રિયસંવરસીલસ્સ સમ્પાદને વિધિં દસ્સેત્વા એવં તં સુસમ્પાદિતં હોતીતિ નયં દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિના તત્થ પરિપૂરકારિનો થેરે નિદસ્સેતિ. તત્થ ‘‘લેણં ન ઉલ્લોકિતપુબ્બ’’ન્તિ ઇદં સબ્બત્થેવ થેરસ્સ યુગમત્તદસ્સિતાય વુત્તં. કિં પન થેરો સેનાસનં ન સોધેતિ ¶ ? ‘‘ઉલ્લોકા પઠમં ઓહારેતબ્બ’’ન્તિ હિ વુત્તં, અન્તેવાસિકાદયો એવ કિરસ્સ સેનાસનં સોધેન્તિ. અસ્સ નાગરુક્ખસ્સ.

તસ્મિં ગામેતિ મહાગામે. તરુણા થઞ્ઞપિવનકા પુત્તધીતરો યાસં તા તરુણપુત્તા, તાસં. લઞ્જાપેસીતિ થનપટ્ટિકાય થને બન્ધાપેત્વા રાજમુદ્દિકાય લઞ્જાપેસિ. રાજા થેરં ચિરતરં દટ્ઠું કાલવિક્ખેપં કરોન્તો ‘‘સ્વે સીલાનિ ગણ્હિસ્સામી’’તિ આહ. થેરો રઞ્ઞો ચ દેવિયા ચ વન્દનકાલે સત્તાકારમત્તં ગણ્હાતિ. ઇત્થી પુરિસોતિ પન વિવેકં ન કરોતિ. તેનાહ ‘‘વવત્થાનં ન કરોમી’’તિ. ‘‘અહો સુપરિસુદ્ધસીલો વતાયં અય્યો’’તિ દણ્ડદીપિકં ગહેત્વા અટ્ઠાસિ. અતિપરિસુદ્ધં પાકટન્તિ સપ્પાયલાભેન કમ્મટ્ઠાનં અતિવિય પરિસુદ્ધં વિભૂતં અહોસિ. સકલં પબ્બતં ઉન્નાદયન્તોતિ પથવિકમ્પનેન સકલં પબ્બતં એકં નિન્નાદં કરોન્તો. તન્નિવાસિદેવતાનં સાધુકારદાનેનાતિ કેચિ. ભન્તોતિ અનવટ્ઠિતો. બાલોતિ તરુણદારકો. ઉત્રસ્તોતિ ઞાતકેહિ વિનાભાવેન સન્ત્રસ્તો.

વિસગણ્ડકરોગોતિ ¶ થનકન્દળરોગમાહ. માસરોગાદિકોપિ વિસગણ્ડકરોગોતિ વદન્તિ. યતો પબ્બજિતો, તતો પટ્ઠાય પબ્બજિતકાલતો પભુતીતિ અત્થો. ઇન્દ્રિયાનીતિ ઇન્દ્રિયસંવરસીલાનિ. તેસુ હિ ભિન્નેસુ ઇન્દ્રિયાનિપિ ભિન્નાનીતિ વુચ્ચન્તિ આરક્ખાભાવતો, ઇન્દ્રિયાનેવ વા નિમિત્તાનુબ્યઞ્જનગ્ગાહસ્સ દ્વારભૂતાનિ ભિન્નાનિ નામ તંસમઙ્ગિનો અનત્થુપ્પત્તિતો, વિપરિયાયતો અભિન્નાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. ઇન્દ્રિયાનં વા અયોનિસો ઉપસંહારો ભેદનં, યોનિસો ઉપસંહારો અભેદનન્તિ અપરે. મિત્તત્થેરોવાતિ મહામિત્તત્થેરો વિય. વરેતિ સેટ્ઠે.

તથા વીરિયેનાતિ તથા-સદ્દેન વીરિયં વિસેસેતિ. યથા સતિ અનવજ્જલક્ખણાવ ઇન્દ્રિયસંવરસાધનં, તથા વીરિયં અનવજ્જલક્ખણં આજીવપારિસુદ્ધિસાધનન્તિ. વીરિયાપેક્ખમેવ વિસેસનં દટ્ઠબ્બં. તેનેવાહ ‘‘સમ્માઆરદ્ધવીરિયસ્સા’’તિ. અયુત્તા એસના અનેસના, યથાવુત્તમિચ્છાજીવસઙ્ગહા. સા એવ સત્થુસાસનસ્સ ન પતિરૂપાતિ અપ્પતિરૂપં, તં અનેસનં અપ્પતિરૂપં. અથ વા પતિરૂપવિરોધિની અપ્પતિરૂપા, પરિગ્ગહિતધુતઙ્ગસ્સ ¶ ધુતઙ્ગનિયમવિરોધિની યસ્સ કસ્સચિ સલ્લેખવિકોપિની પટિપત્તિ. ઇમસ્મિં પક્ખે ચ-સદ્દો લુત્તનિદ્દિટ્ઠો, અનેસનં, અપ્પતિરૂપઞ્ચ પહાયાતિ. પટિસેવમાનેન પરિવજ્જયતા સમ્પાદેતબ્બાતિ સમ્બન્ધો. ‘‘પરિસુદ્ધુપ્પાદે’’તિ ઇમિનાવ ધમ્મદેસનાદીનં પરિસુદ્ધાય સમુટ્ઠાનતા દીપિતા હોતીતિ ‘‘ધમ્મદેસનાદીહિ ચસ્સ ગુણેહિ પસન્નાન’’ન્તિ વુત્તં. આદિ-સદ્દેન બાહુસચ્ચવત્તપરિપૂરણઇરિયાપથસમ્પત્તિઆદીનં ગહણં વેદિતબ્બં. ધુતગુણે ચસ્સ પસન્નાનન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. પિણ્ડપાતચરિયાદીહીતિ આદિ-સદ્દેન મિત્તસુહજ્જપંસુકૂલચરિયાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. ધુતઙ્ગનિયમાનુલોમેનાતિ તંતંધુતઙ્ગનિયતાય પટિપત્તિયા અનુલોમવસેન, અવિકોપનવસેનાતિ અત્થો. મહિચ્છસ્સેવ મિચ્છાજીવેન જીવિકા, ન અપ્પિચ્છસ્સ. અપ્પિચ્છતાય ઉક્કંસગતાય મિચ્છાજીવસ્સ અસમ્ભવો એવાતિ દસ્સેતું ‘‘એકબ્યાધિવૂપસમત્થ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ પૂતિહરિતકીતિ પૂતિમુત્તપરિભાવિતં, પૂતિભાવેન વા છડ્ડિતં હરિતકં. અરિયવંસો એતસ્સ અત્થીતિ, અરિયવંસે વા નિયુત્તોતિ અરિયવંસિકો, પચ્ચયગેધસ્સ દૂરસમુસ્સારિતત્તા ઉત્તમો ચ સો અરિયવંસિકો ચાતિ ઉત્તમઅરિયવંસિકો. યસ્સ કસ્સચીતિ પરિગ્ગહિતાપરિગ્ગહિતધુતઙ્ગેસુ યસ્સ કસ્સચિ.

નિમિત્તં નામ પચ્ચયે ઉદ્દિસ્સ યથા અધિપ્પાયો ઞાયતિ એવં નિમિત્તકમ્મં. ઓભાસો નામ ¶ ઉજુકમેવ અકથેત્વા યથા અધિપ્પાયો વિભૂતો હોતિ, એવં ઓભાસનં. પરિકથા નામ પરિયાયેન કથનં. તથા ઉપ્પન્નન્તિ નિમિત્તાદિવસેન ઉપ્પન્નં.

દ્વારં દિન્નન્તિ રોગસીસેન પરિભોગસ્સ દ્વારં દિન્નં. તસ્મા અરોગકાલેપિ પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ, આપત્તિ ન હોતીતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘કિઞ્ચાપિ આપત્તિ ન હોતી’’તિઆદિ. ન વટ્ટતીતિ સલ્લેખપટિપત્તિયં ઠિતસ્સ ન વટ્ટતિ, સલ્લેખં કોપેતીતિ અધિપ્પાયો. ‘‘આજીવં પન કોપેતી’’તિ ઇમિનાવ સેનાસનપટિસંયુત્તધુતઙ્ગધરસ્સ નિમિત્તાદયો ન વટ્ટન્તીતિ વદન્તિ. તદઞ્ઞધુતઙ્ગધરસ્સાપિ ન વટ્ટન્તિયેવાતિ અપરે. અકરોન્તોતિ યથાસકં અનુઞ્ઞાતવિસયેપિ અકરોન્તો. અઞ્ઞત્રેવાતિ ઠપેત્વા એવ.

ગણવાસં ¶ પહાય અરઞ્ઞાયતને પટિપ્પસ્સદ્ધિવિવેકસ્સ મુદ્ધભૂતાય અગ્ગફલસમાપત્તિયા વિહરન્તો મહાથેરો ‘‘પવિવેકં બ્રૂહયમાનો’’તિ વુત્તો. ઉદરસન્નિસ્સિતો વાતાબાધો ઉદરવાતાબાધો. અસમ્ભિન્નં ખીરં એતસ્સાતિ અસમ્ભિન્નખીરં, તદેવ પાયાસન્તિ અસમ્ભિન્નખીરપાયાસં, ઉદકેન અસમ્મિસ્સખીરેન પક્કપાયાસન્તિ અત્થો. તસ્સાતિ પાયાસસ્સ. ઉપ્પત્તિમૂલન્તિ ‘‘ગિહિકાલે મે, આવુસો, માતા સપ્પિમધુસક્કરાદીહિ યોજેત્વા અસમ્ભિન્નખીરપાયાસં અદાસિ, તેન મે ફાસુ અહોસી’’તિ અત્તનો વચીનિચ્છારણસઙ્ખાતં ઉપ્પત્તિહેતું. ‘‘અપરિભોગારહો પિણ્ડપાતો’’તિ કસ્મા વુત્તં, નનુ થેરસ્સ ઓભાસનાદિચિત્તુપ્પત્તિયેવ નત્થીતિ? સચ્ચં નત્થિ, અજ્ઝાસયં પન અજાનન્તા એકચ્ચે પુથુજ્જના તથા મઞ્ઞેય્યું, અનાગતે ચ સબ્રહ્મચારિનો એવં મમ દિટ્ઠાનુગતિં આપજ્જેય્યુન્તિ પટિક્ખિપિ. અપિચ મહાથેરસ્સ પરમુક્કંસગતા સલ્લેખપટિપત્તિ. તથા હિ દહરભિક્ખુનો ‘‘કસ્સ સમ્પન્નં ન મનાપ’’ન્તિ (પાચિ. ૨૦૯, ૨૫૭, ૬૧૨, ૧૨૨૮, ૧૨૩૪; ચૂળવ. ૩૪૩) વચનં નિસ્સાય યાવ પરિનિબ્બાના પિટ્ઠખાદનીયં ન ખાદતિ.

વચીવિઞ્ઞત્તિવિપ્ફારાતિ વચીનિચ્છારણહેતુ. અત્થવિઞ્ઞાપનવસેન પવત્તમાનો હિ સદ્દો અસતિપિ વિઞ્ઞત્તિયા તસ્સ કેનચિ પચ્ચયેન પચ્ચયભાવે વચીવિઞ્ઞત્તિવસેનેવ પવત્તતીતિ ‘‘વચીવિઞ્ઞત્તિવિપ્ફારો’’તિ વુચ્ચતિ. ભુત્તોતિ ભુત્તવા સચે ભવેય્યં અહં. સાતિ અસ્સ. અકારલોપેન હિ નિદ્દેસો ‘‘એવંસ તે’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૩; અ. નિ. ૬.૫૮; ૮.૭) વિય. અન્તગુણન્તિ અન્તભોગો. બહિ ચરેતિ આસયતો નિક્ખમિત્વા ગોચરગ્ગહણવસેન ¶ બહિ યદિ વિચરેય્ય. પરમપ્પિચ્છં દસ્સેતું લોકવોહારેનેવમાહ. લોકે હિ અયુત્તભોજનં ઓદરિયં ગરહન્તા એવં વદન્તિ ‘‘કિંસુ નામ તસ્સ અન્તાનિ બહિ ચરન્તી’’તિ. આરાધેમીતિ આદિતો પટ્ઠાય રાધેમિ, વસે વત્તેમીતિ અત્થો.

મહાતિસ્સત્થેરો કિર દુબ્ભિક્ખકાલે મગ્ગં ગચ્છન્તો ભત્તચ્છેદેન, મગ્ગકિલમથેન ચ કિલન્તકાયો દુબ્બલો અઞ્ઞતરસ્સ ફલિતસ્સ અમ્બસ્સ મૂલે નિપજ્જિ, બહૂનિ અમ્બફલાનિ તહં તહં પતિતાનિ હોન્તિ. તત્થેકો વુડ્ઢતરો ઉપાસકો થેરસ્સ સન્તિકં ઉપગન્ત્વા પરિસ્સમં ઞત્વા ¶ અમ્બપાનં પાયેત્વા અત્તનો પિટ્ઠિં આરોપેત્વા વસનટ્ઠાનં નેતિ. થેરો –

‘‘ન પિતા નપિ તે માતા, ન ઞાતિ નપિ બન્ધવો;

કરોતેતાદિસં કિચ્ચં, સીલવન્તસ્સ કારણા’’તિ. (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૦) –

અત્તાનં ઓવદિત્વા સમ્મસનં આરભિત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા તસ્સ પિટ્ઠિગતો એવ મગ્ગપટિપાટિયા અરહત્તં સચ્છાકાસિ. ઇમં સન્ધાય વુત્તં ‘‘અમ્બખાદકમહાતિસ્સત્થેરવત્થુપિ ચેત્થ કથેતબ્બ’’ન્તિ. સબ્બથાપીતિ સબ્બપ્પકારેનપિ અનેસનવસેન, ચિત્તુપ્પત્તિવસેનપિ, પગેવ કાયવચીવિપ્ફન્દિતવસેનાતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘અનેસનાયા’’તિઆદિ.

અપચ્ચવેક્ખિતપરિભોગે ઇણપરિભોગઆપત્તિઆદીનવસ્સ, તબ્બિપરિયાયતો પચ્ચવેક્ખિતપરિભોગે આનિસંસસ્સ ચ દસ્સનં આદીનવાનિસંસદસ્સનં. તસ્સ પન પચ્ચયાધિકારત્તા વુત્તં ‘‘પચ્ચયેસૂ’’તિ. કારણકારણમ્પિ હિ કારણભાવેન વુચ્ચતિ યથા તિણેહિ ભત્તં સિદ્ધન્તિ. યેન કારણેન ભિક્ખુનો અપચ્ચવેક્ખિતપરિભોગો નામ સિયા, તસ્મિં વજ્જિતે પચ્ચયસન્નિસ્સિતસીલં સિજ્ઝતિ, વિસુજ્ઝતિ ચાતિ દસ્સેતું ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ પચ્ચયગેધન્તિ ગેધગ્ગહણેનેવ સમ્મોહોપિ ગહિતોતિ દટ્ઠબ્બો તેન સહ પવત્તનતો, તદુપનિસ્સયતો ચ. ધમ્મેન સમેન ઉપ્પન્નેતિ ઇદં પચ્ચયાનં આગમનસુદ્ધિદસ્સનં, ન પચ્ચયસન્નિસ્સિતસીલવિસુદ્ધિદસ્સનં. પચ્ચયાનં હિ ઇદમત્થિતં ઉપધારેત્વા પરિભુઞ્જનં પચ્ચયસન્નિસ્સિતસીલં. યસ્મા પન તે પચ્ચયા ઞાયાધિગતા એવ ભિક્ખુના પરિભુઞ્જિતબ્બા, તસ્મા વુત્તં ‘‘ધમ્મેન સમેન ઉપ્પન્ને પચ્ચયે’’તિ. યથાવુત્તેન વિધિનાતિ ‘‘સીતસ્સ પટિઘાતાયા’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૨૩; અ. નિ. ૬.૫૮; મહાનિ. ૨૦૬) વુત્તવિધિના.

ધાતુવસેન ¶ વાતિ ‘‘યથાપચ્ચયં વત્તમાનં ધાતુમત્તમેવેતં, યદિદં ચીવરાદિ, તદુપભુઞ્જકો ચ પુગ્ગલો’’તિ એવં ધાતુમનસિકારવસેન વા. પટિકૂલવસેન વાતિ પિણ્ડપાતે તાવ આહારે પટિકૂલસઞ્ઞાવસેન, ‘‘સબ્બાનિ પન ઇમાનિ ચીવરાદીનિ અજિગુચ્છનીયાનિ, ઇમં પૂતિકાયં પત્વા અતિવિય જિગુચ્છનીયાનિ જાયન્તી’’તિ એવં પટિકૂલમનસિકારવસેન વા. તતો ઉત્તરીતિ પટિલાભકાલતો ઉપરિ. અનવજ્જોવ પરિભોગો ¶ આદિતોવ પઞ્ઞાય પરિસોધિતત્તા અધિટ્ઠહિત્વા ઠપિતપત્તચીવરાનં વિયાતિ. પચ્ચવેક્ખણાય આદિસુદ્ધિદસ્સનપરમેતં, ન પરિભોગકાલે પચ્ચવેક્ખણપટિક્ખેપપરં. તેનાહ ‘‘પરિભોગકાલેપી’’તિઆદિ. તત્રાતિ તસ્મિં પરિભોગકાલે પચ્ચવેક્ખણે. સન્નિટ્ઠાનકરોતિ અસન્દેહકરો એકન્તિકો.

થેય્યપરિભોગો નામ અનરહસ્સ પરિભોગો. ભગવતાપિ અત્તનો સાસને સીલવતો પચ્ચયા અનુઞ્ઞાતા, ન દુસ્સીલસ્સ. દાયકાનમ્પિ સીલવતો એવ પરિચ્ચાગો, ન દુસ્સીલસ્સ. અત્તનો કારાનં મહપ્ફલભાવસ્સ પચ્ચાસીસનતો. ઇતિ સત્થારા અનનુઞ્ઞાતત્તા, દાયકેહિ ચ અપરિચ્ચત્તત્તા દુસ્સીલસ્સ પરિભોગો થેય્યાય પરિભોગો થેય્યપરિભોગો. ઇણવસેન પરિભોગો ઇણપરિભોગો, પટિગ્ગાહકતો દક્ખિણાવિસુદ્ધિયા અભાવતો ઇણં ગહેત્વા પરિભોગો વિયાતિ અત્થો. તસ્માતિ ‘‘સીલવતો’’તિઆદિના વુત્તમેવત્થં કારણભાવેન પચ્ચામસતિ. ચીવરં કાયતો મોચેત્વા પરિભોગે પરિભોગે પુરેભત્ત…પે… પચ્છિમયામેસુ પચ્ચવેક્ખિતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. તથા અસક્કોન્તેન યથાવુત્તકાલવિસેસવસેન એકદિવસે ચતુક્ખત્તું તિક્ખત્તું દ્વિક્ખત્તું સકિંયેવ વા પચ્ચવેક્ખિતબ્બં. સચે અરુણં ઉગ્ગચ્છતિ, ઇણપરિભોગટ્ઠાને તિટ્ઠતિ. હિય્યો યં મયા ચીવરં પરિભુત્તં, તં યાવદેવ સીતસ્સ પટિઘાતાય…પે… હિરિકોપીનપટિચ્છાદનત્થં. હિય્યો યો મયા પિણ્ડપાતો પરિભુત્તો, સો ‘‘નેવ દવાયા’’તિઆદિના સચે અતીતપરિભોગપચ્ચવેક્ખણં ન કરેય્યાતિ વદન્તિ, તં વીમંસિતબ્બં. સેનાસનમ્પિ પરિભોગે પરિભોગેતિ પવેસે પવેસે. સતિપચ્ચયતાતિ સતિયા પચ્ચયભાવો પટિગ્ગહણસ્સ, પરિભોગસ્સ ચ પચ્ચવેક્ખણસતિયા પચ્ચયભાવો યુજ્જતિ, પચ્ચવેક્ખિત્વાવ પટિગ્ગહેતબ્બં, પરિભુઞ્જિતબ્બઞ્ચાતિ અત્થો. તેનેવાહ ‘‘સતિં કત્વા’’તિઆદિ. એવં સન્તેપીતિ યદિપિ દ્વીસુપિ ઠાનેસુ પચ્ચવેક્ખણા યુત્તા, એવં સન્તેપિ. અપરે પનાહુ – સતિ પચ્ચયતાતિ સતિ ભેસજ્જપરિભોગસ્સ પચ્ચયભાવે, સતિ પચ્ચયેતિ અત્થો. એવં સન્તેપીતિ પચ્ચયે સતિપીતિ. તં તેસં મતિમત્તં. તથા હિ પચ્ચયસન્નિસ્સિતસીલં પચ્ચવેક્ખણાય વિસુજ્ઝતિ, ન પચ્ચયસ્સ ભાવમત્તેન.

એવં ¶ પચ્ચયસન્નિસ્સિતસીલસ્સ વિસુદ્ધિં દસ્સેત્વા તેનેવ પસઙ્ગેન સબ્બાપિ વિસુદ્ધિયો દસ્સેતું ‘‘ચતુબ્બિધા હિ સુદ્ધી’’તિઆદિમાહ. તત્થ સુજ્ઝતિ ¶ એતાયાતિ સુદ્ધિ, યથાધમ્મં દેસનાવ સુદ્ધિ દેસનાસુદ્ધિ. વુટ્ઠાનસ્સાપિ ચેત્થ દેસનાય એવ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. છિન્નમૂલાપત્તીનં પન અભિક્ખુતાપટિઞ્ઞાવ દેસના. અધિટ્ઠાનવિસિટ્ઠો સંવરોવ સુદ્ધિ સંવરસુદ્ધિ. ધમ્મેન સમેન પચ્ચયાનં પરિયેટ્ઠિ એવ સુદ્ધિ પરિયેટ્ઠિસુદ્ધિ. ચતૂસુપિ પચ્ચયેસુ વુત્તવિધિના પચ્ચવેક્ખણાવ સુદ્ધિ પચ્ચવેક્ખણસુદ્ધિ. એસ તાવ સુદ્ધીસુ સમાસનયો. સુદ્ધિમન્તેસુ પન દેસના સુદ્ધિ એતસ્સાતિ દેસનાસુદ્ધિ. સેસેસુપિ એસેવ નયો. સુદ્ધિ-સદ્દો પન વુત્તનયોવ. એવન્તિ સંવરભેદં સન્ધાયાહ. પહાયાતિ વજ્જેત્વા, અકત્વાતિ અત્થો.

દાતબ્બટ્ઠેન દાયં, તં આદિયન્તીતિ દાયાદા. અનનુઞ્ઞાતેસુ સબ્બેન સબ્બં પરિભોગાભાવતો, અનુઞ્ઞાતેસુ એવ ચ પરિભોગસમ્ભવતો ભિક્ખૂહિ પરિભુઞ્જિતબ્બપચ્ચયા ભગવતો સન્તકા. ‘‘ધમ્મદાયાદા મે, ભિક્ખવે, ભવથ મા આમિસદાયાદા. અત્થિ મે તુમ્હેસુ અનુકમ્પા ‘કિન્તિ મે સાવકા ધમ્મદાયાદા ભવેય્યું નો આમિસદાયાદા’’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૯) એવં પવત્તં ધમ્મદાયાદસુત્તઞ્ચ એત્થ એતસ્મિં અત્થે સાધકં.

અવીતરાગાનં તણ્હાપરવસતાય પચ્ચયપરિભોગે સામિભાવો નત્થિ, તદભાવેન વીતરાગાનં તત્થ સામિભાવો યથારુચિપરિભોગસમ્ભવતો. તથા હિ તે પટિકૂલમ્પિ અપ્પટિકૂલાકારેન, અપ્પટિકૂલમ્પિ પટિકૂલાકારેન, તદુભયમ્પિ વજ્જેત્વા અજ્ઝુપેક્ખનાકારેન પચ્ચયે પરિભુઞ્જન્તિ, દાયકાનઞ્ચ મનોરથં પરિપૂરેન્તિ. તેનાહ ‘‘તે હિ તણ્હાય દાસબ્યં અતીતત્તા સામિનો હુત્વા પરિભુઞ્જન્તી’’તિ.

સબ્બેસન્તિ અરિયાનં, પુથુજ્જનાનઞ્ચ. કથં પુથુજ્જનાનં ઇમે પરિભોગા સમ્ભવન્તિ? ઉપચારવસેન. યો હિ પુથુજ્જનસ્સાપિ સલ્લેખપટિપત્તિયં ઠિતસ્સ પચ્ચયગેધં પહાય તત્થ તત્થ અનુપલિત્તેન ચિત્તેન પરિભોગો, સો સામિપરિભોગો વિય હોતિ. સીલવતો પન પચ્ચવેક્ખિતપરિભોગો દાયજ્જપરિભોગો વિય હોતિ, દાયકાનં મનોરથસ્સ અવિરાધનતો. તથા હિ વુત્તં ‘‘દાયજ્જપરિભોગેયેવ વા સઙ્ગહં ગચ્છતી’’તિ. કલ્યાણપુથુજ્જનસ્સ પરિભોગે વત્તબ્બમેવ નત્થિ, તસ્સ સેક્ખસઙ્ગહતો. સેક્ખસુત્તં (સં. નિ. ૫.૧૩) હેતસ્સત્થસ્સ સાધકં. તેનાહ ‘‘સીલવાપિ ¶ હી’’તિઆદિ. પચ્ચનીકત્તાતિ યથા ઇણાયિકો અત્તનો રુચિયા ઇચ્છિતદેસં ગન્તું ન ¶ લભતિ, એવં ઇણપરિભોગયુત્તો લોકતો નિસ્સરિતું ન લભતીતિ તપ્પટિપક્ખત્તા સીલવતો પચ્ચવેક્ખિતપરિભોગો આણણ્યપરિભોગોતિ આહ ‘‘આણણ્યપરિભોગો વા’’તિ. એતેન નિપ્પરિયાયતો ચતુપરિભોગવિનિમુત્તો વિસુંયેવાયં પરિભોગોતિ દસ્સેતિ. ઇમાય સિક્ખાયાતિ સીલસઙ્ખાતાય સિક્ખાય. કિચ્ચકારીતિ પટિઞ્ઞાનુરૂપં પટિપજ્જનતો યુત્તપત્તકારી.

ઇદાનિ તમેવ કિચ્ચકારિતં સુત્તપદેન વિભાવેતું ‘‘વુત્તમ્પિ ચેત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ વિહારન્તિ પતિસ્સયં. સયનાસનન્તિ મઞ્ચાદિં. ઉભયેનપિ સેનાસનમેવ વુત્તં. આપન્તિ ઉદકં. સઙ્ઘાટિરજૂપવાહનન્તિ પંસુમલાદિનો સઙ્ઘાટિગતરજસ્સ ધોવનં. સુત્વાન ધમ્મં સુગતેન દેસિતન્તિ ચીવરાદીસુ ‘‘પટિસઙ્ખા યોનિસો ચીવરં પટિસેવતિ સીતસ્સ પટિઘાતાયા’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૨૩; અ. નિ. ૬.૫૮; મહાનિ. ૨૦૬) નયેન ભગવતા દેસિતં ધમ્મં સુત્વા. સઙ્ખાય સેવે વરપઞ્ઞસાવકોતિ ‘‘પિણ્ડ’’ન્તિ વુત્તં પિણ્ડપાતં, વિહારાદિપદેહિ વુત્તં સેનાસનં, ‘‘પિપાસાગેલઞ્ઞસ્સ વૂપસમનતો પાનીયમ્પિ ગિલાનપચ્ચયો’’તિ આપમુખેન દસ્સિતં ગિલાનપચ્ચયં, સઙ્ઘાટિયાદિચીવરન્તિ ચતુબ્બિધં પચ્ચયં સઙ્ખાય ‘‘યાવદેવ ઇમસ્સ કાયસ્સ ઠિતિયા’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૨૩; ૨.૨૪; ૩.૭૫; સં. નિ. ૪.૧૨૦; અ. નિ. ૬.૫૮; ૮.૯; ધ. સ. ૧૩૫૫) નયેન પચ્ચવેક્ખિત્વા. સેવે સેવિતું સક્કુણેય્ય ઉત્તમપઞ્ઞસ્સ ભગવતો સાવકો સેખો વા પુથુજ્જનો વા.

યસ્મા ચ સઙ્ખાય સેવી વરપઞ્ઞસાવકો, તસ્મા હિ પિણ્ડે…પે… પોક્ખરે વારિબિન્દુ, તથા હોતિ. કાલેનાતિ અરિયાનં ભોજનકાલે. લદ્ધાતિ લભિત્વા. પરતોતિ અઞ્ઞતો દાયકતો. અનુગ્ગહાતિ અનુકમ્પાય બહુમ્હિ ઉપનીતે મત્તં સો જઞ્ઞા જાનેય્ય સતતં સબ્બકાલં ઉપટ્ઠિતો ઉપટ્ઠિતસ્સતિ. આલેપનરૂહને યથાતિ ભેસજ્જલેપનેન વણસ્સ રુહને વિય, મત્તં જાનેય્યાતિ યોજના. આહરેતિ આહરેય્ય. ‘‘આહરેય્યાહાર’’ન્તિ વા પાઠો. યાપનત્થન્તિ સરીરસ્સ યાપનાય. અમુચ્છિતોતિ તણ્હામુચ્છાય અમુચ્છિતો ગેધં તણ્હં અનાપન્નો.

અત્તનો ¶ માતુલસ્સ સઙ્ઘરક્ખિતત્થેરસ્સેવ નામસ્સ ગહિતત્તા ભાગિનેય્યસઙ્ઘરક્ખિતસામણેરો. સાલિકૂરન્તિ સાલિભત્તં. સુનિબ્બુતન્તિ સુસીતલં. અસઞ્ઞતોતિ અપચ્ચવેક્ખણં સન્ધાયાહ. સબ્બાસવપરિક્ખીણોતિ પરિક્ખીણસબ્બાસવો.

૨૦. પરિયન્તો ¶ એતેસં અત્થીતિ પરિયન્તાનિ, પરિયન્તાનિ સિક્ખાપદાનિ યેસં તે પરિયન્તસિક્ખાપદા, તેસં પરિયન્તસિક્ખાપદાનં. ઉપસમ્પન્નાનન્તિ ઠપેત્વા કલ્યાણપુથુજ્જનસેક્ખાસેક્ખે તદઞ્ઞેસં ઉપસમ્પન્નાનં. સામઞ્ઞજોતનાપિ હિ વિસેસે તિટ્ઠતિ. કુસલધમ્મે યુત્તાનન્તિ વિપસ્સનાચારે યુત્તપયુત્તાનં. સેક્ખધમ્મા પરિયન્તા પરમા મરિયાદા એતસ્સાતિ સેક્ખપરિયન્તો. નામરૂપપરિચ્છેદતો, કુસલધમ્મસમાદાનતો વા પન પટ્ઠાય યાવ ગોત્રભૂ, તાવ પવત્તકુસલધમ્મપ્પબન્ધો સેક્ખધમ્મે આહચ્ચ ઠિતો સેક્ખપરિયન્તો. સેક્ખધમ્માનં વા હેટ્ઠિમન્તભૂતા સિક્ખિતબ્બા લોકિયા તિસ્સો સિક્ખા સેક્ખપરિયન્તો, તસ્મિં સેક્ખપરિયન્તે. પરિપૂરકારીનન્તિ કિઞ્ચિપિ સિક્ખં અહાપેત્વા પૂરેન્તાનં. ઉપરિવિસેસાધિગમત્થં કાયે ચ જીવિતે ચ અનપેક્ખાનં. તતો એવ સીલપારિપૂરિઅત્થં પરિચ્ચત્તજીવિતાનં. દિટ્ઠિસંકિલેસેન અપરામસનીયતો પારિસુદ્ધિવન્તં સીલં અપરામટ્ઠપારિસુદ્ધિસીલં. કિલેસાનં સબ્બસો પટિપ્પસ્સદ્ધિયા પારિસુદ્ધિવન્તં સીલં પટિપ્પસ્સદ્ધિપારિસુદ્ધિસીલં.

અનુપસમ્પન્નાનં અસેક્ખાનં, સેક્ખાનં, કલ્યાણપુથુજ્જનાનઞ્ચ સીલં મહાનુભાવતાય આનુભાવતો અપરિયન્તમેવાતિ આહ ‘‘ગણનવસેન સપરિયન્તત્તા’’તિ. કાયવાચાનં સંવરણતો, વિનયનતો ચ સંવરવિનયા. પેય્યાલમુખેન નિદ્દિટ્ઠાતિ તત્થ તત્થ સત્થારા દેસિતવિત્થારનયેન યથાવુત્તગણનતો નિદ્દિટ્ઠા. સિક્ખાતિ સીલસઙ્ખાતા સિક્ખા. વિનયસંવરેતિ વિનયપિટકે. ગણનવસેન સપરિયન્તમ્પિ ઉપસમ્પન્નાનં સીલન્તિ હેટ્ઠા વુત્તં આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. યં કિઞ્ચિ હિ ઉપસમ્પન્નેન સિક્ખિતબ્બં સીલં નામ, તત્થ કસ્સચિપિ અનવસેસતો અનવસેસવસેન ¶ . સમાદાનભાવન્તિ સમાદાનસબ્ભાવં. લાભ…પે… વસેન અદિટ્ઠપરિયન્તભાવો લાભાદિહેતુ સીલસ્સ અવીતિક્કમો.

ધનં ચજે અઙ્ગવરસ્સ હેતુ પારિપન્થિકચોરાદીહિ ઉપદ્દુતો. અઙ્ગં ચજે જીવિતં રક્ખમાનો સપ્પદટ્ઠાદિકાલે. અઙ્ગં ધનં જીવિતઞ્ચાપિ સબ્બં, ચજે નરો ધમ્મમનુસ્સરન્તો સુતસોમમહાબોધિસત્તાદયો વિય. તેનાહ ‘‘ઇમં સપ્પુરિસાનુસ્સતિં અવિજહન્તો’’તિ. જિઘચ્છાપરિસ્સમેન જીવિતસંસયે સતિપિ. સિક્ખાપદં અવીતિક્કમ્માતિ અસ્સામિકેસુ અમ્બફલેસુ ¶ ભૂમિયં પતિતેસુ સમીપેયેવ સન્તેસુપિ પટિગ્ગાહકાભાવેન અપરિભુઞ્જન્તો પટિગ્ગહણસિક્ખાપદં અવીતિક્કમિત્વા.

સીલવન્તસ્સાતિ સીલવન્તભાવસ્સ કારણા, સીલવન્તસ્સ વા તુય્હં એતાદિસં અંસેન વાહણાદિકં કિચ્ચં કરોતિ, કારણા સીલસ્સાતિ અધિપ્પાયો. સુધોતજાતિમણિ વિયાતિ ચતૂસુ પાસાણેસુ સમ્મદેવ ધોતજાતિમણિ વિય. મહાસઙ્ઘરક્ખિતભાગિનેય્યસઙ્ઘરક્ખિતત્થેરાનં વિયાતિ મહાસઙ્ઘરક્ખિતત્થેરસ્સ, તસ્સેવ ભાગિનેય્યસઙ્ઘરક્ખિતત્થેરસ્સ વિય ચ. ‘‘કિમત્થં મયં ઇધાગતા’’તિ મહાજનસ્સ વિપ્પટિસારો ભવિસ્સતીતિ અધિપ્પાયો. અચ્છરિકાયાતિ અઙ્ગુલિફોટનેન. અસતિયાતિ સતિસમ્મોસેન. અઞ્ઞાણપકતન્તિ અઞ્ઞાણેન અપરજ્ઝિત્વા કતં, અજાનિત્વા કતન્તિ અત્થો.

અપ્પસ્સુતોપિ ચે હોતીતિ સુત્તગેય્યાદિસુતરહિતો હોતિ ચે. સીલેસુ અસમાહિતોતિ પાતિમોક્ખસંવરાદિસીલેસુપિ ન સમ્મા પતિટ્ઠિતો હોતિ ચે. નાસ્સ સમ્પજ્જતે સુતન્તિ અસ્સ સીલરહિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ સુતં અત્તનો, પરેસઞ્ચ કત્થચિ ભવસમ્પત્તિઆવહં ન હોતિ. ‘‘દુસ્સીલોયં પુરિસપુગ્ગલો’’તિ હિ સિક્ખાકામા ન તસ્સ સન્તિકં ઉપસઙ્કમન્તિ. બહુસ્સુતોપિ ચેતિ એત્થ ચે-તિ નિપાતમત્તં. પસંસિતોતિ પસંસિતો એવ નામ.

રાગવસેન અપરામટ્ઠગહણેન તણ્હાપરામાસાભાવમાહ. તથારૂપન્તિ રાગવસેન અપરામટ્ઠં. ભિન્દિત્વાતિ હનિત્વા. સઞ્ઞપેસ્સામીતિ સઞ્ઞત્તિં ¶ કરિસ્સામિ, અપ્પકં વેલં મં વિસ્સેજ્જેતુન્તિ અધિપ્પાયો. અટ્ટિયામીતિ જિગુચ્છામિ. હરાયામીતિ લજ્જામિ.

પલિપન્નોતિ સીદન્તો, સમ્મક્ખિતો વા. સીલેનેવ સદ્ધિં મરિસ્સામીતિ સીલં અવિનાસેન્તો તેન સહેવ મરિસ્સામિ, ન ઇદાનિ કદાચિપિ તં પરિચ્ચજિસ્સામિ. સતિ હિ ભવાદાને સીલેન વિયોગો સિયા, ભવમેવ નાદિયિસ્સામીતિ અધિપ્પાયો. રોગં સમ્મસન્તોતિ રોગભૂતં વેદનં વેદનામુખેન સેસારૂપધમ્મે, રૂપધમ્મે ચ પરિગ્ગહેત્વા વિપસ્સન્તો.

રુપ્પતોતિ વિકારં આપાદિયમાનસરીરસ્સ. પરિસુસ્સતીતિ સમન્તતો સુસ્સતિ. યથા કિં? પુપ્ફં યથા પંસુનિ આતપે કતં સૂરિયાતપસન્તત્તે પંસુનિ ઠપિતં સિરીસાદિપુપ્ફં વિયાતિ ¶ અત્થો. અજઞ્ઞન્તિ અમનુઞ્ઞં જિગુચ્છનીયં. જઞ્ઞસઙ્ખાતન્તિ બાલેહિ ‘‘જઞ્ઞ’’ન્તિ એવં કિત્તિતં. જઞ્ઞરૂપં અપસ્સતોતિ યથાભૂતં અપ્પસ્સતો અવિદ્દસુનો ‘‘જઞ્ઞ’’ન્તિ પસંસિતં. ધિરત્થુમન્તિ ધિ અત્થુ ઇમં, ધિ-સદ્દયોગેન સબ્બત્થ ઉપયોગવચનં, ઇમસ્સ પૂતિકાયસ્સ ધિકારો હોતૂતિ અત્થો. દુગ્ગન્ધિયન્તિ દુગ્ગન્ધિકં દુગ્ગન્ધવન્તં. યત્થ યથાવુત્તે પૂતિકાયે રાગહેતુ પમત્તા પમાદં આપન્ના. પજાતિ સત્તા. હાપેન્તિ મગ્ગં સુગતૂપપત્તિયાતિ સુગતૂપપત્તિયા મગ્ગં, સીલમ્પિ હાપેન્તિ, પગેવ ઝાનાદિન્તિ અધિપ્પાયો. કેવલં ‘‘અરહન્તો’’તિ વત્તબ્બા સાવકખીણાસવા, ઇતરે પન પચ્ચેકબુદ્ધા સમ્માસમ્બુદ્ધાતિ સહ વિસેસનેનાતિ આહ ‘‘અરહન્તાદીન’’ન્તિ. સબ્બદરથપ્પટિપ્પસ્સદ્ધિયાતિ સબ્બકિલેસદરથપ્પટિપ્પસ્સદ્ધિયા.

પાણાતિપાતાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન અદિન્નાદાનાદીનં અગ્ગમગ્ગવજ્ઝકિલેસપરિયોસાનાનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. પહાનાદીતિ આદિ-સદ્દેન વેરમણિઆદીનં ચતુન્નં. કેસુચિ પોત્થકેસુ ‘‘પહાનવસેના’’તિ લિખન્તિ, સા પમાદલેખા. પાણાતિપાતસ્સ પહાનં સીલન્તિ હિરોત્તપ્પકરુણાલોભાદિપમુખેન યેન કુસલચિત્તુપ્પાદેન પાણાતિપાતો પહીયતિ, તં પાણાતિપાતસ્સ પહાનં સીલનટ્ઠેન સીલં. તથા પાણાતિપાતા ¶ વિરતિ વેરમણી સીલં. પાણાતિપાતસ્સ પટિપક્ખચેતના ચેતના સીલં. પાણાતિપાતસ્સ સંવરણં પવેસદ્વારપિધાનં સંવરો સીલં. પાણાતિપાતસ્સ અવીતિક્કમનં અવીતિક્કમો સીલં. અદિન્નાદાનસ્સાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. અભિજ્ઝાદીનં પન અનભિજ્ઝાદિવસેન પહાનં વેદિતબ્બં. વેરમણી ચેતના તંસમ્પયુત્તા સંવરાવીતિક્કમા તપ્પમુખા ધમ્મા.

એવં દસકુસલકમ્મપથવસેન પહાનસીલાદીનિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ સઉપાયાનં અટ્ઠન્નં સમાપત્તીનં, અટ્ઠારસન્નં મહાવિપસ્સનાનં, અરિયમગ્ગાનઞ્ચ વસેન તાનિ દસ્સેતું ‘‘નેક્ખમ્મેના’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ નેક્ખમ્મેનાતિ અલોભપ્પધાનેન કુસલચિત્તુપ્પાદેન. કુસલા હિ ધમ્મા કામપટિપક્ખા ઇધ ‘‘નેક્ખમ્મ’’ન્તિ અધિપ્પેતા. તેનાહ ‘‘કામચ્છન્દસ્સ પહાનં સીલ’’ન્તિઆદિ. તત્થ પહાનસીલાદીનિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ. વિસેસમેવ વક્ખામ. અબ્યાપાદેનાતિ મેત્તાય. આલોકસઞ્ઞાયાતિ વિભૂતં કત્વા મનસિકરણેન ઉપટ્ઠિતઆલોકસઞ્જાનનેન ¶ . અવિક્ખેપેનાતિ સમાધિના. ધમ્મવવત્થાનેનાતિ કુસલાદિધમ્માનં યાથાવનિચ્છયેન. સપચ્ચયનામરૂપવવત્થાનેનાતિપિ વદન્તિ.

એવં કામચ્છન્દાદિનીવરણપ્પહાનેન ‘‘અભિજ્ઝં લોકે પહાયા’’તિઆદિના (વિભ. ૫૩૮) વુત્તાય પઠમજ્ઝાનાધિગમસ્સ ઉપાયભૂતાય પુબ્બભાગપટિપદાય વસેન પહાનસીલાદીનિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ સઉપાયાનં અટ્ઠસમાપત્તિઆદીનં વસેન દસ્સેતું ‘‘ઞાણેના’’તિઆદિ વુત્તં. નામરૂપપરિગ્ગહકઙ્ખાવિતરણાનં હિ વિબન્ધભૂતસ્સ મોહસ્સ દૂરીકરણેન ઞાતપરિઞ્ઞાય ઠિતસ્સ અનિચ્ચસઞ્ઞાદયો સિજ્ઝન્તિ. તથા ઝાનસમાપત્તીસુ અભિરતિનિમિત્તેન પામોજ્જેન. તત્થ અનભિરતિયા વિનોદિતાય ઝાનાદીનં સમધિગમોતિ સમાપત્તિવિપસ્સનાનં અરતિવિનોદનઅવિજ્જાપદાલનાદિના ઉપાયોતિ વુત્તં ‘‘ઞાણેન અવિજ્જાય, પામોજ્જેન અરતિયા’’તિ. ઉપ્પટિપાટિનિદ્દેસો પન નીવરણસભાવાય અવિજ્જાય હેટ્ઠાનીવરણેસુપિ સઙ્ગહદસ્સનત્થન્તિ દટ્ઠબ્બં.

‘‘પઠમેન ¶ ઝાનેન નીવરણાન’’ન્તિઆદીસુ કથં ઝાનાનં સીલભાવો, કથં વા તત્થ વિરતિયા સમ્ભવો. સુવિસુદ્ધકાયકમ્માદિકસ્સ હિ ચિત્તસમાદાનવસેન ઇમાનિ ઝાનાનિ પવત્તન્તિ, ન પરિત્તકુસલાનિ વિય કાયકમ્માદિવિસોધનવસેન, નાપિ મગ્ગફલધમ્મા વિય દુચ્ચરિતદુરાજીવસમુચ્છેદપટિપ્પસ્સમ્ભનવસેનાતિ? સચ્ચમેતં. મહગ્ગતધમ્મેસુ નિપ્પરિયાયેન નત્થિ સીલનટ્ઠો, કુતો વિરમણટ્ઠો. પરિયાયેન પનેતં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. કો પન સો પરિયાયો? યદગ્ગેન મહગ્ગતા કુસલધમ્મા પટિપક્ખે પજહન્તિ, તદગ્ગેન તતો ઓરતા. તે ચ યથા ચિત્તં નારોહન્તિ, એવં સંવુતા નામ હોન્તિ. પરિયુટ્ઠાનસઙ્ખાતો મનોદ્વારે વીતિક્કમો નત્થિ એતેસૂતિ અવીતિક્કમાતિ ચ વુચ્ચન્તિ, ચેતના પન તંસમ્પયુત્તાતિ. સોયમત્થો પરતો આગમિસ્સતિ. એવઞ્ચ કત્વા વિતક્કાદિપહાનવચનમ્પિ સમત્થિતં હોતિ. ન હિ નિપ્પરિયાયતો સીલં કુસલધમ્માનં પહાયકં યુજ્જતિ, ન ચેત્થ અકુસલવિતક્કાદયો અધિપ્પેતા. કિઞ્ચાપિ પઠમજ્ઝાનૂપચારેયેવ દુક્ખસ્સ, ચતુત્થજ્ઝાનૂપચારે ચ સુખસ્સ પહાનં હોતિ, અતિસયપહાનં પન સન્ધાય વુત્તં ‘‘ચતુત્થેન ઝાનેન સુખદુક્ખાનં પહાન’’ન્તિ. ‘‘આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિયા’’તિઆદીસુ યં વત્તબ્બં, તં આરુપ્પકથાયં (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૭૫ આદયો) આગમિસ્સતિ.

અનિચ્ચસ્સ, અનિચ્ચન્તિ વા અનુપસ્સના અનિચ્ચાનુપસ્સના. તેભૂમિકધમ્માનં અનિચ્ચતં ગહેત્વા ¶ પવત્તાય વિપસ્સનાયેતં નામં. નિચ્ચસઞ્ઞાયાતિ ‘‘સઙ્ખતધમ્મા નિચ્ચા સસ્સતા’’તિ એવં પવત્તાય મિચ્છાસઞ્ઞાય, સઞ્ઞાગ્ગહણેનેવ દિટ્ઠિચિત્તાનમ્પિ ગહણં દટ્ઠબ્બં. એસ નયો ઇતો પરાસુપિ. નિબ્બિદાનુપસ્સનાયાતિ સઙ્ખારેસુ નિબ્બિન્દનાકારેન પવત્તાય અનુપસ્સનાય. નન્દિયાતિ સપ્પીતિકતણ્હાય. વિરાગાનુપસ્સનાયાતિ વિરજ્જનાકારેન પવત્તાય અનુપસ્સનાય. રાગસ્સાતિ સઙ્ખારેસુ રાગસ્સ. નિરોધાનુપસ્સનાયાતિ સઙ્ખારાનં નિરોધસ્સ અનુપસ્સનાય. યથા વા સઙ્ખારા નિરુજ્ઝન્તિયેવ, આયતિં પુનબ્ભવવસેન ન ઉપ્પજ્જન્તિ, એવં અનુપસ્સના નિરોધાનુપસ્સના. તેનેવાહ ‘‘નિરોધાનુપસ્સનાય નિરોધેતિ નો સમુદેતી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૮૩). મુઞ્ચિતુકામતાય હિ અયં બલપ્પત્તા. સઙ્ખારાનં પટિનિસ્સજ્જનાકારેન પવત્તા અનુપસ્સના પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સના. પટિસઙ્ખા સન્તિટ્ઠના હિ અયં ¶ . આદાનસ્સાતિ નિચ્ચાદિવસેન ગહણસ્સ. સન્તતિસમૂહકિચ્ચારમ્મણવસેન એકત્તગહણં ઘનસઞ્ઞા, તસ્સા ઘનસઞ્ઞાય. આયૂહનસ્સાતિ અભિસઙ્ખરણસ્સ. સઙ્ખારાનં અવત્થાદિવિસેસાપત્તિ વિપરિણામો. ધુવસઞ્ઞાયાતિ થિરભાવગહણસ્સ. નિમિત્તસ્સાતિ સમૂહાદિઘનવસેન સકિચ્ચપરિચ્છેદતાય ચ સઙ્ખારાનં સવિગ્ગહતાય. પણિધિયાતિ રાગાદિપણિધિયા, તણ્હાવસેન સઙ્ખારેસુ નિન્નતાયાતિ અત્થો. અભિનિવેસસ્સાતિ અત્તાનુદિટ્ઠિયા. અનિચ્ચદુક્ખાદિવસેન સબ્બતેભૂમકધમ્મતિરણા અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સના. સારાદાનાભિનિવેસસ્સાતિ અસારેસુ સારગહણવિપલ્લાસસ્સ. યથાભૂતઞાણદસ્સનં થિરભાવપત્તા અનિચ્ચાદિઅનુપસ્સનાવ. ઉદયબ્બયઞાણન્તિ કેચિ. સપ્પચ્ચયનામરૂપદસ્સનન્તિ અપરે. ‘‘ઇસ્સરકુત્તાદિવસેન લોકો સમુપ્પન્નો’’તિ અભિનિવેસો સમ્મોહાભિનિવેસો. ઉચ્છેદસસ્સતાભિનિવેસોતિ કેચિ. ‘‘અહોસિં નુ ખો અહમતીતમદ્ધાન’’ન્તિઆદિનયપ્પવત્તા (મ. નિ. ૧.૧૮; સં. નિ. ૨.૨૦; મહાનિ. ૧૭૪) સંસયાપત્તિ સમ્મોહાભિનિવેસોતિ અપરે. સઙ્ખારેસુ તાણલેણભાવગહણં આલયાભિનિવેસો. ‘‘આલયરતા આલયસમ્મુદિતા’’તિ (દી. નિ. ૨.૬૭; મ. નિ. ૧.૨૮૧; ૨.૩૩૭; સં. નિ. ૧.૧૭૨; મહાવ. ૭-૮) વચનતો આલયો તણ્હા. સા એવ ચક્ખાદીસુ, રૂપાદીસુ ચ અભિનિવિસનવસેન પવત્તિયા આલયાભિનિવેસોતિ અપરે. ‘‘એવં ઠિતા તે સઙ્ખારા પટિનિસ્સજ્જીયન્તી’’તિ પવત્તં ઞાણં પટિસઙ્ખાનુપસ્સના. અપ્પટિસઙ્ખા પટિસઙ્ખાય પટિપક્ખભૂતા મોહપ્પધાના અકુસલધમ્મા. વટ્ટતો વિગતત્તા વિવટ્ટં નિબ્બાનં, તત્થ નિન્નભાવસઙ્ખાતેન અનુપસ્સનેન પવત્તિ વિવટ્ટાનુપસ્સના, સઙ્ખારુપેક્ખા ચેવ અનુલોમઞાણઞ્ચ. સઞ્ઞોગાભિનિવેસો સંયુજ્જનવસેન સઙ્ખારેસુ અભિનિવિસનં.

દિટ્ઠેકટ્ઠાનન્તિ ¶ દિટ્ઠિયા સહજેકટ્ઠાનઞ્ચ પહાનેકટ્ઠાનઞ્ચ. ઓળારિકાનન્તિ ઉપરિમગ્ગવજ્ઝે કિલેસે ઉપાદાય વુત્તં. અઞ્ઞથા દસ્સનેન પહાતબ્બાપિ દુતિયમગ્ગવજ્ઝેહિ ઓળારિકા. અણુસહગતાનન્તિ અણુભૂતાનં, ઇદં હેટ્ઠિમમગ્ગવજ્ઝે ઉપાદાય વુત્તં. સબ્બકિલેસાનન્તિ અવસિટ્ઠસબ્બકિલેસાનં. ન હિ પઠમમગ્ગાદીહિ પહીના કિલેસા પુન પહીયન્તિ.

‘‘ચિત્તસ્સ ¶ અવિપ્પટિસારાય સંવત્તન્તી’’તિઆદીસુ સંવરો અવિપ્પટિસારત્થાય. ‘‘અવિપ્પટિસારત્થાનિ ખો, આનન્દ, કુસલાનિ સીલાની’’તિ (અ. નિ. ૧૦.૧) વચનતો ચેતસો અવિપ્પટિસારત્થાય ભવન્તિ. અવિપ્પટિસારો પામોજ્જત્થાય. ‘‘યોનિસો મનસિ કરોતો પામોજ્જં જાયતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૫૯) વચનતો પામોજ્જાય સંવત્તન્તિ. પામોજ્જં પીતિયા. ‘‘પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૪૬૬; ૩.૩૫૯; અ. નિ. ૩.૯૬; ૬.૧૦; ૧૧.૧૨) વચનતો પીતિયા સંવત્તન્તિ. પીતિ પસ્સદ્ધત્થાય. ‘‘પીતિમનસ્સ કાયો પસ્સમ્ભતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૪૬૬; ૩.૩૫૯; અ. નિ. ૩.૯૬; ૬.૧૦; ૧૧.૧૨) વચનતો પસ્સદ્ધિયા સંવત્તન્તિ. પસ્સદ્ધિ સુખત્થાય. ‘‘પસ્સદ્ધકાયો સુખં વેદેતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૪૬૬; ૩.૩૫૯; અ. નિ. ૩.૯૬; ૬.૧૦; ૧૧.૧૨) વચનતો સોમનસ્સાય સંવત્તન્તીતિ. ‘‘સુખત્થાય સુખં વેદેતી’’તિ ચેત્થ સોમનસ્સં ‘‘સુખ’’ન્તિ વુત્તં. આસેવનાયાતિ સમાધિસ્સ આસેવનાય. નિરામિસે હિ સુખે સિદ્ધે ‘‘સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૪૬૬; ૩.૩૫૯; અ. નિ. ૩.૯૬; ૬.૧૦; ૧૧.૧૨) વચનતો સમાધિ સિદ્ધોયેવ હોતિ, તસ્મા સમાધિસ્સ આસેવનાય પગુણબલવભાવાય સંવત્તન્તીતિ અત્થો. ભાવનાયાતિ તસ્સેવ સમાધિસ્સ વડ્ઢિયા. બહુલીકમ્માયાતિ પુનપ્પુનં કિરિયાય. અલઙ્કારાયાતિ તસ્સેવ સમાધિસ્સ પસાધનભૂતસદ્ધિન્દ્રિયાદિનિપ્ફત્તિયા અલઙ્કારાય સંવત્તન્તિ. પરિક્ખારાયાતિ અવિપ્પટિસારાદિકસ્સ સમાધિસમ્ભારસ્સ સિદ્ધિયા તસ્સેવ સમાધિસ્સ પરિક્ખારાય સંવત્તન્તિ. સમ્ભારત્થો હિ ઇધ પરિક્ખાર-સદ્દો. ‘‘યે ચ ખો ઇમે પબ્બજિતેન જીવિતપરિક્ખારા સમુદાનેતબ્બા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧૯૧) વિય સમ્ભારોતિ ચ પચ્ચયો વેદિતબ્બો. કામઞ્ચાયં પરિક્ખાર-સદ્દો ‘‘રથો સીલપરિક્ખારો’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૫.૪) અલઙ્કારત્થો. ‘‘સત્તહિ નગરપરિક્ખારેહિ સુપરિક્ખત્તં હોતી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૭.૬૭) પરિવારત્થો વુત્તો. ઇધ પન અલઙ્કારપરિવારાનં વિસું ગહિતત્તા ‘‘સમ્ભારત્થો’’તિ વુત્તં ¶ . પરિવારાયાતિ મૂલકારણભાવેનેવ સમાધિસ્સ પરિવારભૂતસતિવીરિયાદિધમ્મવિસેસસાધનેન પરિવારસમ્પત્તિયા સંવત્તન્તિ. પારિપૂરિયાતિ વસીભાવસમ્પાપનેન, વિપસ્સનાય પદટ્ઠાનભાવાપાદનેન ચ પરિપુણ્ણભાવસાધનતો સમાધિસ્સ પારિપૂરિયા સંવત્તન્તિ.

એવં સુપરિસુદ્ધસીલમૂલકં સબ્બાકારપરિપૂરં સમાધિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ‘‘સમાહિતો પજાનાતિ પસ્સતિ, યથાભૂતં જાનં પસ્સં નિબ્બિન્દતિ, નિબ્બિન્દં વિરજ્જતિ ¶ , વિરાગા વિમુચ્ચતી’’તિ (અ. નિ. ૧૦.૨; સ. નિ. ૩.૧૪) વચનતો સીલમૂલકાનિ સમાધિપદટ્ઠાનાનિ પયોજનાનિ દસ્સેતું ‘‘એકન્તનિબ્બિદાયા’’તિઆદિ વુત્તં. નિબ્બિદાય હિ દસ્સિતાય તસ્સા પદટ્ઠાનભૂતં યથાભૂતઞાણદસ્સનં દસ્સિતમેવ હોતિ, તસ્મિં અસતિ નિબ્બિદાય અસિજ્ઝનતો. નિબ્બિદાદયો અત્થતો વિભત્તા એવ. યથાભૂતઞાણદસ્સનન્તિ પનેત્થ સપ્પચ્ચયનામરૂપદસ્સનં અધિપ્પેતં. એવમેત્થ અમતમહાનિબ્બાનપરિયોસાનં સીલસ્સ પયોજનં દસ્સિતન્તિ વેદિતબ્બં.

ઇદાનિ પહાનાદીસુ સીલત્થં દસ્સેતું ‘‘એત્થ ચા’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ પજહનં અનુપ્પાદનિરોધો પહાનન્તિ તસ્સ ભાવસાધનતં સન્ધાય ‘‘પહાનન્તિ કોચિ ધમ્મો નામ નત્થી’’તિ વુત્તં. યથા પનસ્સ ધમ્મભાવો સમ્ભવતિ, તથા હેટ્ઠા સંવણ્ણિતમેવ. એવં હિસ્સ સીલભાવો સુટ્ઠુ યુજ્જતિ. તં તં પહાનન્તિ ‘‘પાણાતિપાતસ્સ પહાનં, અદિન્નાદાનસ્સ પહાન’’ન્તિ એવં વુત્તં તં તં પહાનં. તસ્સ તસ્સ કુસલધમ્મસ્સાતિ પાણાતિપાતસ્સ પહાનં મેત્તાદિકુસલધમ્મસ્સ, અદિન્નાદાનસ્સ પહાનં ચાગાદિકુસલધમ્મસ્સાતિ એવં તસ્સ તસ્સ કુસલધમ્મસ્સ. પતિટ્ઠાનટ્ઠેનાતિ પતિટ્ઠાનભાવેન. પહાનં હિ તસ્મિં સતિ હોતિ, અસતિ ન હોતિ, તસ્સ ‘‘પતિટ્ઠાન’’ન્તિ વત્તબ્બતં લભતીતિ કત્વા યસ્મિં સન્તાને પાણાતિપાતાદયો તસ્સ પકમ્પહેતવોતિ તપ્પહાનં વિકમ્પાભાવકરણેન ચ સમાધાનં વુત્તં. એવં સેસપહાનેસુપિ વત્તબ્બં. સમાધાનં સણ્ઠપનં, સંયમનં વા. ઇતરે ચત્તારોતિ વેરમણિઆદયો ચત્તારો ધમ્મા ન પહાનં વિય વોહારમત્તન્તિ અધિપ્પાયો. તતો તતોતિ તમ્હા તમ્હા પાણાતિપાતાદિતો. તસ્સ તસ્સાતિ પાણાતિપાતાદિકસ્સ સંવરણવસેન, તસ્સ તસ્સ વા સંવરસ્સ વસેન. તદુભયસમ્પયુત્તચેતનાવસેનાતિ વેરમણીહિ, સંવરધમ્મેહિ ચ સમ્પયુત્તાય ચેતનાય વસેન. તં તં અવીતિક્કમન્તસ્સાતિ તં તં પાણાતિપાતાદિં અવીતિક્કમન્તસ્સ પુગ્ગલસ્સ, ધમ્મસમૂહસ્સ વા વસેન ચેતસો પવત્તિસબ્ભાવં સન્ધાય વુત્તા. તસ્મા એકક્ખણેપિ લબ્ભન્તીતિ અધિપ્પાયો.

૨૧. સંકિલિસ્સતિ ¶ ¶ તેનાતિ સંકિલેસો. કો પન સોતિ આહ ‘‘ખણ્ડાદિભાવો સીલસ્સ સંકિલેસો’’તિ. વોદાયતિ વિસુજ્ઝતિ એતેનાતિ વોદાનં, અખણ્ડાદિભાવો. લાભયસાદીતિ આદિ-સદ્દેન ઞાતિઅઙ્ગજીવિતાદીનં સઙ્ગહો. સત્તસુ આપત્તિક્ખન્ધેસુ આદિમ્હિ વા અન્તે વા વેમજ્ઝેતિ ચ ઇદં તેસં ઉદ્દેસાદિપાળિવસેન વુત્તં. ન હિ અઞ્ઞો કોચિ આપત્તિક્ખન્ધાનં અનુક્કમો અત્થિ. ખણ્ડન્તિ ખણ્ડવન્તં, ખણ્ડિતં વા. છિદ્દન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. પરિયન્તે છિન્નસાટકો વિયાતિ વત્થન્તે, દસન્તે વા છિન્નવત્થં વિય.

એવન્તિ ઇદાનિ વુચ્ચમાનાકારેન. મેથુનસંયોગવસેનાતિ રાગપરિયુટ્ઠાનેન સદિસભાવાપત્તિયા મિથુનાનં ઇદન્તિ મેથુનં, નિબન્ધનં. મેથુનવસેન સમાયોગો મેથુનસંયોગો. ઇધ પન મેથુનસંયોગો વિયાતિ મેથુનસંયોગો, તસ્સ વસેન. ઇધાતિ ઇમસ્મિં લોકે. એકચ્ચોતિ એકો. સમણો વા બ્રાહ્મણો વાતિ પબ્બજ્જામત્તેન સમણો વા જાતિમત્તેન બ્રાહ્મણો વા. દ્વયંદ્વયસમાપત્તિન્તિ દ્વીહિ દ્વીહિ સમાપજ્જિતબ્બં, મેથુનન્તિ અત્થો. ન હેવ ખો સમાપજ્જતીતિ સમ્બન્ધો. ઉચ્છાદનં ઉબ્બત્તનં. સમ્બાહનં પરિમદ્દનં. સાદિયતીતિ અધિવાસેતિ. તદસ્સાદેતીતિ તં ઉચ્છાદનાદિં અભિરમતિ. નિકામેતીતિ ઇચ્છતિ. વિત્તિન્તિ તુટ્ઠિં. ઇદમ્પિ ખોતિ એત્થ ઇદન્તિ યથાવુત્તં સાદિયનાદિં ખણ્ડભાવાદિવસેન એકં કત્વા વુત્તં. પિ-સદ્દો વક્ખમાનં ઉપાદાય સમુચ્ચયત્થો. ખો-સદ્દો અવધારણત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યદેતં બ્રહ્મચારીપટિઞ્ઞસ્સ અસતિપિ દ્વયંદ્વયસમાપત્તિયં માતુગામસ્સ ઉચ્છાદનન્હાપનસમ્બાહનસાદિયનાદિ, ઇદમ્પિ એકંસેન તસ્સ બ્રહ્મચરિયસ્સ ખણ્ડાદિભાવાપાદનતો ખણ્ડમ્પિ છિદ્દમ્પિ સબલમ્પિ કમ્માસમ્પીતિ. એવં પન ખણ્ડાદિભાવાપત્તિયા સો અપરિસુદ્ધં બ્રહ્મચરિયં ચરતિ, ન પરિસુદ્ધં, સંયુત્તો મેથુનસંયોગેન, ન વિસંયુત્તો. તતો ચસ્સ ન જાતિઆદીહિ પરિમુત્તીતિ દસ્સેન્તો ‘‘અયં વુચ્ચતી’’તિઆદિમાહ.

સઞ્જગ્ઘતીતિ કિલેસવસેન મહાહસિતં હસતિ. સંકીળતીતિ કાયસંસગ્ગવસેન કીળતિ. સંકેલાયતીતિ સબ્બસો માતુગામં કેલાયન્તો ¶ વિહરતિ. ચક્ખુનાતિ અત્તનો ચક્ખુના. ચક્ખુન્તિ માતુગામસ્સ ચક્ખું. ઉપનિજ્ઝાયતીતિ ઉપેચ્ચ નિજ્ઝાયતિ ઓલોકેતિ. તિરોકુટ્ટાતિ કુટ્ટસ્સ ¶ પરતો. તથા તિરોપાકારા. મત્તિકામયા ભિત્તિ કુટ્ટં, ઇટ્ઠકામયા પાકારોતિ વદન્તિ. યા કાચિ વા ભિત્તિ પોરિસતો દિયડ્ઢરતનુચ્ચપ્પમાણા કુટ્ટં, કુટ્ટતો અધિકો પાકારો.

અસ્સાતિ બ્રહ્મચારીપટિઞ્ઞસ્સ. પુબ્બેતિ વતસમાદાનતો પુબ્બે. કામગુણેહીતિ કામકોટ્ઠાસેહિ. સમપ્પિતન્તિ સુટ્ઠુ અપ્પિતં સહિતં. સમઙ્ગીભૂતન્તિ સમન્નાગતં. પરિચારયમાનન્તિ કીળન્તં, ઉપટ્ઠહિયમાનં વા. પણિધાયાતિ પત્થેત્વા. સીલેનાતિઆદીસુ યમનિયમાદિસમાદાનવસેન સીલં. અવીતિક્કમવસેન વતં. ઉભયમ્પિ સીલં. દુક્કરચરિયવસેન પવત્તિતં વતં. તંતંઅકિચ્ચસમ્મતતો વા નિવત્તિલક્ખણં સીલં. તંતંસમાદાનવતો વેસભોજનકિચ્ચકરણાદિવિસેસપટિપત્તિ વતં. સબ્બથાપિ દુક્કરચરિયા તપો. મેથુનવિરતિ બ્રહ્મચરિયં.

સબ્બસોતિ અનવસેસતો, સબ્બેસં વા. અભેદેનાતિ અવીતિક્કમેન. અપરાય ચ પાપધમ્માનં અનુપ્પત્તિયા, ગુણાનં ઉપ્પત્તિયા સઙ્ગહિતોતિ યોજના. તત્થ કુજ્ઝનલક્ખણો કોધો. ઉપનન્ધનલક્ખણો ઉપનાહો. પરેસં ગુણમક્ખનલક્ખણો મક્ખો. યુગગ્ગાહલક્ખણો પળાસો. પરસમ્પત્તિઉસૂયનલક્ખણા ઇસ્સા. અત્તસમ્પત્તિનિગૂહનલક્ખણં મચ્છરિયં. સન્તદોસપટિચ્છાદનલક્ખણા માયા. અસન્તગુણસમ્ભાવનલક્ખણં સાઠેય્યં. ચિત્તસ્સ થદ્ધભાવલક્ખણો થમ્ભો. કરણુત્તરિયલક્ખણો સારમ્ભો. ઉન્નતિલક્ખણો માનો. અબ્ભુન્નતિલક્ખણો અતિમાનો. મજ્જનલક્ખણો મદો. ચિત્તવોસગ્ગલક્ખણો પમાદો. આદિ-સદ્દેન લોભમોહવિપરીતમનસિકારાદીનં સઙ્ગહો.

ઇદાનિ ‘‘અખણ્ડાદિભાવો પના’’તિઆદિના વુત્તમેવત્થં પાકટતરં કાતું ‘‘યાનિ હી’’તિઆદિમાહ. તત્થ અનુપહતાનીતિ અનુપદ્દુતાનિ. વિવટ્ટૂપનિસ્સયતાય તણ્હાદાસબ્યતો મોચનેન ભુજિસ્સભાવકરણં. અવિઞ્ઞૂનં અપ્પમાણત્તા વુત્તં ‘‘વિઞ્ઞૂહિ પસત્થત્તા’’તિ. સમાધિસંવત્તનં વા એતેસં પયોજનં, સમાધિસંવત્તને વા નિયુત્તાનીતિ સમાધિસંવત્તનિકાનિ. નિદ્દાનેન સસ્સસમ્પત્તિ વિય પટિપક્ખવિગમેન સીલસમ્પદા, સા ચ તત્થ ¶ સતિ દોસદસ્સનેતિ આહ ‘‘સીલવિપત્તિયા ચ આદીનવદસ્સનેના’’તિ. નિસમ્મકારીનં પયોજનગરુકતાય દિટ્ઠગુણેયેવ સમ્માપટિપત્તીતિ વુત્તં ‘‘સીલસમ્પત્તિયા ચ આનિસંસદસ્સનેના’’તિ.

તત્થ ¶ સીલવિપત્તિયા આદીનવો સીલસમ્પદાય હેટ્ઠા દસ્સિતઆનિસંસપટિપક્ખતો વેદિતબ્બો, તં સુવિઞ્ઞેય્યન્તિ અવિત્થારેત્વા પકારન્તરેહિ દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિ આરદ્ધં. તત્થ યથા સીલસમ્પદા સત્તાનં મનુઞ્ઞભાવકારણં, એવં સીલવિપત્તિ અમનુઞ્ઞભાવકારણન્તિ આહ ‘‘દુસ્સીલો…પે… દેવમનુસ્સાન’’ન્તિ. અનનુસાસનીયો જિગુચ્છિતબ્બતો. દુક્ખિતોતિ સઞ્જાતદુક્ખો. વિપ્પટિસારીતિ ‘‘અકતં વત મે કલ્યાણ’’ન્તિઆદિના પચ્ચાનુતાપી. દુબ્બણ્ણોતિ ગુણવણ્ણેન, કાયવણ્ણેન ચ વિરહિતો. અસ્સાતિ દુસ્સીલસ્સ. સમ્ફસ્સિતાનં દુક્ખો દુક્ખાવહો સમ્ફસ્સો એતસ્સાતિ દુક્ખસમ્ફસ્સો. ગુણાનુભાવાભાવતો અપ્પં અગ્ઘતીતિ અપ્પગ્ઘો. અનેકવસ્સગણિકગૂથકૂપો વિયાતિ અનેકવસ્સસમૂહે સઞ્ચિતુક્કારાવાટો વિય. દુબ્બિસોધનો સોધેતું અસક્કુણેય્યો. છવાલાતં છવડાહે સન્તજ્જનુમ્મુક્કં. ઉભતો પરિબાહિરોતિ સામઞ્ઞતો, ગિહિભોગતો ચ પરિહીનો. સબ્બેસં વેરી, સબ્બે વા વેરી એતસ્સાતિ સબ્બવેરી, સો એવ સબ્બવેરિકો, પુરિસો. સંવાસં નારહતીતિ અસંવાસારહો. સદ્ધમ્મેતિ પટિપત્તિસદ્ધમ્મે, પટિવેધસદ્ધમ્મે ચ.

‘‘અગ્ગિક્ખન્ધપરિયાયે વુત્તદુક્ખભાગિતાયા’’તિ સઙ્ખેપેન વુત્તમત્થં વિત્થારતો દસ્સેતું ‘‘દુસ્સીલાનઞ્હી’’તિઆદિ આરદ્ધં. પઞ્ચકામગુણપરિભોગસુખે, પરેહિ કયિરમાનવન્દનમાનનાદિસુખે ચ અસ્સાદેન ગધિતચિત્તા પઞ્ચકામ…પે… ગધિતચિત્તા, તેસં. તે યથાવુત્તસુખસ્સાદા પચ્ચયા એતસ્સાતિ તપ્પચ્ચયં. દુક્ખન્તિ સમ્બન્ધો.

પસ્સથ નોતિ પસ્સથ નુ, અપિ પસ્સથ. મહન્તન્તિ વિપુલં. અગ્ગિક્ખન્ધન્તિ અગ્ગિસમૂહં. આદિત્તન્તિ પદિત્તં. સમ્પજ્જલિતન્તિ સમન્તતો પજ્જલિતં અચ્છિવિપ્ફુલિઙ્ગાનિ મુચ્ચન્તં. સજોતિભૂતન્તિ સપભં સમન્તતો ઉટ્ઠિતાહિ જાલાહિ એકપ્પભાસમુદયભૂતં. તં કિં મઞ્ઞથાતિ તં ઇદાનિ મયા વુચ્ચમાનમત્થં કિં મઞ્ઞથાતિ અનુમતિગહણત્થં પુચ્છતિ. આલિઙ્ગેત્વાતિ ઉપગૂહિત્વા. ઉપનિસીદેય્યાતિ તેનેવ આલિઙ્ગનેન ઉપેચ્ચ નિસીદેય્ય. યદત્થમેત્થ સત્થા અગ્ગિક્ખન્ધાલિઙ્ગનં, કઞ્ઞાલિઙ્ગનઞ્ચ આનેસિ, તમત્થં વિભાવેતું ‘‘આરોચયામી’’તિઆદિમાહ ¶ . તત્થ આરોચયામીતિ આમન્તેમિ. વોતિ તુમ્હે. પટિવેદયામીતિ પબોધેમિ. દુસ્સીલસ્સાતિ નિસ્સીલસ્સ સીલવિરહિતસ્સ. પાપધમ્મસ્સાતિ દુસ્સીલત્તા એવ હીનજ્ઝાસયતાય લામકસભાવસ્સ. અસુચિસઙ્કસ્સરસમાચારસ્સાતિ અપરિસુદ્ધકાયસમાચારાદિતાય અસુચિસ્સ હુત્વા સઙ્કાય સરિતબ્બસમાચારસ્સ. દુસ્સીલો હિ કિઞ્ચિદેવ અસારુપ્પં દિસ્વા ‘‘ઇદં ¶ અસુકેન કતં ભવિસ્સતી’’તિ પરેસં આસઙ્કનીયોવ હોતિ, કેનચિદેવ વા કરણીયેન મન્તયન્તે ભિક્ખૂ દિસ્વા ‘‘કચ્ચિ નુ ખો ઇમે મયા કતં કમ્મં જાનિત્વા મન્તેન્તી’’તિ અત્તનોયેવ સઙ્કાય સરિતબ્બસમાચારોતિ. પટિચ્છન્નકમ્મન્તસ્સાતિ લજ્જિતબ્બતાય પટિચ્છાદેતબ્બકમ્મન્તસ્સ. અસ્સમણસ્સાતિ ન સમણસ્સ. સલાકગ્ગહણાદીસુ ‘‘અહમ્પિ સમણો’’તિ મિચ્છાપટિઞ્ઞાય સમણપટિઞ્ઞસ્સ. અસેટ્ઠચારિતાય અબ્રહ્મચારિસ્સ. ઉપોસથાદીસુ ‘‘અહમ્પિ બ્રહ્મચારી’’તિ મિચ્છાપટિઞ્ઞાય બ્રહ્મચારિપટિઞ્ઞસ્સ. પૂતિના કમ્મેન સીલવિપત્તિયા અન્તો અનુપવિટ્ઠત્તા અન્તોપૂતિકસ્સ. છહિ દ્વારેહિ રાગાદિકિલેસાનુવસ્સનેન તિન્તત્તા અવસ્સુતસ્સ. સઞ્જાતરાગાદિકચવરત્તા, સીલવન્તેહિ છડ્ડેતબ્બત્તા ચ કસમ્બુજાતસ્સ. અગ્ગિક્ખન્ધૂપમાય હીનૂપમભૂતાયાતિ અત્થો. તેનાહ ભગવા – ‘‘એતદેવ તસ્સ વર’’ન્તિ. ભગવા દુક્ખં દસ્સેત્વા દુક્ખં દસ્સેતીતિ સમ્બન્ધો.

વાળરજ્જુયાતિ વાળેહિ કતરજ્જુયા. સા હિ ખરતરા હોતિ. ઘંસેય્યાતિ પધંસનવસેન ઘંસેય્ય. તેલધોતાયાતિ તેલેન નિસિતાય. પચ્ચોરસ્મિન્તિ પતિઉરસ્મિં ઉરાભિમુખં, ઉરમજ્ઝેતિ અધિપ્પાયો. અયોસઙ્કુનાતિ સણ્ડાસેન. ફેણુદ્દેહકન્તિ ફેણં ઉદ્દેહેત્વા, અનેકવારં ફેણં ઉટ્ઠપેત્વાતિ અત્થો.

અગ્ગિક્ખન્ધાલિઙ્ગનદુક્ખતોપિ અધિમત્તદુક્ખતાય કટુકભૂતં દુક્ખં ફલં એતસ્સાતિ અગ્ગિક્ખન્ધાલિઙ્ગનદુક્ખાધિકદુક્ખકટુકફલં. કામસુખં અવિજહતો ભિન્નસીલસ્સ દુસ્સીલસ્સ કુતો તસ્સ સુખં નત્થેવાતિ અધિપ્પાયો. સાદનેતિ સાદિયને. યન્તિ અઞ્જલિકમ્મસાદનં. અસીલિનોતિ દુસ્સીલસ્સ. ઉપહતન્તિ સીલબ્યસનેન ઉપદ્દુતં. ખતન્તિ કુસલમૂલાનં ખણનેન ખતં, ખણિતં વા ગુણં સરીરેતિ અધિપ્પાયો. સબ્બભયેહીતિ અત્તાનુવાદાદિસબ્બભયેહિ. ઉપચારજ્ઝાનં ઉપાદાય સબ્બેહિ અધિગમસુખેહિ.

વુત્તપ્પકારવિપરીતતોતિ ¶ સીલવિપત્તિયં વુત્તાકારપટિપક્ખતો ‘‘મનાપો હોતિ દેવમનુસ્સાન’’ન્તિઆદિના. કાયગન્ધોપિ પામોજ્જં, સીલવન્તસ્સ ભિક્ખુનો. કરોતિ અપિ દેવાનન્તિ એત્થ ‘‘ગન્ધો ઇસીનં ચિરદિક્ખિતાન’’ન્તિઆદિકા (જા. ૨.૧૭.૫૫) ગાથા વિત્થારેતબ્બા. અવિઘાતીતિ અપ્પટિઘાતી. વધબન્ધાદિપરિકિલેસા દિટ્ઠધમ્મિકા આસવા ઉપદ્દવા. સમ્પરાયિકદુક્ખાનં મૂલં નામ દુસ્સીલ્યં. અન્તમતિક્કન્તં અચ્ચન્તં, અચ્ચન્તં સન્તા અચ્ચન્તસન્તા ¶ કિલેસપરિળાહસઙ્ખાતદરથાનં અભાવેન સબ્બદા સન્તા. ઉબ્બિજ્જિત્વાતિ ઞાણુત્રાસેન ઉત્તસિત્વા. વોદાપેતબ્બન્તિ વિસોધેતબ્બં.

૨૨. અપ્પા ¶ ¶ ઇચ્છા એતસ્સાતિ અપ્પિચ્છો, પચ્ચયગેધરહિતો. તસ્સ ભાવો અપ્પિચ્છતા, અલોભજ્ઝાસયતાતિ અત્થો. સમં તુટ્ઠિ, સન્તેન, સકેન વા તુટ્ઠિ સન્તુટ્ઠિ, સન્તુટ્ઠિ એવ સન્તુટ્ઠિતા, અઞ્ઞં અપત્થેત્વા યથાલદ્ધેહિ ઇતરીતરેહિ પચ્ચયેહિ પરિતુસ્સના. સન્તુટ્ઠિતાદીહીતિ ત-કારો વા પદસન્ધિકરો. ‘‘સન્તુટ્ઠિઆદીહી’’તિ વા પાઠો. તે ગુણેતિ તે સીલવોદાનસ્સ હેતુભૂતે અપ્પિચ્છતાદિગુણે. સમ્પાદેતુન્તિ સમ્પન્ને કાતું. તે હિ સીલવિસુદ્ધિયા પટિલદ્ધમત્તા હુત્વા ધુતધમ્મેહિ સમ્પન્નતરા હોન્તિ. ધુતઙ્ગસમાદાનન્તિ કિલેસાનં ધુનનકઅઙ્ગાનં વિદ્ધંસનકારણાનં સમ્મદેવ આદાનં. એવન્તિ એવં સન્તે, ધુતઙ્ગસમાદાને કતેતિ અત્થો. અસ્સ યોગિનો. સલ્લેખો કિલેસાનં સમ્મદેવ લિખના છેદના તનુકરણં. પવિવેકો ચિત્તવિવેકસ્સ ઉપાયભૂતા વિવેકટ્ઠકાયતા. અપચયો યથા પટિપજ્જનતો કિલેસા નં અપચિનન્તિ ન આચિનન્તિ, તથા પટિપજ્જના. વીરિયારમ્ભો અનુપ્પન્નાનં પાપધમ્માનં અનુપ્પાદનાદિવસેન આરદ્ધવીરિયતા. સુભરતા યથાવુત્તઅપ્પિચ્છભાવાદિસિદ્ધા ઉપટ્ઠકાનં સુખભરણીયતા સુપોસતા. આદિ-સદ્દેન અપ્પકિચ્ચતાસલ્લહુકવુત્તિઆદિકે સઙ્ગણ્હાતિ. સીલઞ્ચેવ યથાસમાદિન્નં પટિપક્ખધમ્માનં દૂરીભાવેન સુપરિસુદ્ધં ભવિસ્સતિ. વતાનિ ચ ધુતધમ્મા ચ સમ્પજ્જિસ્સન્તિ સમ્પન્ના ભવિસ્સન્તિ, નિપ્ફજ્જિસ્સન્તિ વા. યા થિરભૂતા ઇતરીતરચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનસન્તુટ્ઠિ પોરાણાનં બુદ્ધાદીનં અરિયાનં પવેણિભાવેન ઠિતા, તત્થ પતિટ્ઠિતભાવં સન્ધાયાહ ‘‘પોરાણે અરિયવંસત્તયે પતિટ્ઠાયા’’તિ. ભાવના આરમિતબ્બટ્ઠેન આરામો એતસ્સાતિ ભાવનારામો, તબ્ભાવો ભાવનારામતા, સમથવિપસ્સનાભાવનાસુ યુત્તપ્પયુત્તતા. યસ્મા અધિગમારહો ભવિસ્સતિ, તસ્માતિ સમ્બન્ધો.

લાભસક્કારાદિ તણ્હાય આમસિતબ્બતો, લોકપરિયાપન્નતાય ચ લોકામિસં. નિબ્બાનાધિગમસ્સ અનુલોમતો અનુલોમપટિપદા વિપસ્સનાભાવના. અત્થતોતિ વચનત્થતો. પભેદતોતિ ¶ વિભાગતો. ભેદતોતિ વિનાસતો. ધુતાદીનન્તિ ધુતધુતવાદધુતધમ્મધુતઙ્ગાનં. સમાસબ્યાસતોતિ સઙ્ખેપવિત્થારતો.

૨૩. રથિકાતિ ¶ રચ્છા. સઙ્કારકૂટાદીનન્તિ નિદ્ધારણે સામિવચનં. અબ્ભુગ્ગતટ્ઠેનાતિ ઉસ્સિતટ્ઠેન. ‘‘નદિયા કૂલ’’ન્તિઆદીસુ વિય સમુસ્સયત્થો કૂલ-સદ્દોતિ આહ ‘‘પંસુકૂલમિવ પંસુકૂલ’’ન્તિ. કુ-સદ્દો કુચ્છાયં ઉલ-સદ્દો ગતિઅત્થોતિ આહ ‘‘કુચ્છિતભાવં ગચ્છતીતિ વુત્તં હોતી’’તિ, પંસુ વિય કુચ્છિતં ઉલતિ પવત્તતીતિ વા પંસુકૂલં. પંસુકૂલસ્સ ધારણં પંસુકૂલં ઉત્તરપદલોપેન, તં સીલમસ્સાતિ પંસુકૂલિકો, યથા ‘‘આપૂપિકો’’તિ. અઙ્ગતિ અત્તનો ફલં પટિચ્ચ હેતુભાવં ગચ્છતીતિ અઙ્ગં, કારણં. યેન પુગ્ગલો ‘‘પંસુકૂલિકો’’તિ વુચ્ચતિ, સો સમાદાનચેતનાસઙ્ખાતો ધમ્મો પંસુકૂલિકસ્સ અઙ્ગન્તિ પંસુકૂલિકઙ્ગં. તેનાહ ‘‘પંસુકૂલિકસ્સા’’તિઆદિ. તસ્સાતિ સમાદાનસ્સ. સમાદિયતિ એતેનાતિ સમાદાનં, ચેતના.

એતેનેવ નયેનાતિ યથા પંસુકૂલધારણં પંસુકૂલં, તંસીલો પંસુકૂલિકો, તસ્સ અઙ્ગં સમાદાનચેતના ‘‘પંસુકૂલિકઙ્ગ’’ન્તિ વુત્તં, એવં એતેનેવ વચનત્થનયેન તિચીવરધારણં તિચીવરં, તંસીલો તેચીવરિકો, તસ્સ અઙ્ગં સમાદાનચેતના ‘‘તેચીવરિકઙ્ગ’’ન્તિ વેદિતબ્બં. સઙ્ઘાટિઆદીસુ એવ તીસુ ચીવરેસુ તિચીવરસમઞ્ઞા, ન કણ્ડુપટિચ્છાદિવસ્સિકસાટિકાદીસૂતિ તાનિ સરૂપતો દસ્સેન્તો ‘‘સઙ્ઘાટિઉત્તરાસઙ્ગઅન્તરવાસકસઙ્ખાત’’ન્તિ આહ.

તં પિણ્ડપાતન્તિ પરેહિ દિય્યમાનાનં પિણ્ડાનં પત્તે પતનસઙ્ખાતં પિણ્ડપાતં, તં ઉઞ્છતીતિ પિણ્ડપાતિકો, યથા બાદરિકો સામાકિકો. પિણ્ડપાતિ એવ પિણ્ડપાતિકો, યથા ભદ્દો એવ ભદ્દકો. અવખણ્ડનં વિચ્છિન્દનં નિરન્તરમપ્પવત્તિ. તપ્પટિક્ખેપતો અનવખણ્ડનં અવિચ્છિન્દનં નિરન્તરપ્પવત્તિ. સહ અપદાનેનાતિ સહ અનવખણ્ડનેન. સપદાનન્તિ પદસ્સ કિરિયાવિસેસનભાવં, યત્થ ચ તં અનવખણ્ડનં, તઞ્ચ દસ્સેતું ‘‘અવખણ્ડનરહિતં અનુઘરન્તિ વુત્તં હોતી’’તિ વુત્તં. એકાસનેતિ ઇરિયાપથન્તરેન અનન્તરિતાય એકાયયેવ નિસજ્જાય. પત્તે પિણ્ડોતિ એત્થ વત્થુભેદો ઇધાધિપ્પેતો, ન સામઞ્ઞં. એવ-કારો ચ લુત્તનિદ્દિટ્ઠોતિ દસ્સેન્તો ‘‘કેવલં એકસ્મિંયેવ પત્તે’’તિ આહ. ઉત્તરપદલોપં કત્વા અયં નિદ્દેસોતિ દસ્સેન્તો ‘‘પત્તપિણ્ડગહણે પત્તપિણ્ડસઞ્ઞં કત્વા’’તિ આહ. એસ નયો ઇતો પરેસુપિ.

પચ્છાભત્તં ¶ ¶ નામ પવારણતો પચ્છા લદ્ધભત્તં એવ. ખલુ-સદ્દસ્સ પટિસેધત્થવાચકત્તા તેન સમાનત્થં ન-કારં ગહેત્વા આહ ‘‘ન પચ્છાભત્તિકો’’તિ. સિક્ખાપદસ્સ વિસયો સિક્ખાપદેનેવ પટિક્ખિત્તો. યો તસ્સ અવિસયો, સો એવ સમાદાનસ્સ વિસયોતિ આહ ‘‘સમાદાનવસેન પટિક્ખિત્તાતિરિત્તભોજનસ્સા’’તિ. અબ્ભોકાસે નિવાસો અબ્ભોકાસો. સુસાને નિવાસો સુસાનં, તં સીલં અસ્સાતિઆદિના સબ્બં વત્તબ્બન્તિ આહ ‘‘એસેવ નયો’’તિ. યથાસન્થતં વિય યથાસન્થતં, આદિતો યથાઉદ્દિટ્ઠં. તં હેસ ‘‘ઇદં બહુમઙ્કુણં દુગ્ગન્ધપવાત’’ન્તિઆદિવસેન અપ્પટિક્ખિપિત્વાવ સમ્પટિચ્છતિ. તેનેવાહ ‘‘ઇદં તુય્હ’’ન્તિઆદિ. સયનન્તિ નિપજ્જનમાહ. તેન તેન સમાદાનેનાતિ તેન તેન પંસુકૂલિકઙ્ગાદિકસ્સ સમાદાનેન ધુતકિલેસત્તાતિ વિદ્ધંસિતકિલેસત્તા, તદઙ્ગવસેન પહીનતણ્હુપાદાનાદિપાપધમ્મત્તાતિ અત્થો. યેહિ તં કિલેસધુનનં, તાનિયેવ ઇધ ધુતસ્સ ભિક્ખુનો અઙ્ગાનીતિ અધિપ્પેતાનિ, ન અઞ્ઞાનિ યાનિ કાનિચિ, અઞ્ઞેન વા ધુતસ્સાતિ અયમત્થો અત્થતો આપન્નો. ‘‘ઞાણં અઙ્ગં એતેસ’’ન્તિ ઇમિના ઞાણપુબ્બકતં તેસં સમાદાનસ્સ વિભાવેતિ. પટિપત્તિયાતિ સીલાદિસમ્માપટિપત્તિયા. સમાદિયતિ એતેનાતિ સમાદાનં, સમાદાનવસેન પવત્તા ચેતના, તં લક્ખણં એતેસન્તિ સમાદાનચેતનાલક્ખણાનિ. વુત્તમ્પિ ચેતં અટ્ઠકથાયં –

‘‘સમાદાનકિરિયાય, સાધકતમભાવતો;

સમ્પયુત્તધમ્મા યેનાતિ, કરણભાવેન દસ્સિતા’’તિ.

સમાદાનચેતનાય ગહણં તંમૂલકત્તા પરિહરણચેતનાપિ ધુતઙ્ગમેવ. અત્તના, પરમ્મુખેન ચ કુસલભણ્ડસ્સ ભુસં વિલુપ્પનટ્ઠેન લોલુપ્પં તણ્હાચારો, તસ્સ વિદ્ધંસનકિચ્ચત્તા લોલુપ્પવિદ્ધંસનરસાનિ. તતો એવ નિલ્લોલુપ્પભાવેન પચ્ચુપતિટ્ઠન્તિ, તં વા પચ્ચુપટ્ઠાપેન્તીતિ નિલ્લોલુપ્પભાવપચ્ચુપટ્ઠાનાનિ. અરિયધમ્મપદટ્ઠાનાનીતિ પરિસુદ્ધસીલાદિસદ્ધમ્મપદટ્ઠાનાનિ.

ભગવતોવ સન્તિકે સમાદાતબ્બાનીતિ ઇદં અન્તરા અવિચ્છેદનત્થં વુત્તં, રઞ્ઞો સન્તિકે પટિઞ્ઞાતારહસ્સ અત્થસ્સ તદુપજીવિનો એકંસતો અવિસંવાદનં વિય. સેસાનં સન્તિકે સમાદાનેપિ એસેવ નયો. એકસઙ્ગીતિકસ્સાતિ ¶ પઞ્ચસુ દીઘનિકાયાદીસુ નિકાયેસુ એકનિકાયિકસ્સ. અટ્ઠકથાચરિયસ્સાતિ યસ્સ અટ્ઠકથાતન્તિયેવ વિસેસતો પગુણા, તસ્સ. એત્થાતિ અત્તનાપિ સમાદાનસ્સ રુહને. જેટ્ઠકભાતુ ધુતઙ્ગપ્પિચ્છતાય વત્થૂતિ સો કિર થેરો નેસજ્જિકો ¶ , તસ્સ તં ન કોચિ જાનાતિ. અથેકદિવસં રત્તિયા સયનપિટ્ઠે નિસિન્નં વિજ્જુલતોભાસેન દિસ્વા ઇતરો પુચ્છિ ‘‘કિં, ભન્તે, તુમ્હે નેસજ્જિકા’’તિ. થેરો ધુતઙ્ગપ્પિચ્છતાય તાવદેવ નિપજ્જિત્વા પચ્છા સમાદિયીતિ એવમાગતં વત્થુ.

૨૪. ગહપતિદાનચીવરન્તિ એત્થ દાયકભાવેન સમણાપિ ઉક્કટ્ઠસ્સ ગહપતિપક્ખંયેવ પવિટ્ઠાતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘પબ્બજિતો ગણ્હિસ્સતી’’તિ ઠપિતકં સિયા ગહપતિચીવરં, ન પન ગહપતિદાનચીવરન્તિ તાદિસં નિવત્તેતું દાનગ્ગહણં. અઞ્ઞતરેનાતિ એત્થ સમાદાનવચનેન તાવ સમાદિન્નં હોતુ, પટિક્ખેપવચનેન પન કથન્તિ? અત્થતો આપન્નત્તા. યથા ‘‘દેવદત્તો દિવા ન ભુઞ્જતી’’તિ વુત્તે ‘‘રત્તિયં ભુઞ્જતી’’તિ અત્થતો આપન્નમેવ હોતિ, તસ્સ આહારેન વિના સરીરટ્ઠિતિ નત્થીતિ, એવમિધાપિ ભિક્ખુનો ગહપતિદાનચીવરે પટિક્ખિત્તે તદઞ્ઞચીવરપ્પટિગ્ગહો અત્થતો આપન્નો એવ હોતિ, ચીવરેન વિના સાસને ઠિતિ નત્થીતિ.

એવં સમાદિન્નધુતઙ્ગેનાતિઆદિવિધાનં પંસુકૂલિકઙ્ગે પટિપજ્જનવિધિ. સુસાને લદ્ધં સોસાનિકં. તં પન યસ્મા તત્થ કેનચિ છડ્ડિતત્તા પતિતં હોતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘સુસાને પતિતક’’ન્તિ. એવં પાપણિકમ્પિ દટ્ઠબ્બં. તાલવેળિમગ્ગો નામ મહાગામે એકા વીથિ. અનુરાધપુરેતિ ચ વદન્તિ. ડડ્ઢો પદેસો એતસ્સાતિ ડડ્ઢપ્પદેસં, વત્થં. મગ્ગે પતિતકં બહુદિવસાતિક્કન્તં ગહેતબ્બન્તિ વદન્તિ. ‘‘દ્વત્તિદિવસાતિક્કન્ત’’ન્તિ અપરે. થોકં રક્ખિત્વાતિ કતિપયં કાલં આગમેત્વા. વાતાહતમ્પિ સામિકાનં સતિસમ્મોસેન પતિતસદિસન્તિ ‘‘સામિકે અપસ્સન્તેન ગહેતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. તસ્મા થોકં આગમેત્વા ગહેતબ્બં.

‘‘સઙ્ઘસ્સ દેમા’’તિ દિન્નં, ચોળકભિક્ખાવસેન લદ્ધઞ્ચ લદ્ધકાલતો પટ્ઠાય ‘‘સમણચીવરં સિયા નુ ખો, નો’’તિ આસઙ્કં નિવત્તેતું ‘‘ન તં પંસુકૂલ’’ન્તિ વુત્તં. ન હિ તં તેવીસતિયા ઉપ્પત્તિટ્ઠાનેસુ કત્થચિ પરિયાપન્નં. ઇદાનિ ઇમિનાવ પસઙ્ગેન યં ભિક્ખુદત્તિયે લક્ખણપત્તં ¶ પંસુકૂલં, તસ્સ ચ ઉક્કટ્ઠાનુક્કટ્ઠવિભાગં દસ્સેતું ‘‘ભિક્ખુદત્તિયેપી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ગાહેત્વા વા દીયતીતિ સઙ્ઘસ્સ વા ગણસ્સ વા દેન્તેહિ યં ચીવરં વસ્સગ્ગેન પાપેત્વા ભિક્ખૂનં દીયતિ. સેનાસનચીવરન્તિ સેનાસનં કારેત્વા ‘‘એતસ્મિં સેનાસને વસન્તા પરિભુઞ્જન્તૂ’’તિ ¶ દિન્નચીવરં. ન તં પંસુકૂલન્તિ અપંસુકૂલભાવો પુબ્બે વુત્તકારણતો, ગાહેત્વા દિન્નત્તા ચ. તેનાહ ‘‘નો ગાહાપેત્વા દિન્નમેવ પંસુકૂલ’’ન્તિ. તત્રપીતિ યં ગાહેત્વા ન દિન્નં ભિક્ખુદત્તિયં, તત્રપિ યેન ભિક્ખુના ચીવરં દીયતિ, તસ્સ લાભે, દાને ચ વિસું વિસું ઉભયત્થ આદરગારવાનં સબ્ભાવતો, તદભાવતો ચ ભિક્ખુદત્તિયસ્સ એકતોસુદ્ધિ ઉભતોસુદ્ધિ અનુક્કટ્ઠતા હોન્તીતિ ઇમમત્થં દસ્સેતું ‘‘યં દાયકેહી’’તિઆદિ વુત્તં, પાદમૂલે ઠપેત્વા દિન્નકં સમણેનાતિ અધિપ્પાયો. યસ્સ કસ્સચીતિ ઉક્કટ્ઠાદીસુ યસ્સ કસ્સચિ. રુચિયાતિ છન્દેન. ખન્તિયાતિ નિજ્ઝાનક્ખન્તિયા.

નિસ્સયાનુરૂપપટિપત્તિસબ્ભાવોતિ ઉપસમ્પન્નસમનન્તરં આચરિયેન વુત્તેસુ ચતૂસુ નિસ્સયેસુ અત્તના યથાપટિઞ્ઞાતદુતિયનિસ્સયાનુરૂપાય પટિપત્તિયા વિજ્જમાનતા. આરક્ખદુક્ખાભાવોતિ ચીવરારક્ખનદુક્ખસ્સ અભાવો પંસુકૂલચીવરસ્સ અલોભનીયત્તા. પરિભોગતણ્હાય અભાવો સવિસેસલૂખસભાવત્તા. પાસાદિકતાતિ પરેસં પસાદાવહતા. અપ્પિચ્છતાદીનં ફલનિપ્ફત્તિ ધુતઙ્ગપરિહરણસ્સ અપ્પિચ્છતાદીહિયેવ નિપ્ફાદેતબ્બતો. ધુતધમ્મે સમાદાય વત્તનં યાવદેવ ઉપરિ સમ્માપટિપત્તિસમ્પાદનાયાતિ વુત્તં ‘‘સમ્માપટિપત્તિયા અનુબ્રૂહન’’ન્તિ. મારસેનવિઘાતાયાતિ મારસ્સ, મારસેનાય ચ વિહનનાય વિદ્ધંસનાય. કાયવાચાચિત્તેહિ યતો સંયતોતિ યતિ, ભિક્ખુ. ધારિતં યં લોકગરુના પંસુકૂલં, તં કો ન ધારયે, યસ્મા વા લોકગરુના પંસુકૂલં ધારિતં, તસ્મા કો તં ન ધારયેતિ યોજના યંતંસદ્દાનં એકન્તસમ્બન્ધિભાવતો. પટિઞ્ઞં સમનુસ્સરન્તિ ઉપસમ્પદમાળે ‘‘આમ ભન્તે’’તિ આચરિયપમુખસ્સ સઙ્ઘસ્સ સમ્મુખા દિન્નં પટિઞ્ઞં સમનુસ્સરન્તો.

૨૫. ચતુત્થકચીવરન્તિ ¶ નિવાસનપારુપનયોગ્યં ચતુત્થકચીવરન્તિ અધિપ્પાયો, અંસકાસાવસ્સ અપ્પટિક્ખિપિતબ્બતો. અઞ્ઞતરવચનેનાતિ એત્થ યં વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ. યાવ ન સક્કોતિ, યાવ ન લભતિ, યાવ ન સમ્પજ્જતીતિ પચ્ચેકં યાવ-સદ્દો સમ્બન્ધિતબ્બો. ન સમ્પજ્જતીતિ ન સિજ્ઝતિ. નિક્ખિત્તપચ્ચયા દોસો નત્થીતિ નિચયસન્નિધિધુતઙ્ગસંકિલેસદોસો ¶ નત્થિ. આસન્નેતિ ચીવરસ્સ આસન્ને ઠાને. રજનક્ખણે પરિભુઞ્જનકાસાવં રજનકાસાવં. તત્રટ્ઠકપચ્ચત્થરણં નામ અત્તનો, પરસ્સ વા સન્તકં સેનાસને પચ્ચત્થરણવસેન અધિટ્ઠિતં. ‘‘અંસકાસાવં પરિક્ખારચોળં હોતિ, ઇતિ પચ્ચત્થરણં, અંસકાસાવન્તિ ઇમાનિ દ્વેપિ અતિરેકચીવરટ્ઠાને ઠિતાનિપિ ધુતઙ્ગભેદં ન કરોન્તી’’તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તન્તિ વદન્તિ. પરિહરિતું પન ન વટ્ટતીતિ રજનકાલે એવ અનુઞ્ઞાતત્તા નિચ્ચપરિભોગવસેન ન વટ્ટતિ તેચીવરિકસ્સ. અંસકાસાવન્તિ ખન્ધે ઠપેતબ્બકાસાવં. કાયપરિહારિકેનાતિ વાતાતપાદિપરિસ્સયતો કાયસ્સ પરિહરણમત્તેન. સમાદાયેવાતિ ગહેત્વા એવ. અપ્પસમારમ્ભતાતિ અપ્પકિચ્ચતા. કપ્પિયે મત્તકારિતાયાતિ નિસીદનાદિવસેન, પરિક્ખારચોળવસેન ચ બહૂસુ ચીવરેસુ અનુઞ્ઞાતેસુપિ તિચીવરમત્તે ઠિતત્તા. સહ પત્તચરણાયાતિ સપત્તચરણો. પક્ખી સપક્ખકો.

૨૬. અતિરેકલાભન્તિ ‘‘પિણ્ડિયાલોપભોજનં નિસ્સાયા’’તિ (મહાવ. ૭૩, ૧૨૮) એવં વુત્તભિક્ખાહારલાભતો અતિરેકલાભં, સઙ્ઘભત્તાદિન્તિ અત્થો. સકલસ્સ સઙ્ઘસ્સ દાતબ્બભત્તં સઙ્ઘભત્તં. કતિપયે ભિક્ખૂ ઉદ્દિસિત્વા દાતબ્બભત્તં ઉદ્દેસભત્તં. એકસ્મિં પક્ખે એકદિવસં દાતબ્બભત્તં પક્ખિકં. ઉપોસથે ઉપોસથે દાતબ્બભત્તં ઉપોસથિકં. પટિપદદિવસે દાતબ્બભત્તં પાટિપદિકં. વિહારં ઉદ્દિસ્સ દાતબ્બભત્તં વિહારભત્તં. ધુરગેહે એવ ઠપેત્વા દાતબ્બભત્તં ધુરભત્તં. ગામવાસીઆદીહિ વારેન દાતબ્બભત્તં ¶ વારકભત્તં. ‘‘સઙ્ઘભત્તં ગણ્હથાતિઆદિના’’તિ આદિ-સદ્દેન ઉદ્દેસભત્તાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. સાદિતું વટ્ટન્તીતિ ભિક્ખાપરિયાયેન વુત્તત્તા. ભેસજ્જાદિપટિસંયુત્તા નિરામિસસલાકા. યાવકાલિકવજ્જાતિ ચ વદન્તિ. વિહારે પક્કભત્તમ્પીતિ ઉપાસકા ઇધેવ ભત્તં પચિત્વા ‘‘સબ્બેસં અય્યાનં દસ્સામા’’તિ વિહારેયેવ ભત્તં સમ્પાદેન્તિ, તં પિણ્ડપાતિકાનમ્પિ વટ્ટતિ. આહરિત્વાતિ પત્તં ગહેત્વા ગેહતો આનેત્વા. તં દિવસં નિસીદિત્વાતિ ‘‘મા, ભન્તે, પિણ્ડાય ચરિત્થ, વિહારેયેવ ભિક્ખા આનીયતી’’તિ વદન્તાનં સમ્પટિચ્છનેન તં દિવસં નિસીદિત્વા. સેરિવિહારસુખન્તિ અપરાયત્તવિહારિતાસુખં ¶ . અરિયવંસોતિ અરિયવંસસુત્તપટિસંયુત્તા (દી. નિ. ૩.૩૦૯; અ. નિ. ૪.૨૮) ધમ્મકથા. ધમ્મરસન્તિ ધમ્મૂપસઞ્હિતં પામોજ્જાદિરસં.

જઙ્ઘબલં નિસ્સાય પિણ્ડપરિયેસનતો કોસજ્જનિમ્મદ્દનતા. ‘‘યથાપિ ભમરો પુપ્ફ’’ન્તિઆદિના (ધ. પ. ૪૯; નેત્તિ. ૧૨૩) વુત્તવિધિના આહારપરિયેસનતો પરિસુદ્ધાજીવતા. નિચ્ચં અન્તરઘરં પવિસન્તસ્સેવ સુપ્પટિચ્છન્નગમનાદયો સેખિયધમ્મા સમ્પજ્જન્તીતિ સેખિયપટિપત્તિપૂરણં. પટિગ્ગહણે મત્તઞ્ઞુતાય, સંસટ્ઠવિહારાભાવતો ચ અપરપોસિતા. કુલે કુલે અપ્પકઅપ્પકપિણ્ડગહણેન પરાનુગ્ગહકિરિયા. અન્તિમાય જીવિકાય અવટ્ઠાનેન માનપ્પહાનં. વુત્તઞ્હેતં ‘‘અન્તમિદં, ભિક્ખવે, જીવિકાનં, યદિદં પિણ્ડોલ્ય’’ન્તિઆદિ (ઇતિવુ. ૯૧; સં. નિ. ૩.૮૦). મિસ્સકભત્તેન યાપનતો રસતણ્હાનિવારણં. નિમન્તનાસમ્પટિચ્છનતો ગણભોજનાદિસિક્ખાપદેહિ અનાપત્તિતા.

અપ્પટિહતવુત્તિતાય ચતૂસુપિ દિસાસુ વત્તનટ્ઠેન ચાતુદ્દિસો. આજીવસ્સ વિસુજ્ઝતીતિ આજીવો અસ્સ વિસુજ્ઝતિ. અત્તભરસ્સાતિ અપ્પાનવજ્જસુલભરૂપેહિ પચ્ચયેહિ અત્તનો ભરણતો અત્તભરસ્સ. તતો એવ એકવિહારિતાય સદ્ધિવિહારિકાદીનમ્પિ અઞ્ઞેસં અપોસનતો અનઞ્ઞપોસિનો. પદદ્વયેનાપિ કાયપરિહારિકેન ચીવરેન કુચ્છિપરિહારિકેન પિણ્ડપાતેન વિચરણતો સલ્લહુકવુત્તિતં, સુભરતં, પરમઅપ્પિચ્છતં, સન્તુટ્ઠિઞ્ચ દસ્સેતિ. દેવાપિ પિહયન્તિ તાદિનોતિ તાદિસસ્સ ભુસં અતિવિય સન્તકાયવચીમનોકમ્મતાય ઉપસન્તસ્સ પરમેન સતિનેપક્કેન સમન્નાગમતો સબ્બકાલં સતિમતો પિણ્ડપાતિકસ્સ ભિક્ખુસ્સ સક્કાદયો ¶ દેવાપિ પિહયન્તિ પત્થેન્તિ. તસ્સ સીલાદિગુણેસુ બહુમાનં ઉપ્પાદેન્તા આદરં જનેન્તિ, પગેવ મનુસ્સા. સચે સો લાભસક્કારસિલોકસન્નિસ્સિતો ન હોતિ, તદભિકઙ્ખી ન હોતીતિ અત્થો.

૨૭. ઇમિનાતિ સપદાનચારિકેન. કાલતરન્તિ કાલસ્સેવ. અફાસુકટ્ઠાનન્તિ સપરિસ્સયાદિવસેન ¶ દુપ્પવેસનટ્ઠાનં. પુરતોતિ વીથિયં ગચ્છન્તસ્સ પુરતો ઘરં અપવિટ્ઠસ્સેવ. પત્તવિસ્સટ્ઠટ્ઠાનન્તિ પેસકારવીથિયં પેસકારભાવં નિમ્મિનિત્વા ઠિતસ્સ સક્કસ્સ ઘરદ્વારે પત્તવિસ્સટ્ઠટ્ઠાનં. ઉક્કટ્ઠપિણ્ડપાતિકો તં દિવસં ન ભિક્ખં આગમયમાનો નિસીદતિ, તસ્મા તં અનુલોમેતિ. કત્થચિપિ કુલે નિબદ્ધં ઉપસઙ્કમનાભાવતો પરિચયાભાવેન કુલેસુ નિચ્ચનવકતા. સબ્બત્થ અલગ્ગમાનસતાય ચ સોમ્મભાવેન ચ ચન્દૂપમતા. કુલેસુ પરિગ્ગહચિત્તાભાવેન તત્થ મચ્છેરપ્પહાનં. હિતેસિતાય વિભાગાભાવતો સમાનુકમ્પિતા. કુલાનં સઙ્ગણ્હનસંસટ્ઠતાદયો કુલૂપકાદીનવા. અવ્હાનાનભિનન્દનાતિ નિમન્તનવસેન અવ્હાનસ્સ અસમ્પટિચ્છના. અભિહારેનાતિ ભિક્ખાભિહારેન. સેરિચારન્તિ યથારુચિ વિચરણં.

૨૮. નાનાસનભોજનન્તિ અનેકસ્મિં આસને ભોજનં, એકનિસજ્જાય એવ અભુઞ્જિત્વા વિસું વિસું નિસજ્જાસુ આહારપરિભોગન્તિ અત્થો. પતિરૂપન્તિ યુત્તરૂપં અનુટ્ઠાપનીયં. વત્તં કાતું વટ્ટતીતિ વત્તં કાતું યુજ્જતિ. વત્તં નામ ગરુટ્ઠાનીયે કત્તબ્બમેવ. તત્થ પન પટિપજ્જનવિધિં દસ્સેતું યં થેરવાદં આહ ‘‘આસનં વા રક્ખેય્ય ભોજનં વા’’તિઆદિ. તસ્સત્થો – એકાસનિકં ભિક્ખું ભુઞ્જન્તં આસનં વા રક્ખેય્ય, ધુતઙ્ગભેદતો યાવ ભોજનપરિયોસાના ન વુટ્ઠાતબ્બન્તિ વુત્તં હોતિ ¶ . ભોજનં વા રક્ખેય્ય ધુતઙ્ગભેદતો, અભુઞ્જિયમાનં યાવ ભુઞ્જિતું નારભતિ, તાવ વુટ્ઠાતબ્બન્તિ અત્થો. યસ્મા તયિદં દ્વયં ઇધ નત્થિ, તસ્મા વત્તકરણં ધુતઙ્ગં ન રક્ખતીતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘અયઞ્ચા’’તિઆદિ. ‘‘ભેસજ્જત્થમેવા’’તિ ઇમિના ભેસજ્જપરિભોગવસેનેવ સપ્પિઆદીનિપિ વટ્ટન્તીતિ દસ્સેતિ. અપ્પાબાધતાતિ અરોગતા. અપ્પાતઙ્કતાતિ અકિચ્છજીવિતા સરીરદુક્ખાભાવો. લહુટ્ઠાનન્તિ કાયસ્સ લહુપરિવત્તિતા. બલન્તિ સરીરબલં. ફાસુવિહારોતિ સુખવિહારો. સબ્બમેતં બહુક્ખત્તું ભુઞ્જનપચ્ચયા ઉપ્પજ્જનવિકારપટિક્ખેપપદં. રુજાતિ રોગા. ન કમ્મમત્તનોતિ અત્તનો યોગકમ્મં પુરેભત્તં, પચ્છાભત્તઞ્ચ ન પરિહાપેતિ, બહુસો ભોજને અબ્યાવટભાવતો, અરોગભાવતો ચાતિ અધિપ્પાયો.

૨૯. અપ્પટિકૂલં ¶ કત્વા ભુઞ્જિતું વટ્ટતિ પટિકૂલસ્સ ભુત્તસ્સ અગણ્હનમ્પિ સિયાતિ અધિપ્પાયો. પમાણયુત્તમેવ ગણ્હિતબ્બન્તિ ‘‘એકભાજનમેવ ગણ્હામી’’તિ બહું ગહેત્વા ન છડ્ડેતબ્બં. નાનારસતણ્હાવિનોદનન્તિ નાનારસભોજને તણ્હાય વિનોદનં. અત્ર અત્ર નાનાભાજને ઠિતે નાનારસે ઇચ્છા એતસ્સાતિ અત્રિચ્છો, તસ્સ ભાવો અત્રિચ્છતા, તસ્સા અત્રિચ્છતાય પહાનં. આહારે પયોજનમત્તદસ્સિતાતિ અસમ્ભિન્નનાનારસે ગેધં અકત્વા આહારે સત્થારા અનુઞ્ઞાતપયોજનમત્તદસ્સિતા. વિસું વિસું ભાજનેસુ ઠિતાનિ બ્યઞ્જનાનિ ગણ્હતો તત્થ તત્થ સાભોગતાય સિયા વિક્ખિત્તભોજિતા, ન તથા ઇમસ્સ એકપત્તગતસઞ્ઞિનોતિ વુત્તં ‘‘અવિક્ખિત્તભોજિતા’’તિ. ઓક્ખિત્તલોચનોતિ પત્તસઞ્ઞિતાય હેટ્ઠાખિત્તચક્ખુ. પરિભુઞ્જેય્યાતિ પરિભુઞ્જિતું સક્કુણેય્ય.

ઇતિ પત્તપિણ્ડિકઙ્ગકથાવણ્ણના.

૭. ખલુપચ્છાભત્તિકઙ્ગકથાવણ્ણના

૩૦. ભુઞ્જન્તસ્સ ¶ યં ઉપનીતં, તસ્સ પટિક્ખેપેન તં અતિરિત્તં ભોજનન્તિ અતિરિત્તભોજનં. પુન ભોજનં કપ્પિયં કારેત્વા ન ભુઞ્જિતબ્બં, તબ્બિસયત્તા ઇમસ્સ ધુતઙ્ગસ્સ. તેનાહ ‘‘ઇદમસ્સ વિધાન’’ન્તિ. યસ્મિં ભોજનેતિ યસ્મિં ભુઞ્જિયમાને ભોજને. તદેવ ભુઞ્જતિ, ન અઞ્ઞં. અનતિરિત્તભોજનપચ્ચયા આપત્તિ અનતિરિત્તભોજનાપત્તિ, તતો દૂરીભાવો અનાપજ્જનં. ઓદરિકત્તં ઘસ્મરભાવો કુચ્છિપૂરકતા, તસ્સ અભાવો એકપિણ્ડેનાપિ યાપનતો. નિરામિસસન્નિધિતા નિહિતસ્સ અભુઞ્જનતો. પુન પરિયેસનવસેન પરિયેસનાય ખેદં ન યાતિ. અભિસલ્લેખકાનં સન્તોસગુણાદીનં વુદ્ધિયા સઞ્જનનં સન્તોસગુણાદિવુડ્ઢિસઞ્જનનં. ઇદન્તિ ખલુપચ્છાભત્તિકઙ્ગં.

ઇતિ ખલુપચ્છાભત્તિકઙ્ગકથાવણ્ણના.

૩૧. ગામન્તસેનાસનં ¶ પહાય અરઞ્ઞે અરુણં ઉટ્ઠાપેતબ્બન્તિ એત્થ ગામન્તં, અરઞ્ઞઞ્ચ સરૂપતો દસ્સેતું ‘‘તત્થ સદ્ધિં ઉપચારેના’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ ગામપરિયાપન્નત્તા ગામન્તસેનાસનસ્સ ‘‘ગામોયેવ ગામન્તસેનાસન’’ન્તિ વુત્તં. યો કોચિ સત્થોપિ ગામો નામાતિ સમ્બન્ધો. ઇન્દખીલાતિ ઉમ્મારા. તસ્સાતિ લેડ્ડુપાતસ્સ. વિનયપરિયાયેન અરઞ્ઞલક્ખણં અદિન્નાદાનપારાજિકે (પારા. ૯૨) આગતં. તત્થ હિ ‘‘ગામા વા અરઞ્ઞા વા’’તિ અનવસેસતો અવહારટ્ઠાનપરિગ્ગહે તદુભયં અસઙ્કરતો દસ્સેતું ‘‘ઠપેત્વા ગામઞ્ચા’’તિઆદિ વુત્તં. ગામૂપચારો હિ લોકે ગામસઙ્ખમેવ ગચ્છતીતિ. નિપ્પરિયાયતો પન ગામવિનિમુત્તં ઠાનં અરઞ્ઞમેવ હોતીતિ અભિધમ્મે (વિભ. ૫૨૯) ગામા ‘‘નિક્ખમિત્વા બહિ ઇન્દખીલા, સબ્બમેતં અરઞ્ઞ’’ન્તિ વુત્તં. સુત્તન્તિકપરિયાયેન આરઞ્ઞકસિક્ખાપદે (પારા. ૬૫૪) ‘‘પઞ્ચધનુસતિકં પચ્છિમ’’ન્તિ આગતં આરઞ્ઞિકં ભિક્ખું સન્ધાય. ન હિ સો વિનયપરિયાયિકે ‘‘અરઞ્ઞે વસનતો આરઞ્ઞિકો પન્તસેનાસનો’’તિ સુત્તે વુત્તો. અયઞ્ચ સુત્તસંવણ્ણનાતિ ઇધ સબ્બત્થ સુત્તન્તકથાવ ¶ પમાણં. તસ્મા તત્થ આગતમેવ લક્ખણં ગહેતબ્બન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘તં આરોપિતેન આચરિયધનુના’’તિઆદિના મિનનવિધિં આહ. તેનેવ હિ મજ્ઝિમટ્ઠકથાનયોવ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૯૬) ઇદમેત્થ પમાણન્તિ ચ વુત્તો.

તતો તતો મગ્ગન્તિ તત્થ તત્થ ખુદ્દકમગ્ગં પિદહતિ. ધુતઙ્ગસુદ્ધિકેન ધુતઙ્ગસોધનપસુતેન. યથાપરિચ્છિન્ને કાલેતિ ઉક્કટ્ઠસ્સ તયોપિ ઉતૂ, મજ્ઝિમસ્સ દ્વે, મુદુકસ્સ એકો ઉતુ. તત્થપિ ધુતઙ્ગં ન ભિજ્જતિ સઉસ્સાહત્તા. નિપજ્જિત્વા ગમિસ્સામાતિ ચિત્તસ્સ સિથિલભાવેન ધુતઙ્ગં ભિજ્જતીતિ વુત્તં. અરઞ્ઞસઞ્ઞં મનસિ કરોન્તોતિ ‘‘અહં વિવેકવાસં વસિસ્સામિ, યથાલદ્ધોવ કાયવિવેકો સાત્થકો કાતબ્બો’’તિ મનસિકારસબ્ભાવતો ‘‘ભબ્બો…પે… રક્ખિતુ’’ન્તિ વુત્તં. અસ્સ આરઞ્ઞિકસ્સ ચિત્તં ન વિક્ખિપન્તિ આપાથમનુપગમનતો. વિગતસન્તાસો હોતિ વિવેકપરિચયતો. જીવિતનિકન્તિં જહતિ બહુપરિસ્સયે અરઞ્ઞે નિવાસેનેવ મરણભયસ્સ દૂરીકરણતો. પવિવેકસુખરસં અસ્સાદેતિ અનુભવતિ જનસંસગ્ગાભાવતો. આરાધયન્તોતિ અનુનયન્તો. યથાનુસિટ્ઠં પટિપત્તિયા વિવેકસ્સ અધિટ્ઠાનભાવતો આરઞ્ઞિકઙ્ગયોગિનો વાહનસદિસન્તિ કત્વા વુત્તં ‘‘અવસેસધુતાયુધો’’તિ, અવસિટ્ઠધુતધમ્માયુધોતિ અત્થો.

૩૨. છન્નન્તિ ¶ ઇટ્ઠકાછદનાદીહિ છાદિતં, આવસથન્તિ અત્થો. સીમન્તરિકરુક્ખોતિ દ્વિન્નં રાજૂનં રજ્જસીમાય ઠિતરુક્ખો. તત્થ હિ તેસં રાજૂનં બલકાયો ઉપગન્ત્વા અન્તરન્તરા યુદ્ધં કરેય્ય, ચોરાપિ પારિપન્થિકા સમોસરન્તા ભિક્ખુસ્સ સુખેન નિસીદિતું ન દેન્તિ. ચેતિયરુક્ખો ‘‘દેવતાધિટ્ઠિતો’’તિ મનુસ્સેહિ સમ્મતરુક્ખો પૂજેતું ઉપગતેહિ મનુસ્સેહિ અવિવિત્તો હોતિ. નિય્યાસરુક્ખો સજ્જરુક્ખાદિ. વગ્ગુલિરુક્ખો વગ્ગુલિનિસેવિતો. સીમન્તરિકરુક્ખાદયો સપરિસ્સયા, દુલ્લભવિવેકા ચાતિ આહ ‘‘ઇમે રુક્ખે વિવજ્જેત્વા’’તિ. પણ્ણસટન્તિ ¶ રુક્ખતો પતિતપણ્ણં. પટિચ્છન્ને ઠાને નિસીદિતબ્બં રુક્ખમૂલિકભાવસ્સ પટિચ્છાદનત્થં. છન્ને વાસકપ્પના ધમ્મસ્સવનાદીનમત્થાયપિ હોતિ. તસ્મા ‘‘જાનિત્વા અરુણં ઉટ્ઠાપિતમત્તે’’તિ વુત્તં.

અભિણ્હં તરુપણ્ણવિકારદસ્સનેનાતિ અભિક્ખણં તરૂસુ, તરૂનં વા પણ્ણેસુ વિકારસ્સ ખણભઙ્ગસ્સ દસ્સનેન. સેનાસનમચ્છેરકમ્મારામતાનન્તિ આવાસમચ્છરિયનવકમ્મરતભાવાનં. દેવતાહીતિ રુક્ખદેવતાહિ. તાપિ હિ રુક્ખટ્ઠવિમાનેસુ વસન્તિયો રુક્ખેસુ વસન્તિ. અયમ્પિ રુક્ખેતિ સહવાસિતા. વણ્ણિતોતિ ‘‘અપ્પાનિ ચેવા’’તિઆદિના પસંસિતો. ‘‘રુક્ખમૂલસેનાસનં નિસ્સાય પબ્બજ્જા’’તિ (મહાવ. ૭૩, ૧૨૮) એવં નિસ્સયોતિ ચ ભાસિતો. અભિરત્તાનિ તરુણકાલે, નીલાનિ મજ્ઝિમકાલે, પણ્ડૂનિ જિણ્ણકાલે. પતિતાનિ મિલાયનવસેન. એવં પસ્સન્તો તરુપણ્ણાનિ પચ્ચક્ખતો એવ નિચ્ચસઞ્ઞં પનૂદતિ પજહતિ, અનિચ્ચસઞ્ઞા એવસ્સ સણ્ઠાતિ. યસ્મા ભગવતો જાતિબોધિધમ્મચક્કપવત્તનપરિનિબ્બાનાનિ રુક્ખમૂલેયેવ જાતાનિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘બુદ્ધદાયજ્જં રુક્ખમૂલ’’ન્તિ.

૩૩. ‘‘રુક્ખમૂલં પટિક્ખિપામી’’તિ એત્તકે વુત્તે છન્નં અપ્પટિક્ખિત્તમેવ હોતીતિ ‘‘છન્નઞ્ચ ¶ રુક્ખમૂલઞ્ચ પટિક્ખિપામી’’તિ વુત્તં. ધુતઙ્ગસ્સ સબ્બસો પટિયોગિપટિક્ખેપેન હિ સમાદાનં ઇજ્ઝતિ, નો અઞ્ઞથાતિ. ‘‘ધમ્મસ્સવનાયા’’તિ ઇમિનાવ ધમ્મં કથેન્તેનાપિ ઉપોસથદિવસાદીસુ સુણન્તાનં ચિત્તાનુરક્ખણત્થં તેહિ યાચિતેન છન્નં પવિસિતું વટ્ટતિ, ધમ્મં પન કથેત્વા અબ્ભોકાસોવ ગન્તબ્બો. રુક્ખમૂલિકસ્સાપિ એસેવ નયો. ઉપોસથત્થાયાતિ ઉપોસથકમ્માય. ઉદ્દિસન્તેનાતિ પરેસં ઉદ્દેસં દેન્તેન. ઉદ્દિસાપેન્તેનાતિ સયં ઉદ્દેસં ગણ્હન્તેન. મગ્ગમજ્ઝે ઠિતં સાલન્તિ સીહળદીપે વિય મગ્ગા અનોક્કમ્મ ઉજુકમેવ પવિસિતબ્બસાલં. વેગેન ગન્તું ન વટ્ટતિ અસારુપ્પત્તા. યાવ વસ્સૂપરમા ઠત્વા ગન્તબ્બં, ન તાવ ધુતઙ્ગભેદો હોતીતિ અધિપ્પાયો.

રુક્ખસ્સ ¶ અન્તો નામ રુક્ખમૂલં. પબ્બતસ્સ પન પબ્ભારસદિસો પબ્બતપદેસો. અચ્છન્નમરિયાદન્તિ યથા વસ્સોદકં અન્તો ન પવિસતિ, એવં છદનસઙ્ખેપેન ઉપરિ અકતમરિયાદં. અન્તો પન પબ્ભારસ્સ વસ્સોદકં પવિસતિ ચે, અબ્ભોકાસસઙ્ખેપમેવાતિ તત્થ પવિસિતું વટ્ટતિ. સાખામણ્ડપોતિ રુક્ખસાખાહિ વિરળચ્છન્નમણ્ડપો. પીઠપટો ખલિત્થદ્ધસાટકો.

પવિટ્ઠક્ખણે ધુતઙ્ગં ભિજ્જતિ યથાવુત્તપબ્ભારાદિકે ઠપેત્વાતિ અધિપ્પાયો. જાનિત્વાતિ ધમ્મસ્સવનાદિઅત્થં છન્નં રુક્ખમૂલં પવિસિત્વા નિસિન્નો ‘‘ઇદાનિ અરુણો ઉટ્ઠહતી’’તિ જાનિત્વા. રુક્ખમૂલેપિ કત્થચિ અત્થેવ નિવાસફાસુકતાતિ સિયા તત્થ આસઙ્ગપુબ્બકો આવાસપલિબોધો, ન પન અબ્ભોકાસેતિ ઇધેવ આવાસપલિબોધુપચ્છેદો આનિસંસો વુત્તો. પસંસાયાનુરૂપતાતિ અનિકેતાતિ વુત્તપસંસાય અનાલયભાવેન અનુચ્છવિકતા. નિસ્સઙ્ગતાતિ આવાસપરિગ્ગહાભાવેનેવ તત્થ નિસ્સઙ્ગતા. અસુકદિસાય વસનટ્ઠાનં નત્થિ, તસ્મા તત્થ ગન્તું નેવ સક્કાતિ એદિસસ્સ પરિવિતક્કસ્સ અભાવતો ચાતુદ્દિસો. મિગભૂતેનાતિ પરિગ્ગહાભાવેન મિગસ્સ વિય ભૂતેન. સિતોતિ નિસ્સિતો. વિન્દતીતિ લભતિ.

૩૪. ન ¶ સુસાનન્તિ અસુસાનં. અઞ્ઞત્થો ન-કારો, સુસાનલક્ખણરહિતં વસનટ્ઠાનન્તિ અધિપ્પાયો. ન તત્થાતિ ‘‘સુસાન’’ન્તિ વવત્થપિતમત્તે ઠાને ન વસિતબ્બં. ન હિ નામમત્તેન સુસાનલક્ખણં સિજ્ઝતિ. તેનાહ ‘‘ન હી’’તિઆદિ. ઝાપિતકાલતો પન પટ્ઠાય…પે… સુસાનમેવ છવેન સયિતમત્તાય સુસાનલક્ખણપ્પત્તિતો. છવસયનં હિ ‘‘સુસાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

સોસાનિકેન નામ અપ્પકિચ્ચેન સલ્લહુકવુત્તિના ભવિતબ્બન્તિ દસ્સેતું ‘‘તસ્મિં પન વસન્તેના’’તિઆદિ વુત્તં. ગરુકન્તિ દુપ્પરિહારં. તમેવ હિ દુપ્પરિહારભાવં દસ્સેતું ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઉપ્પન્નપરિસ્સયવિઘાતત્થાયાતિ ¶ ‘‘સુસાનં નામ મનુસ્સરાહસ્સેય્યક’’ન્તિ ચોરા કતકમ્માપિ અકતકમ્માપિ ઓસરન્તિ, તત્થ ચોરેસુ ભણ્ડસામિકે દિસ્વા ભિક્ખુસમીપે ભણ્ડં છડ્ડેત્વા પલાતેસુ મનુસ્સા ભિક્ખું ‘‘ચોરો’’તિ ગહેત્વા પોથેય્યું, તસ્મા વિહારે સઙ્ઘત્થેરં વા ગોચરગામે રઞ્ઞા નિયુત્તં રાજયુત્તકં વા અત્તનો સોસાનિકભાવં જાનાપેત્વા યથા તાદિસો, અઞ્ઞો વા પરિસ્સયો ન હોતિ, તથા અપ્પમત્તેન વસિતબ્બં. ચઙ્કમન્તસ્સ યદા આળહનં અભિમુખં ન હોતિ, તદાપિ સંવેગજનનત્થં તત્થ દિટ્ઠિ વિસ્સજ્જેતબ્બાતિ દસ્સેતું ‘‘અદ્ધક્ખિકેન આળહનં ઓલોકેન્તેના’’તિ વુત્તં.

ઉપ્પથમગ્ગેન ગન્તબ્બં અત્તનો સોસાનિકભાવસ્સ અપાકટભાવત્થં. આરમ્મણન્તિ તસ્મિં સુસાને ‘‘અયં વમ્મિકો, અયં રુક્ખો, અયં ખાણુકો’’તિઆદિના દિવાયેવ આરમ્મણં વવત્થપેતબ્બં. ભયાનકન્તિ ભયજનકં વમ્મિકાદિં. કેનચિ લેડ્ડુપાસાણાદિના આસન્ને વિચરન્તીતિ ન પહરિતબ્બા. તિલપિટ્ઠં વુચ્ચતિ પલલં. માસમિસ્સં ભત્તં માસભત્તં. ગુળાદીતિ આદિ-સદ્દેન તિલસંગુળિકાદિઘનપૂવઞ્ચ સઙ્ગણ્હાતિ. કુલગેહં ન પવિસિતબ્બન્તિ પેતધૂમેન વાસિતત્તા, પિસાચાનુબન્ધત્તા ચ કુલગેહસ્સ અબ્ભન્તરં ન પવિસિતબ્બં. દેવસિકં છવડાહો ધુવડાહો. મતઞાતકાનં તત્થ ગન્ત્વા દેવસિકં રોદનં ધુવરોદનં. વુત્તનયેનાતિ ‘‘ઝાપિતકાલતો પન પટ્ઠાયા’’તિ વુત્તનયેન. ‘‘પચ્છિમયામે પટિક્કમિતું વટ્ટતી’’તિ ઇચ્છિતત્તા ‘‘સુસાનં અગતદિવસે’’તિ અઙ્ગુત્તરભાણકા.

સુસાને નિચ્ચકાલં સિવથિકદસ્સનેન મરણસ્સતિપટિલાભો. તતો એવ અપ્પમાદવિહારિતા ¶ . તત્થ છડ્ડિતસ્સ મતકળેવરસ્સ દસ્સનેન અસુભનિમિત્તાધિગમો. તતો એવ કામરાગવિનોદનં. બહુલં સરીરસ્સ અસુચિદુગ્ગન્ધજેગુચ્છભાવસલ્લક્ખણતો અભિણ્હં કાયસભાવદસ્સનં. તતો મરણસ્સતિપટિલાભતો ચ સંવેગબહુલતા. બ્યાધિકાનં, જરાજિણ્ણાનઞ્ચ મતાનં તત્થ દસ્સનેન આરોગ્યયોબ્બનજીવિતમદપ્પહાનં. ખુદ્દકસ્સ, મહતો ચ ભયસ્સ અભિભવનતો ભયભેરવસહનતા. સંવિગ્ગસ્સ યોનિસો પદહનં સમ્ભવતીતિ અમનુસ્સાનં ગરુભાવનીયતા. નિદ્દાગતમ્પીતિ સુત્તમ્પિ, સુપિનન્તેપીતિ અધિપ્પાયો.

૩૫. સેનાસનગાહણે ¶ પરે ઉટ્ઠાપેત્વા ગહણં, ‘‘ઇદં સુન્દરં, ઇદં ન સુન્દર’’ન્તિ પરિતુલયિત્વા પુચ્છના, ઓલોકના ચ સેનાસનલોલુપ્પં. તુટ્ઠબ્બન્તિ તુસ્સિતબ્બં. વિહારસ્સ પરિયન્તભાવેન દૂરેતિ વા બહૂનં સન્નિપાતટ્ઠાનાદીનં અચ્ચાસન્નેતિ વા પુચ્છિતું ન લભતિ, પુચ્છનેનપિસ્સ ધુતઙ્ગસ્સ સંકિલિસ્સનતો. ઓલોકેતુન્તિ લોલુપ્પવસેન પસ્સિતું. સચસ્સ તં ન રુચ્ચતીતિ અસ્સ યથાસન્થતિકસ્સ તં યથાગાહિતં સેનાસનં અફાસુકભાવેન સચે ન રુચ્ચતિ, મુદુકસ્સ અસતિ રોગે યથાગાહિતં પહાય અઞ્ઞસ્સ સેનાસનસ્સ ગહણં લોલુપ્પં, મજ્ઝિમસ્સ ગન્ત્વા ઓલોકના, ઉક્કટ્ઠસ્સ પુચ્છના. સબ્બેસમ્પિ ઉટ્ઠાપેત્વા ગહણે વત્તબ્બમેવ નત્થિ.

ઉપટ્ઠાપનીયાનમ્પિ અનુટ્ઠાપનેન સબ્રહ્મચારીનં હિતેસિતા. તાય કરુણાવિહારાનુગુણતા. સુન્દરાસુન્દરવિભાગાકરણતો હીનપણીતવિકપ્પપરિચ્ચાગો. તેન તાદિલક્ખણાનુગુણતા. તતો એવ અનુરોધવિરોધપ્પહાનં. દ્વારપિદહનં ઓકાસાદાનતો. યથાસન્થતરામતન્તિ યથાગાહિતે યથાનિદ્દિટ્ઠે સેનાસને અભિરતભાવં.

૩૬. સેય્યન્તિ ¶ ઇરિયાપથલક્ખણં સેય્યં. તપ્પટિક્ખેપેનેવ હિ તદત્થા ‘‘મઞ્ચો ભિસી’’તિ એવમાદિકા (ચૂળવ. ૩૨૧, ૩૨૨) સેય્યા પટિક્ખિત્તા એવ હોન્તિ. ‘‘નેસજ્જિકો’’તિ ચ સયનં પટિક્ખિપિત્વા નિસજ્જાય એવ વિહરિતું સીલમસ્સાતિ ઇમસ્સ અત્થસ્સ ઇધ અધિપ્પેતત્તા સેય્યા એવેત્થ પટિયોગિની, ન ઇતરે તથા અનિટ્ઠત્તા, અસમ્ભવતો ચ. કોસજ્જપક્ખિયો હિ ઇરિયાપથો ઇધ પટિયોગિભાવેન ઇચ્છિતો, ન ઇતરે. ન ચ સક્કા ઠાનગમનેહિ વિના નિસજ્જાય એવ યાપેતું તથા પવત્તેતુન્તિ સેય્યાવેત્થ પટિયોગિની. તેનાહ ‘‘તેન પના’’તિઆદિ. ચઙ્કમિતબ્બં ન ‘‘નેસજ્જિકો અહ’’ન્તિ સબ્બરત્તિં નિસીદિતબ્બં. ઇરિયાપથન્તરાનુગ્ગહિતો હિ કાયો મનસિકારક્ખમો હોતિ.

ચત્તારો ¶ પાદા, પિટ્ઠિઅપસ્સયો ચાતિ ઇમેહિ પઞ્ચહિ અઙ્ગેહિ પઞ્ચઙ્ગો. ચતૂહિ અટ્ટનીહિ, પિટ્ઠિઅપસ્સયેન ચ પઞ્ચઙ્ગોતિ અપરે. ઉભોસુ પસ્સેસુ પિટ્ઠિપસ્સે ચ યથાસુખં અપસ્સાય વિહરતો નેસજ્જિકસ્સ ‘‘અનેસજ્જિકતો કો વિસેસો’’તિ ગાહં નિવારેતું અભયત્થેરો નિદસ્સિતો ‘‘થેરો અનાગામી હુત્વા પરિનિબ્બાયી’’તિ.

ઉપચ્છેદીયતિ એતેનાતિ ઉપચ્છેદનન્તિ વિનિબન્ધુપચ્છેદસ્સ સાધકતમભાવો દટ્ઠબ્બો. સબ્બકમ્મટ્ઠાનાનુયોગસપ્પાયતા અલીનાનુદ્ધચ્ચપક્ખિકત્તા નિસજ્જાય. તતો એવ પાસાદિકઇરિયાપથતા. વીરિયારમ્ભાનુકૂલતા વીરિયસમતાયોજનસ્સ અનુચ્છવિકતા. તતો એવ સમ્માપટિપત્તિયા અનુબ્રૂહનતા. પણિધાયાતિ ઠપેત્વા. તનુન્તિ ઉપરિમકાયં. વિકમ્પેતીતિ ચાલેતિ, ઇચ્છાવિઘાતં કરોતીતિ અધિપ્પાયો. વતન્તિ ધુતઙ્ગં.

૩૭. સેક્ખપુથુજ્જનાનં વસેન સિયા કુસલાનિ, ખીણાસવાનં વસેન સિયા અબ્યાકતાનિ ¶ . તત્થ સેક્ખપુથુજ્જના પટિપત્તિપૂરણત્થં, ખીણાસવા ફાસુવિહારત્થં ધુતઙ્ગાનિ પરિહરન્તિ. અકુસલમ્પિ ધુતઙ્ગન્તિ અકુસલચિત્તેનાપિ ધુતઙ્ગસેવના અત્થીતિ અધિપ્પાયો. તં ન યુત્તં, યેન અકુસલચિત્તેન પબ્બજિતસ્સ આરઞ્ઞિકત્તં, તં ધુતઙ્ગં નામ ન હોતિ. કસ્મા? લક્ખણાભાવતો. યં હિદં કિલેસાનં ધુનનતો ધુતસ્સ પુગ્ગલસ્સ, ઞાણસ્સ, ચેતનાય વા અઙ્ગત્તં, ન તં અકુસલધમ્મેસુ સમ્ભવતિ. તસ્મા અરઞ્ઞવાસાદિમત્તેન આરઞ્ઞિકાદયો તાવ હોન્તુ, આરઞ્ઞિકઙ્ગાદીનિ પન ન હોન્તીતિ ઇમમત્થં દસ્સેતું ‘‘ન મય’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઇમાનીતિ ધુતઙ્ગાનિ. વુત્તં હેટ્ઠા વચનત્થનિદ્દેસે. ન ચ અકુસલેન કોચિ ધુતો નામ હોતિ, કિલેસાનં ધુનનટ્ઠેનાતિ અધિપ્પાયો. યસ્સ ભિક્ખુનો એતાનિ સમાદાનાનિ અઙ્ગાનિ, એતેન પઠમેનાપિ અત્થવિકપ્પેન ‘‘નત્થિ અકુસલં ધુતઙ્ગ’’ન્તિ દસ્સેતિ. ન ચ અકુસલં કિઞ્ચિ ધુનાતીતિ અકુસલં કિઞ્ચિ પાપં ન ચ ધુનાતિ એવ અપ્પટિપક્ખતો. યેસં સમાદાનાનં તં અકુસલં ઞાણં વિય ¶ અઙ્ગન્તિ કત્વા તાનિ ધુતઙ્ગાનીતિ વુચ્ચેય્યું. ઇમિના દુતિયેનાપિ અત્થવિકપ્પેન ‘‘નત્થિ અકુસલં ધુતઙ્ગ’’ન્તિ દસ્સેતિ. નાપિ અકુસલન્તિઆદિ તતિયઅત્થવિકપ્પવસેન યોજના. તસ્માતિઆદિ વુત્તસ્સેવત્થસ્સ નિગમનં.

યેસન્તિ અભયગિરિવાસિકે સન્ધાયાહ. તે હિ ધુતઙ્ગં નામ પઞ્ઞત્તીતિ વદન્તિ. તથા સતિ તસ્સ પરમત્થતો અવિજ્જમાનત્તા કિલેસાનં ધુનનટ્ઠોપિ ન સિયા, સમાદાતબ્બતા ચાતિ તેસં વચનં પાળિયા વિરુજ્ઝતીતિ દસ્સેતું ‘‘કુસલત્તિકવિનિમુત્ત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તસ્માતિ યસ્મા પઞ્ઞત્તિપક્ખે એતે દોસા દુન્નિવારા, તસ્મા તં તેસં વચનં ન ગહેતબ્બં, વુત્તનયો ચેતનાપક્ખોયેવ ગહેતબ્બોતિ અત્થો. યસ્મા એતે ધુતગુણા કુસલત્તિકે પઠમતતિયપદસઙ્ગહિતા, તસ્મા સિયા સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા, સિયા અદુક્ખમસુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા, સિયા વિપાકધમ્મધમ્મા, સિયા નેવવિપાકનવિપાકધમ્મધમ્મા, સિયા અનુપાદિન્નુપાદાનિયા, સિયા અસંકિલિટ્ઠસંકિલેસિકાતિ એવં સેસતિકદુકપદેહિપિ નેસં યથારહં સઙ્ગહો વિભાવેતબ્બો.

કામં સબ્બોપિ અરહા ધુતકિલેસો, ઇધ પન ધુતઙ્ગસેવનામુખેન કિલેસે વિધુનિત્વા ઠિતો ખીણાસવો ‘‘ધુતકિલેસો પુગ્ગલો’’તિ અધિપ્પેતો. તથા સબ્બોપિ અરિયમગ્ગો નિપ્પરિયાયેન કિલેસધુનનો ધમ્મો, વિસેસતો અગ્ગમગ્ગો. પરિયાયેન પન વિપસ્સનાઞાણાદિ. હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન ધુતઙ્ગચેતનાસમ્પયુત્તઞાણં દટ્ઠબ્બં. એવં ધુતં દસ્સેત્વા ધુતવાદે દસ્સેતબ્બે યસ્મા ધુતવાદભેદેન ¶ ધુતો વિય ધુતભેદેન ધુતવાદોપિ દુવિધો, તસ્મા તેસં, તદુભયપટિક્ખેપસ્સ ચ વસેન ચતુક્કમેત્થ સમ્ભવતીતિ તં દસ્સેતું ‘‘અત્થિ ધુતો’’તિઆદિ વુત્તં.

તયિદન્તિ નિપાતો, તસ્સ ‘‘સો અય’’ન્તિ અત્થો. ધુતધમ્મા નામાતિ ધુતઙ્ગસેવનાય પટિપક્ખભૂતાનં પાપધમ્માનં ધુનનવસેન પવત્તિયા ‘‘ધુતો’’તિ લદ્ધનામાય ધુતઙ્ગચેતનાય ઉપકારકા ધમ્માતિ કત્વા ધુતધમ્મા નામ. અસમ્પત્તસમ્પત્તેસુ પચ્ચયેસુ અલુબ્ભનાકારેન પવત્તનતો અપ્પિચ્છતા સન્તુટ્ઠિતા ચ અત્થતો અલોભો. પચ્ચયગેધાદિહેતુકાનં લોલતાદીનં સંકિલેસાનં સમ્મદેવ લિખનતો ¶ છેદનતો ગણસઙ્ગણિકાદિભેદતો સંસગ્ગતો ચિત્તસ્સ વિવેચનતો સલ્લેખતા પવિવેકતા ચ અલોભો અમોહોતિ ઇમેસુ દ્વીસુ ધમ્મેસુ અનુપતન્તિ તદન્તોગધા તપ્પરિયાપન્ના હોન્તિ, તદુભયસ્સેવ પવત્તિવિસેસભાવતો. ઇમેહિ કુસલધમ્મેહિ અત્થી ઇદમત્થી, યેન ઞાણેન પબ્બજિતેન નામ પંસુકૂલિકઙ્ગાદીસુ પતિટ્ઠિતેન ભવિતબ્બન્તિ યથાનુસિટ્ઠં ધુતગુણે સમાદિયતિ ચેવ પરિહરતિ ચ, તં ઞાણં ઇદમત્થિતા. તેનાહ ‘‘ઇદમત્થિતા ઞાણમેવા’’તિ. પટિક્ખેપવત્થૂસૂતિ ગહપતિચીવરાદીસુ તેહિ તેહિ ધુતઙ્ગેહિ પટિક્ખિપિતબ્બવત્થૂસુ. લોભન્તિ તણ્હં. તેસ્વેવ વાતિ પટિક્ખેપવત્થૂસુ એવ. આદીનવપટિચ્છાદકન્તિ આરક્ખદુક્ખપરાધીનવુત્તિચોરભયાદિઆદીનવપટિચ્છાદકં. અનુઞ્ઞાતાનન્તિ સત્થારા નિચ્છન્દરાગપરિભોગવસેન અનુઞ્ઞાતાનં સુખસમ્ફસ્સઅત્થરણપાવુરણાદીનં. પટિસેવનમુખેનાતિ પટિસેવનદ્વારેન, તેન લેસેનાતિ અત્થો. અતિસલ્લેખમુખેનાતિ અતિવિય સલ્લેખપટિપત્તિમુખેન, ઉક્કટ્ઠસ્સ વત્તનકાનમ્પિ પટિક્ખિપનવસેનાતિ અત્થો.

સુખુમકરણસન્નિસ્સયો રાગો દુક્ખાય પટિપત્તિયા પતિટ્ઠં ન લભતીતિ આહ ‘‘દુક્ખાપટિપદઞ્ચ નિસ્સાય રાગો વૂપસમ્મતી’’તિ. સલ્લેખો નામ સમ્પજાનસ્સ હોતિ, સતિસમ્પજઞ્ઞે મોહો અપતિટ્ઠોવ અપ્પમાદસમ્ભવતોતિ વુત્તં ‘‘સલ્લેખં નિસ્સાય અપ્પમત્તસ્સ મોહો પહીયતી’’તિ. એત્થાતિ એતેસુ ધુતઙ્ગેસુ. તત્થાતિ અરઞ્ઞરુક્ખમૂલેસુ.

સીસઙ્ગાનીતિ સીસભૂતાનિ અઙ્ગાનિ, પરેસમ્પિ કેસઞ્ચિ નાનન્તરિકતાય, સુકરતાય ચ સઙ્ગણ્હનતો ઉત્તમઙ્ગાનીતિ અત્થો. અસમ્ભિન્નઙ્ગાનીતિ કેહિચિ સમ્ભેદરહિતાનિ, વિસુંયેવ અઙ્ગાનીતિ વુત્તં હોતિ. કમ્મટ્ઠાનં વડ્ઢતિ રાગચરિતસ્સ મોહચરિતસ્સ દોસચરિતસ્સાપિ, તં એકચ્ચં ¶ ધુતઙ્ગં સેવન્તસ્સાતિ અધિપ્પાયો. હાયતિ કમ્મટ્ઠાનં સુકુમારભાવેનલૂખપટિપત્તિં અસહન્તસ્સ. વડ્ઢતેવ મહાપુરિસજાતિકસ્સાતિ અધિપ્પાયો. ન વડ્ઢતિ કમ્મટ્ઠાનં ઉપનિસ્સયરહિતસ્સ. એકમેવ હિ ધુતઙ્ગં યથા કિલેસધુનનટ્ઠેન, એવં ચેતનાસભાવત્તા. તેનાહ ‘‘સમાદાનચેતના’’તિ.

તેરસાપિ ¶ ધુતઙ્ગાનિ સમાદાય પરિહરન્તાનં પુગ્ગલાનં વસેન ‘‘દ્વાચત્તાલીસ હોન્તી’’તિ વત્વા ભિક્ખૂનં તેરસન્નમ્પિ પરિહરણસ્સ એકજ્ઝંયેવ સમ્ભવં દસ્સેતું ‘‘સચે હી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ‘‘એકપ્પહારેન સબ્બધુતઙ્ગાનિ પરિભુઞ્જિતું સક્કોતી’’તિ વુત્તં. કથં અબ્ભોકાસે વિહરન્તસ્સ રુક્ખમૂલિકઙ્ગં? ‘‘છન્નં પટિક્ખિપામિ, રુક્ખમૂલિકઙ્ગં સમાદિયામી’’તિ (વિસુદ્ધિ. ૧.૩૨) વચનતો છન્ને અરુણં ઉટ્ઠાપિતમત્તે ધુતઙ્ગં ભિજ્જતિ, ન અબ્ભોકાસે, તસ્મા ભેદહેતુનો અભાવેન તમ્પિ અરોગમેવ. તથા સેનાસનલોલુપ્પસ્સ અભાવેન યથાસન્થતિકઙ્ગન્તિ દટ્ઠબ્બં. આરઞ્ઞિકઙ્ગં ગણમ્હા ઓહીયનસિક્ખાપદેન (પાચિ. ૬૯૧-૬૯૨) પટિક્ખિત્તં, ખલુપચ્છાભત્તિકઙ્ગં અનતિરિત્તભોજનસિક્ખાપદેન (પાચિ. ૨૩૮-૨૪૦). પવારિતાય હિ ભિક્ખુનિયા અતિરિત્તં કત્વા ભુઞ્જિતું ન લબ્ભતિ. કપ્પિયે ચ વત્થુસ્મિં લોલતાપહાનાય ધુતઙ્ગસમાદાનં, ન અકપ્પિયે, સિક્ખાપદેનેવ પટિક્ખિત્તત્તા. અટ્ઠેવ હોન્તિ ભિક્ખુનિયા સંકચ્ચિકચીવરાદીહિ સદ્ધિં પઞ્ચપિ તિચીવરસઙ્ખમેવ ગચ્છન્તીતિ કત્વા. યથાવુત્તેસૂતિ ભિક્ખૂનં વુત્તેસુ તેરસસુ તિચીવરાધિટ્ઠાનવિનયકમ્માભાવતો ઠપેત્વા તેચીવરિકઙ્ગં દ્વાદસ સામણેરાનં. સત્તાતિ ભિક્ખુનીનં વુત્તેસુ અટ્ઠસુ એકં પહાય સત્ત તિચીવરાધિટ્ઠાનવિનયકમ્માભાવતો. ‘‘ઠપેત્વા તેચીવરિકઙ્ગ’’ન્તિ હિ ઇમં અનુવત્તમાનમેવ કત્વા ‘‘સત્ત સિક્ખમાનસામણેરીન’’ન્તિ વુત્તં. પતિરૂપાનીતિ ઉપાસકભાવસ્સ અનુચ્છવિકાનિ.

ધુતઙ્ગનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. કમ્મટ્ઠાનગ્ગહણનિદ્દેસવણ્ણના

૩૮. અપ્પિચ્છતાદીહીતિ ¶ ¶ અપ્પિચ્છતાસન્તુટ્ઠિસલ્લેખપવિવેકાપચયવીરિયારમ્ભાદીહિ. પરિયોદાતેતિ સુવિસુદ્ધે નિરુપક્કિલેસે. ઇમસ્મિં સીલેતિ યથાવુત્તે ચતુપારિસુદ્ધિસીલે. ‘‘ચિત્તં ભાવય’’ન્તિ ઇમમેવ દેસનં સન્ધાયાહ ‘‘અતિસઙ્ખેપદેસિતત્તા’’તિ. કો સમાધીતિ સરૂપપુચ્છા. કેનટ્ઠેન સમાધીતિ કેન અત્થેન સમાધીતિ વુચ્ચતિ, ‘‘સમાધી’’તિ પદં કં અભિધેય્યત્થં નિસ્સાય પવત્તન્તિ અત્થો. કતિવિધોતિ પભેદપુચ્છા.

‘‘કો સમાધી’’તિ કામઞ્ચાયં સરૂપપુચ્છા, વિભાગવન્તાનં પન સરૂપવિભાવનં વિભાગદસ્સનમુખેનેવ હોતીતિ વિભાગો તાવ અનવસેસતો દસ્સેતબ્બો. તંદસ્સને ચ અયમાદીનવોતિ દસ્સેતું ‘‘સમાધિ બહુવિધો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ બહુવિધોતિ કુસલાદિવસેન અનેકવિધો. નાનપ્પકારકોતિ આલમ્બનમનસિકારછન્દપણિધિઅધિમોક્ખઅભિનીહારસઞ્ઞાનાનત્તાદિનાનપ્પકારો. ન સાધેય્યાતિ લોકિયસમાધિસ્સ ભાવના ઇધ અધિપ્પેતત્થો, તઞ્ચ ન સાધેય્ય. ઝાનવિમોક્ખાદીસુ હિ સમાધિં ઉદ્ધરિત્વા તસ્સ લબ્ભમાનેહિ વિભાગેહિ વિસ્સજ્જને કરિયમાને ઝાનવિભઙ્ગાદીસુ (વિભ. ૫૦૮ આદયો) આગતો સબ્બો સમાધિપભેદો વિસ્સજ્જેતબ્બો સિયા. તથા ચ સતિ ય્વાયં લોકિયસમાધિસ્સ ભાવનાવિધિ અધિપ્પેતો, તસ્સ વિસ્સજ્જનાય ઓકાસોવ ન ભવેય્ય. કિઞ્ચ યેનસ્સ તિકચતુક્કઝાનિકેન હીનાદિભેદભિન્નેન પવત્તિવિભાગેન બ્રહ્મપારિસજ્જાદિવસેન નવવિધો, પઞ્ચમજ્ઝાનિકેન વેહપ્ફલાદિવસેન દસવિધો વા એકાદસવિધો વા ભવપ્પભેદો નિપ્પજ્જતિ. સ્વાસ્સ પવત્તિવિભાગો અયં સોતિ નિદ્ધારેત્વા વુચ્ચમાનો વિક્ખેપાય સિયા, યથા તં અવિસયે. તેનાહ ‘‘ઉત્તરિ ચ વિક્ખેપાય સંવત્તેય્યા’’તિ. કુસલચિત્તેકગ્ગતાતિ કુસલા અનવજ્જસુખવિપાકલક્ખણા ચિત્તેકગ્ગતા.

ચિત્તચેતસિકાનં સમં અવિસારવસેન સમ્પિણ્ડેન્તસ્સ વિય આધાનં સમાધાનં. અવિસારલક્ખણો ¶ હિ સમાધિ, સમ્પિણ્ડનરસો ચ. સમ્મા અવિક્ખિપનવસેન આધાનં સમાધાનં. અવિક્ખેપલક્ખણો વા હિ ¶ સમાધિ, વિક્ખેપવિદ્ધંસનરસો ચાતિ. સ્વાયં યસ્મા એકારમ્મણે ચિત્તસ્સ ઠિતિહેતુ, તસ્મા ‘‘ઠપનન્તિ વુત્તં હોતી’’તિ આહ. તથા હેસ ‘‘ચિત્તસ્સ ઠિતિ સણ્ઠિતિ અવટ્ઠિતી’’તિ (ધ. સ. ૧૫) નિદ્દિટ્ઠો. એકારમ્મણગ્ગહણઞ્ચેત્થ સમાધિસ્સ સન્તાનટ્ઠિતિભાવદસ્સનત્થં. તથા હિસ્સ અટ્ઠકથાયં દીપચ્ચિટ્ઠિતિ નિદસ્સિતા. આનુભાવેનાતિ બલેન, પચ્ચયભાવેનાતિ અત્થો. અવિક્ખિપમાનાતિ ન વિક્ખિપમાના વૂપસમમાના. ઉપસમપચ્ચુપટ્ઠાનો હિ સમાધિ. એતેનસ્સ વિક્ખેપપટિપક્ખતં દસ્સેતિ. અવિપ્પકિણ્ણાતિ અવિસટા. એતેન અવિસારલક્ખણતં.

સયં ન વિક્ખિપતિ, સમ્પયુત્તા વા ન વિક્ખિપન્તિ એતેનાતિ અવિક્ખેપો, સો લક્ખણં એતસ્સાતિ અવિક્ખેપલક્ખણો. વિક્ખેપં વિદ્ધંસેતિ, તથા વા સમ્પજ્જતીતિ વિક્ખેપવિદ્ધંસનરસો. ઉદ્ધચ્ચે અવિકમ્પનવસેન પચ્ચુપતિટ્ઠતિ, સમ્પયુત્તાનં વા તં પચ્ચુપટ્ઠપેતીતિ અવિકમ્પનપચ્ચુપટ્ઠાનો. સુખન્તિ નિરામિસં સુખં દટ્ઠબ્બં.

૩૯. અવિક્ખેપલક્ખણં નામ સમાધિસ્સ આવેણિકો સભાવો, ન તેનસ્સ કોચિ વિભાગો લબ્ભતીતિ આહ ‘‘અવિક્ખેપલક્ખણેન તાવ એકવિધો’’તિ. સમ્પયુત્તધમ્મે આરમ્મણે અપ્પેન્તો વિય પવત્તતીતિ વિતક્કો અપ્પના. તથા હિ સો ‘‘અપ્પના બ્યપ્પના’’તિ (ધ. સ. ૭) નિદ્દિટ્ઠો. તપ્પમુખતાવસેન પન સબ્બસ્મિં મહગ્ગતાનુત્તરે ઝાનધમ્મે ‘‘અપ્પના’’તિ અટ્ઠકથાવોહારો. તથા તસ્સ અનુપ્પત્તિટ્ઠાનભૂતે પરિત્તઝાને ઉપચારવોહારો. ગામાદીનં સમીપટ્ઠાને ગામૂપચારાદિસમઞ્ઞા વિયાતિ આહ ‘‘ઉપચારપ્પનાવસેન દુવિધો’’તિ. ઇધ પન સમાધિવસેન વેદિતબ્બં. લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન લોકોતિ વુચ્ચતિ વટ્ટં, તપ્પરિયાપન્નતાય લોકે નિયુત્તો, તત્થ વા વિદિતોતિ લોકિયો. તત્થ અપરિયાપન્નતાય લોકતો ઉત્તરો ઉત્તિણ્ણોતિ લોકુત્તરો. કામઞ્ચેત્થ લોકિયસમાધિ ભાવેતબ્બભાવેન ગય્હતિ, ઉભયં પન એકજ્ઝં ગહેત્વા તતો ઇતરં નિદ્ધારેતું ‘‘લોકિયલોકુત્તરવસેન દુવિધો’’તિ વુત્તં. સપ્પીતિકનિપ્પીતિકવસેનાતિ સહ પીતિયા વત્તતીતિ સપ્પીતિકો, પીતિસમ્પયુત્તો. નત્થિ એતસ્સ પીતીતિ નિપ્પીતિકો, પીતિવિપ્પયુત્તો. તેસં વસેન. સુખેન સહ એકુપ્પાદાદિભાવં ગતોતિ સુખસહગતો ¶ , સુખસમ્પયુત્તોતિ અત્થો. ઉપેક્ખાસહગતેપિ એસેવ નયો. ઉપેક્ખાતિ ચેત્થ અદુક્ખમસુખવેદના અધિપ્પેતા. સા હિ સુખદુક્ખાકારપવત્તિં ઉપેક્ખતિ મજ્ઝત્તાકારસણ્ઠિતત્તા. સુખસહગત-પદેન ¶ ચેત્થ સપ્પીતિકો, નિપ્પીતિકેકદેસો ચ સઙ્ગહિતો, ઉપેક્ખાસહગત-પદેન પન નિપ્પીતિકેકદેસોવાતિ અયમેતેસં પદાનં વિસેસો.

સભાવતો, પચ્ચયતો, ફલતો ચ મજ્ઝિમપણીતેહિ નિહીનો, તેસં વા ગુણેહિ પરિહીનોતિ હીનો, અત્તનો પચ્ચયેહિ પધાનભાવં નીતો પણીતો, ઉભિન્નં મજ્ઝે ભવો મજ્ઝિમો. સમ્પયોગવસેન પવત્તમાનેન સહ વિતક્કેન સવિતક્કો, સહ વિચારેન સવિચારો, સવિતક્કો ચ સો સવિચારો ચાતિ સવિતક્કસવિચારો. આદિ-સદ્દેન અવિતક્કવિચારમત્તો, અવિતક્કાવિચારો ચ ગહિતો. તત્થ વિચારતો ઉત્તરિ વિતક્કેન સમ્પયોગાભાવતો અવિતક્કો ચ સો વિચારમત્તો ચાતિ અવિતક્કવિચારમત્તો. વિસેસનિવત્તિઅત્થો વા મત્ત-સદ્દો. સવિતક્કસવિચારો હિ સમાધિ વિતક્કવિસિટ્ઠેન વિચારેન સવિચારો, અયં પન વિચારમત્તેન વિતક્કસઙ્ખાતવિસેસરહિતેન, તસ્મા અવિતક્કવિચારમત્તો. અથ વા ભાવનાય પહીનત્તા વિતક્કાભાવેનાયં વિચારમત્તો, ન વિચારતો અઞ્ઞસ્સ અત્તનો સમ્પયુત્તધમ્મસ્સ કસ્સચિ અભાવાતિ દસ્સેતું અવિતક્ક-વચનેન વિચારમત્ત-પદં વિસેસેત્વા વુત્તં. ઉભયરહિતો અવિતક્કાવિચારો. પીતિસહગતાદિવસેનાતિ પીતિસહગતસુખસહગતઉપેક્ખાસહગતવસેન. યદેત્થ વત્તબ્બં, તં સુખસહગતદુકે વુત્તનયમેવ. પટિપક્ખેહિ સમન્તતો ખણ્ડિતત્તા પરિત્તો. પરિત્તન્તિ વા અપ્પમત્તકં વુચ્ચતિ, અયમ્પિ અપ્પાનુભાવતાય પરિત્તો વિયાતિ પરિત્તો. કિલેસવિક્ખમ્ભનતો, વિપુલફલતો, દીઘસન્તાનતો ચ મહન્તભાવં ગતો, મહન્તેહિ વા ઉળારચ્છન્દાદીહિ ગતો પટિપન્નોતિ મહગ્ગતો. આરમ્મણકરણવસેનાપિ નત્થિ એતસ્સ પમાણકરધમ્મા, તેસં વા પટિપક્ખોતિ અપ્પમાણો.

પટિપજ્જતિ ઝાનં એતાયાતિ પટિપદા, પુબ્બભાગભાવના. દુક્ખા કિચ્છા પટિપદા એતસ્સાતિ દુક્ખાપટિપદો. પકતિપઞ્ઞાય અભિવિસિટ્ઠત્તા અભિઞ્ઞા નામ અપ્પનાવહા ભાવનાપઞ્ઞા, દન્ધા મન્દા અભિઞ્ઞા એતસ્સાતિ દન્ધાભિઞ્ઞો. દુક્ખાપટિપદો ચ સો દન્ધાભિઞ્ઞો ચાતિ દુક્ખાપટિપદાદન્ધાભિઞ્ઞો ¶ , સમાધિ. તદાદિવસેન. ચતુઝાનઙ્ગવસેનાતિ ચતુન્નં ઝાનાનં અઙ્ગભાવવસેન, ચતુક્કનયવસેન ચેતં વુત્તં. હાનભાગિયાદિવસેનાતિ હાનકોટ્ઠાસિકાદિવસેન.

છન્નં ¶ અનુસ્સતિટ્ઠાનાનન્તિ બુદ્ધાનુસ્સતિઆદીનં છન્નં અનુસ્સતિકમ્મટ્ઠાનાનં. ઇમેસં વસેનાતિ ઇમેસં દસન્નં કમ્મટ્ઠાનાનં વસેન. ‘‘પુબ્બભાગે એકગ્ગતા’’તિ ઇમિના અપ્પનાય ઉપકારકનાનાવજ્જનુપચારસ્સપિ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો, ન એકાવજ્જનસ્સેવ. અપ્પનાસમાધીનન્તિ ઉપકત્તબ્બઉપકારકસમ્બન્ધે સામિવચનં ‘‘પુરિસસ્સ અત્થો’’તિઆદીસુ વિય. પરિકમ્મન્તિ ગોત્રભુ. અપરિત્તો સમાધીતિ દસ્સેતું ‘‘પઠમસ્સ ઝાનસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં.

તીસુ ભૂમીસૂતિ કામરૂપારૂપભૂમીસુ. કુસલચિત્તેકગ્ગતાય અધિપ્પેતત્તા ‘‘અરિયમગ્ગસમ્પયુત્તા’’તિ વુત્તં. સિયા સપ્પીતિકો, સિયા નિપ્પીતિકોતિ અનિયમવચનં ઉપચારસમાધિસામઞ્ઞેન સબ્બેસમ્પિ વા ઝાનાનં નાનાવજ્જનવીથિયં ઉપચારસમાધિ સિયા સપ્પીતિકો, સિયા નિપ્પીતિકો. એકાવજ્જનવીથિયં પન આદિતો દુકતિકજ્ઝાનાનં ઉપચારસમાધિ સપ્પીતિકોવ, ઇતરેસં નિપ્પીતિકોવ, વિસભાગવેદનસ્સ ચિત્તસ્સ આસેવનપચ્ચયતાભાવતો, એકવીથિયં વેદનાપરિવત્તનાભાવતો ચ. સિયા સુખસહગતો, સિયા ઉપેક્ખાસહગતોતિ એત્થાપિ વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. તત્થ પન ‘‘દુકતિકજ્ઝાનાન’’ન્તિ વુત્તં, ઇધ ‘‘તિકચતુક્કજ્ઝાનાન’’ન્તિ વત્તબ્બં.

પટિલદ્ધમત્તોતિ અધિગતમત્તો અનાસેવિતો અબહુલીકતો. સો હિ પરિદુબ્બલભાવેન હીનો હોતિ. નાતિસુભાવિતોતિ અતિવિય પગુણભાવં અપાપિતો. સુભાવિતોતિ સુટ્ઠુ ભાવિતો સમ્મદેવ પગુણતં ઉપનીતો. તેનાહ ‘‘વસિપ્પત્તો’’તિ. છન્દાદીનં હીનતાદિવસેનાપિ ઇમેસં હીનાદિતા વેદિતબ્બા. તથા હિ ઉળારપુઞ્ઞફલકામતાવસેન પવત્તિતો હીનો, લોકિયાભિઞ્ઞાસમ્પાદનાય પવત્તિતો મજ્ઝિમો, વિવેકકામતાય અરિયભાવે ઠિતેન પવત્તિતો પણીતો ¶ . અત્તહિતાય ભવસમ્પત્તિઅત્થં પવત્તિતો વા હીનો, કેવલં અલોભજ્ઝાસયેન પવત્તિતો મજ્ઝિમો, પરહિતાય પવત્તિતો પણીતો. વટ્ટજ્ઝાસયેન વા પવત્તિતો હીનો, વિવેકજ્ઝાસયેન પવત્તિતો મજ્ઝિમો, વિવટ્ટજ્ઝાસયેન લોકુત્તરપાદકત્થં પવત્તિતો પણીતો.

સદ્ધિં ઉપચારસમાધિનાતિ સબ્બેસમ્પિ ઝાનાનં ઉપચારસમાધિના સહ. વિતક્કમત્તેયેવ આદીનવં ¶ દિસ્વાતિ વિતક્કેયેવ ઓળારિકતો ઉપટ્ઠહન્તે ‘‘ચિત્તસ્સ ખોભકરધમ્મો અય’’ન્તિ આદીનવં દિસ્વા વિચારઞ્ચ સન્તતો મનસિ કરિત્વા. તેનાહ ‘‘વિચારે અદિસ્વા’’તિ. તં સન્ધાયાતિ તં એવં પટિલદ્ધં સમાધિં સન્ધાય. એતં ‘‘અવિતક્કવિચારમત્તો સમાધી’’તિ દુતિયપદં વુત્તં. તીસૂતિ આદિતો તીસુ.

તેસ્વેવાતિ તેસુ એવ ચતુક્કપઞ્ચકનયેસુ. તતિયે ચતુત્થેતિ ચતુક્કનયે તતિયે, પઞ્ચકનયે ચતુત્થેતિ યોજેતબ્બં. અવસાનેતિ દ્વીસુપિ નયેસુ પરિયોસાનજ્ઝાને. યથાક્કમં ચતુત્થે, પઞ્ચમે વા. પીતિસુખસહગતો વાતિ એત્થાપિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. એત્થ ચ સતિપિ પીતિસહગતસ્સાપિ સમાધિસ્સ સુખસહગતત્તે તીણિપિ પદાનિ અસઙ્કરતો દસ્સેતું નિપ્પીતિકસુખતો સપ્પીતિકસુખસ્સ વિસેસદસ્સનત્થં સત્થુ પીતિતિકદેસનાતિ નિપ્પીતિકસ્સેવ સુખસ્સ વસેન સુખસહગતો સમાધિ ગહિતોતિ દટ્ઠબ્બો.

ઉપચારભૂમિયન્તિ ઉપચારજ્ઝાનસમ્પયુત્તચિત્તુપ્પાદે. ચિત્તુપ્પાદો હિ સહજાતધમ્માનં ઉપ્પત્તિટ્ઠાનતાય ‘‘ભૂમી’’તિ વુચ્ચતિ ‘‘સુખભૂમિયં કામાવચરે’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૯૮૮) વિય. પરિત્તો સમાધિ કામાવચરભાવતો.

પઠમસમન્નાહારો ભાવનં આરભન્તસ્સ ‘‘પથવી પથવી’’તિઆદિના કમ્મટ્ઠાને પઠમાભિનિવેસો. તસ્સ તસ્સ ઝાનસ્સ ઉપચારન્તિ નીવરણવિતક્કવિચારનિકન્તિઆદીનં વૂપસમે થિરભૂતં કામાવચરજ્ઝાનં. ‘‘યાવ અપ્પના’’તિ ઇમિના પુબ્બભાગપઞ્ઞાય એવ અભિઞ્ઞાભાવો વુત્તો વિય દિસ્સતીતિ વદન્તિ ¶ . અપ્પનાપઞ્ઞા પન અભિઞ્ઞાવ. યદગ્ગેન હિ પુબ્બભાગપઞ્ઞાય દન્ધસીઘતા, તદગ્ગેન અપ્પનાપઞ્ઞાયપીતિ. સમુદાચારગહણતાયાતિ સમુદાચારસ્સ ગહણભાવેન, પવત્તિબાહુલ્લતોતિ અત્થો. અસુખાસેવનાતિ કસિરભાવના.

પલિબોધુપચ્છેદાદીનીતિ આદિ-સદ્દેન ભાવનાવિધાનાપરિહાપનાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. અસપ્પાયસેવીતિ ઉપચારાધિગમતો પુબ્બે અસપ્પાયસેવિતાય દુક્ખા પટિપદા. પચ્છા અસપ્પાયસેવિતાય દન્ધા અભિઞ્ઞા હોતિ. સપ્પાયસેવિનોતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. પુબ્બભાગેતિ ઉપચારજ્ઝાનાધિગમતો ¶ ઓરભાગે. અપરભાગેતિ તતો ઉદ્ધં. તસ્સ વોમિસ્સકતાતિ યો પુબ્બભાગે અસપ્પાયં સેવિત્વા અપરભાગે સપ્પાયસેવી, તસ્સ દુક્ખા પટિપદા ખિપ્પાભિઞ્ઞા. ઇતરસ્સ સુખા પટિપદા દન્ધાભિઞ્ઞા હોતિ. એવં પઠમચતુત્થાનં વોમિસ્સકતાય દુતિયતતિયાતિ અત્થો. અકતપલિબોધુપચ્છેદસ્સ સપરિપન્થતાય પટિપદા દુક્ખા હોતિ, ઇતરસ્સ સુખા. અસમ્પાદિતઅપ્પનાકોસલ્લસ્સ ઞાણસ્સ અવિસદતાય દન્ધા અભિઞ્ઞા હોતિ, વિસદતાય ખિપ્પા અભિઞ્ઞા.

તણ્હાઅવિજ્જાવસેનાતિ તણ્હાઅવિજ્જાનં અભિભવાનભિભવવસેન. સમથવિપસ્સનાધિકારવસેનાતિ સમથવિપસ્સનાસુ અસતો, સતો ચ અધિકારસ્સ વસેન. તણ્હાય સમાધિસ્સ ઉજુપટિપક્ખત્તા સા સમથપટિપદાય પરિપન્થિનીતિ આહ ‘‘તણ્હાભિભૂતસ્સ હિ દુક્ખા પટિપદા હોતી’’તિ. અભિભવો ચસ્સા ઇતરકિલેસેહિ અધિકતાય અનભિભૂતસ્સ તણ્હાયાતિ અધિકારતો વેદિતબ્બં. તથા અવિજ્જા પઞ્ઞાય ઉજુપટિપક્ખાતિ તદભિભૂતસ્સ દન્ધાભિઞ્ઞતા વુત્તા. અકતાધિકારોતિ ભવન્તરે અકતપરિચયો યથા પગુણં કત્વા વિસ્સટ્ઠગન્થો અપ્પમત્તકેન પયોગેન સુપ્પવત્તિ વાચુગ્ગતોવ હોતિ, એવં પુબ્બે કતપરિચયસ્સ ભાવના અપ્પકસિરેનેવ ઇજ્ઝતીતિ આહ ‘‘કતાધિકારસ્સ સુખા’’તિ. સ્વાયં અકતો, કતો ચ અધિકારો સમથનિસ્સિતો પટિપદાયં વુત્તો સમાધિપ્પધાનત્તા પટિપદાય. વિપસ્સનાનિસ્સિતો અભિઞ્ઞાયં ઞાણપ્પધાનત્તા અપ્પનાય. કિલેસિન્દ્રિયવસેનાતિ તિક્ખાતિક્ખાનં કિલેસિન્દ્રિયાનં વસેન. તેનાહ ‘‘તિબ્બકિલેસસ્સા’’તિઆદિ ¶ . તત્થ કિલેસા કામચ્છન્દાદયો, ઇન્દ્રિયાનિ સદ્ધાદીનિ.

યથાવુત્તા પટિપદાભિઞ્ઞા પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાતિ ધમ્મનિદ્દેસમ્પિ પુગ્ગલાધિટ્ઠાનમુખેન દસ્સેતું ‘‘યો પુગ્ગલો’’તિઆદિ વુત્તં. અપ્પગુણોતિ ન સુભાવિતો વસીભાવં અપાપિતો. તેનાહ ‘‘ઉપરિઝાનસ્સ પચ્ચયો ભવિતું ન સક્કોતી’’તિ. અયં પરિત્તોતિ અયં સમાધિ અપ્પાનુભાવતાય પરિત્તો. અવડ્ઢિતેતિ એકઙ્ગુલદ્વઙ્ગુલમત્તમ્પિ ન વડ્ઢિતે યથાઉપટ્ઠિતે આરમ્મણે. એકઙ્ગુલમત્તમ્પિ હિ વડ્ઢિતં અપ્પમાણમેવાતિ વદન્તિ. ‘‘પગુણો સુભાવિતો’’તિ વત્વા ‘‘ઉપરિઝાનસ્સ પચ્ચયો ભવિતું સક્કોતી’’તિ ઇમિના યથા પગુણોપિ ઉપરિઝાનસ્સ પચ્ચયો ભવિતું અસક્કોન્તો સમાધિ પરિત્તોયેવ હોતિ, ન અપ્પમાણો, એવં ઞાણુત્તરસ્સ એકાસનેનેવ ઉપરિઝાનનિબ્બત્તનેનાતિ સુભાવિતોપિ ઉપરિઝાનસ્સ પચ્ચયભાવસઙ્ખાતાય સુભાવિતકિચ્ચસિદ્ધિયા ‘‘અપ્પમાણો’’ત્વેવ વુચ્ચતિ. અપરે પન સચે સુભાવિતો પગુણો વસીભાવં પત્તો ¶ ઉપરિઝાનસ્સ પચ્ચયો અહોન્તોપિ અપ્પમાણો એવ, પમાણકરાનં રાગાદિપટિપક્ખાનં સુવિદૂરભાવતોતિ વદન્તિ. વુત્તલક્ખણવોમિસ્સતાયાતિ યો અપ્પગુણો ઉપરિઝાનસ્સ પચ્ચયો ભવિતું ન સક્કોતિ, વડ્ઢિતે આરમ્મણે પવત્તો, અયં પરિત્તો અપ્પમાણારમ્મણો. યો પન પગુણો ઉપરિઝાનસ્સ પચ્ચયો ભવિતું સક્કોતિ, અવડ્ઢિતે આરમ્મણે પવત્તો, અયં અપ્પમાણો પરિત્તારમ્મણોતિ એવં પઠમચતુત્થસમાધીનં વુત્તલક્ખણસ્સ વોમિસ્સકભાવેન દુતિયતતિયસમાધિસઙ્ગાહકો વોમિસ્સકનયો વેદિતબ્બો.

તતોતિ તતો પઠમજ્ઝાનતો ઉદ્ધં. વિરત્તપીતિકન્તિ અતિક્કન્તપીતિકં વા જિગુચ્છિતપીતિકં વા. અવયવો સમુદાયસ્સ અઙ્ગન્તિ વુચ્ચતિ, ‘‘સેનઙ્ગં રથઙ્ગ’’ન્તિઆદીસુ વિયાતિ આહ ‘‘ચતુન્નં ઝાનાનં અઙ્ગભૂતા ચત્તારો સમાધી’’તિ.

હાનં ભજતીતિ હાનભાગિયો, હાનભાગો વા એતસ્સ અત્થીતિ હાનભાગિયો, પરિહાનકોટ્ઠાસિકોતિ અત્થો. આલયસ્સ અપેક્ખાય અપરિચ્ચજનતો ઠિતિં ભજતીતિ ઠિતિભાગિયો. વિસેસં ભજતીતિ વિસેસભાગિયો. પચ્ચનીકસમુદાચારવસેનાતિ તસ્સ તસ્સ ¶ ઝાનસ્સ પચ્ચનીકાનં નીવરણવિતક્કવિચારાદીનં પવત્તિવસેન. તદનુધમ્મતાયાતિ તદનુરૂપભૂતાય સતિયા. સણ્ઠાનવસેનાતિ સણ્ઠહનવસેન પતિટ્ઠાનવસેન. ‘‘સા પન તદસ્સાદસઙ્ખાતા, તદસ્સાદસમ્પયુત્તક્ખન્ધસઙ્ખાતા વા મિચ્છાસતી’’તિ સમ્મોહવિનોદનિયં (વિભ. અટ્ઠ. ૭૯૯) વુત્તં. તત્થ સાપેક્ખસ્સ ઉપરિ વિસેસં નિબ્બત્તેતું અસક્કુણેય્યત્તા અવિગતનિકન્તિકા તંતંપરિહરણસતીતિપિ વત્તું વટ્ટતિ. એવઞ્ચ કત્વા ‘‘સતિયા વા નિકન્તિયા વા’’તિ વિકપ્પવચનઞ્ચ યુત્તં હોતિ. વિસેસાધિગમવસેનાતિ વિસેસાધિગમસ્સ પચ્ચયભાવવસેન, વિસેસં વા અધિગચ્છતિ એતેનાતિ વિસેસાધિગમો, તસ્સ વસેન. નિબ્બિદાસહગતસઞ્ઞામનસિકારસમુદાચારવસેનાતિ આદીનવદસ્સનપુબ્બઙ્ગમનિબ્બિન્દનઞાણસમ્પયુત્તસઞ્ઞાય ચ આભોગસ્સ ચ પવત્તિવસેન. નિબ્બેધભાગિયતાતિ સચ્ચાનં નિબ્બિજ્ઝનપક્ખિકતા વિપસ્સનાય સંવત્તતીતિ અત્થો.

કામસહગતાતિ કામારમ્મણા, કામસઞ્ઞાહિ વા વોકિણ્ણા. અવિતક્કસહગતાતિ ‘‘કથં નુ ખો મે અવિતક્કં ઝાનં ભવેય્યા’’તિ એવં અવિતક્કારમ્મણા અવિતક્કવિસયા. કામઞ્ચાયં ‘‘પઠમસ્સ ઝાનસ્સા’’તિઆદિકો પાઠો પઞ્ઞાવસેન આગતો, સમાધિસ્સાપિ પનેત્થ સઙ્ગહો ¶ અત્થેવાતિ ઉદાહરણસ્સ સાત્થકતં દસ્સેતું ‘‘તાય પન પઞ્ઞાય સમ્પયુત્તા સમાધીપિ ચત્તારો હોન્તી’’તિ તેસં વસેન એવં વુત્તન્તિ અત્થો.

ભાવનામયસ્સ સમાધિસ્સ ઇધાધિપ્પેતત્તા ઉપચારેકગ્ગતા ‘‘કામાવચરો સમાધી’’તિ વુત્તં. અધિપતિં કરિત્વાતિ ‘‘છન્દવતો ચે સમાધિ હોતિ, મય્હમ્પિ એવં હોતી’’તિ છન્દં અધિપતિં, છન્દં ધુરં જેટ્ઠકં પુબ્બઙ્ગમં કત્વા. લભતિ સમાધિન્તિ એવં યં સમાધિં લભતિ, અયં વુચ્ચતિ છન્દસમાધિ, છન્દાધિપતિસમાધીતિ અત્થો. એવં વીરિયસમાધિઆદયોપિ વેદિતબ્બા.

ચતુક્કભેદેતિ ચતુક્કવસેન સમાધિપ્પભેદનિદ્દેસે. અઞ્ઞત્થ સમ્પયોગવસેન વિચારેન સહ વત્તમાનો વિતક્કો પઞ્ચકનયે દુતિયજ્ઝાને વિયોજિતોપિ ન સુટ્ઠુ વિયોજિતોતિ, તેન સદ્ધિંયેવ વિચારસમતિક્કમં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘વિતક્કવિચારાતિક્કમેન તતિય’’ન્તિ. દ્વિધા ¶ ભિન્દિત્વા ચતુક્કભેદે વુત્તં દુતિયં ઝાનન્તિ યોજના. પઞ્ચઝાનઙ્ગવસેનાતિ પઞ્ચન્નં ઝાનાનં અઙ્ગભાવવસેન સમાધિસ્સ પઞ્ચવિધતા વેદિતબ્બા.

૪૦. વિભઙ્ગેતિ ઞાણવિભઙ્ગે. તત્થ હિ ‘‘ઝાનવિમોક્ખસમાધિસમાપત્તીનં સંકિલેસવોદાન’’ન્તિ, એત્થ ‘‘સંકિલેસ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ હાનભાગિયો ધમ્મોતિ અપગુણેહિ પઠમજ્ઝાનાદીહિ વુટ્ઠિતસ્સ સઞ્ઞામનસિકારાનં કામાદિઅનુપક્ખન્દનં. વિસેસભાગિયો ધમ્મોતિ પગુણેહિ પઠમજ્ઝાનાદીહિ વુટ્ઠિતસ્સ સઞ્ઞામનસિકારાનં દુતિયજ્ઝાનાદિઅનુપક્ખન્દનં. તેનાહ ‘‘પઠમસ્સ ઝાનસ્સ લાભિ’’ન્તિઆદિ. તસ્સત્થો (વિભ. અટ્ઠ. ૮૨૮) – અપગુણસ્સ પઠમસ્સ ઝાનસ્સ લાભીનં તતો વુટ્ઠિતં આરમ્મણવસેન કામસહગતા હુત્વા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ ચોદેન્તિ તુદન્તિ, તસ્સ કામાનુપક્ખન્દાનં સઞ્ઞામનસિકારાનં વસેન સા પઠમજ્ઝાનપઞ્ઞા હાયતિ, તસ્મા હાનભાગિની પઞ્ઞા. અવિતક્કસહગતાતિ અવિતક્કં દુતિયં ઝાનં સન્તતો પણીતતો મનસિ કરોતો આરમ્મણવસેન અવિતક્કસહગતા સમુદાચરન્તિ પગુણપઠમજ્ઝાનતો વુટ્ઠિતં દુતિયજ્ઝાનાધિગમત્થાય ચોદેન્તિ તુદન્તિ, તસ્સ દુતિયજ્ઝાનાનુપક્ખન્દાનં સઞ્ઞામનસિકારાનં વસેન પઠમજ્ઝાનપઞ્ઞા વિસેસભૂતસ્સ દુતિયજ્ઝાનસ્સ ઉપ્પત્તિયા પદટ્ઠાનતાય વિસેસભાગિની પઞ્ઞા. તંસમ્પયુત્તો સમાધિ ઇધાધિપ્પેતો. ઇમિના નયેનાતિ ઇમિના પઠમજ્ઝાને વુત્તેન વિધિના દુતિયજ્ઝાનાદીસુપિ હાનભાગિયધમ્મો, વિસેસભાગિયધમ્મો ચ વેદિતબ્બો.

૪૧. અરિયમગ્ગસમ્પયુત્તોતિ ¶ લોકુત્તરઅપ્પમાણઅપરિયાપન્નગ્ગહણેન લોકિયેહિ અસાધારણતો, સપ્પીતિકાદિગ્ગહણેન સાધારણતો ચ અરિયમગ્ગસમ્પયુત્તો સમાધિ વુત્તો. ભાવિતો હોતિ સઞ્ઞાય સમ્પયુત્તત્તા. તન્તિ અરિયમગ્ગસમાધિં. વિસુન્તિ પઞ્ઞાભાવનાય વિસું કત્વા ન વદામ.

કમ્મટ્ઠાનભાવનં ¶ પરિબુન્ધેતિ ઉપરોધેતિ પવત્તિતું ન દેતીતિ પલિબોધો ર-કારસ્સ લ-કારં કત્વા, પરિપન્થોતિ અત્થો. ઉપચ્છિન્દિત્વાતિ સમાપનેન, સઙ્ગહણેન વા ઉપરુન્ધિત્વા, અપલિબોધં કત્વાતિ અત્થો.

આવસન્તિ એત્થાતિ આવાસો. પરિચ્છેદવસેન વેણિયતિ દિસ્સતીતિ પરિવેણં. વિહારે ભિક્ખૂનં તં તં વસનટ્ઠાનં. સ્વાયં આવાસો. નવકમ્માદીસૂતિ આદિ-સદ્દેન આવાસસ્સ તદઞ્ઞં અભિવુદ્ધિકારણં સઙ્ગણ્હાતિ. કારણેનાતિ ‘‘છાયૂદકસમ્પન્નં સુલભભિક્ખ’’ન્તિઆદિના કારણેન. અપેક્ખવાતિ સાલયો.

તત્રાતિ તસ્મિં પલિબોધાભાવે. પાચીનખણ્ડરાજિન્તિ પુરત્થિમદિસાયં પબ્બતખણ્ડાનં અન્તરે વનરાજિટ્ઠાનં. ‘‘નામા’’તિ ઇમિના તસ્સ પદેસસ્સ અયં સમઞ્ઞાતિ દસ્સેતિ. પટિસામિતમેવાતિ નિચ્ચકાલં પટિસામેત્વાવ વિહારતો નિક્ખમામીતિ દસ્સેતિ. ધાતુનિધાનટ્ઠાનન્તિ કાયબન્ધનધમ્મકરણન્હાનસાટિકઅક્ખકધાતુસઙ્ખાતાનં પરિભોગસરીરધાતૂનં નિદહિતટ્ઠાનં. ઈદિસસ્સ અયં થેરો વિય અલગ્ગચિત્તસ્સ. એતેન ‘‘ભિક્ખુના નામ આવાસે એવરૂપેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઓવાદો દિન્નો હોતિ. ઇતો પરેસુપિ વત્થૂસુ એસેવ નયો.

કુલન્તિ કુલગ્ગહણેન કુલમનુસ્સાનં ગહણં ગામગ્ગહણેન ગામવાસીનં વિય. ઉપટ્ઠાકકુલમ્પીતિ પિ-સદ્દેન પગેવ ઞાતિકુલન્તિ દસ્સેતિ. ઉદ્દેસત્થન્તિ ઉદ્દિસાપનત્થં, પાઠં ઉદ્દિસાપેત્વા સજ્ઝાયિતુન્તિ અત્થો. ઇધેવાતિ ઇમસ્મિંયેવ પદેસે, યત્થ કત્થચિ વિહારેતિ અત્થો. તં વિહારન્તિ તં કોરણ્ડકવિહારં.

ઉપગતોતિ ¶ વસ્સં ઉપગતો. સદાતિ ગતકાલતો પભુતિ વિસેસતો પવારિતદિવસતો પટ્ઠાય સબ્બદા દિવસે દિવસે. પરિદેવમાનાતિ તંતંવિલપનવસેન વિવિધં પરિદેવન્તી. સબ્બં પવત્તિન્તિ અત્તના તત્થ દિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય પચ્છા સમાગમપરિયોસાનં દહરસ્સ સબ્બં પવત્તિં.

કાયસક્ખિન્તિ ¶ ‘‘પસ્સ ઇમ’’ન્તિ મુખપટિગ્ગાહકં કત્વા. રથવિનીતપટિપદન્તિ દસકથાવત્થુકિત્તનપુબ્બિકં રથવિનીતૂપમાહિ વિભાવિતં રથવિનીતસુત્તે (મ. નિ. ૧.૨૫૨) આગતં સત્તવિસુદ્ધિપટિપદં. નાલકપટિપદન્તિ ‘‘મોનેય્યં તે ઉપઞ્ઞિસ્સ’’ન્તિઆદિના (સુ. નિ. ૭૦૬) સત્થારા નાલકત્થેરસ્સ દેસિતપટિપદં. તુવટકપટિપદન્તિ ‘‘મૂલં પપઞ્ચસઙ્ખાયા’’તિઆદિના (સુ. નિ. ૯૨૨) ભગવતા દેસિતપટિપદં. તત્થ હિ યથાક્કમં –

‘‘ન મુની ગામમાગમ્મ, કુલેસુ સહસા ચરે;

ઘાસેસનં છિન્નકથો, ન વાચં પયુતં ભણે’’. (સુ. નિ. ૭૧૬);

‘‘ગામે ચ નાભિસજ્જેય્ય, લાભકમ્યા જનં ન લપયેય્યા’’તિ. (સુ. નિ. ૯૩૫) –

એવમાદિકા પરમપ્પિચ્છકથા આગતા. ચતુપચ્ચયસન્તોસભાવનારામતાદીપકન્તિ ચીવરાદીસુ ચતૂસુ પચ્ચયેસુ સન્તોસસ્સ, ભાવનારામતાય ચ પકાસકં.

લબ્ભતીતિ લાભો. તેનાહ ‘‘ચત્તારો પચ્ચયા’’તિ. મહાપરિવારેતિ વિપુલપરિવારે. પિણ્ડપાતં તાવ દેન્તા બુદ્ધપૂજાપત્તચીવરાદીનિ તસ્સ પરિવારાનિ કત્વા દેન્તિ, તથા ચીવરાદિદાનેપિ. બાહુલ્લિકપિણ્ડપાતિકાતિ પિણ્ડપાતિકા હુત્વા પચ્ચયબાહુલ્લિકા. વદન્તીતિ પુરિમદિવસે ભિક્ખાય આહિણ્ડનકાલે યથાસુતં વદન્તિ. નિચ્ચબ્યાવટો ઉપાસકાદીનં સઙ્ગણ્હને.

તસ્સાતિ ગણસ્સ. સોતિ ગણપલિબોધો. એવન્તિ ઇદાનિ વુચ્ચમાનાકારેન ગણવાચકસ્સ પરિયેસનમ્પિ લહુકમેવ ઇચ્છિતબ્બન્તિ આહ ‘‘યોજનતો પરં અગન્ત્વા’’તિ. અત્તનો કમ્મન્તિ સમણધમ્મમાહ.

કતાકતેતિ ¶ કતે ચ અકતે ચ કમ્મે જાનનવસેન ઉસ્સુક્કં આપજ્જિતબ્બં, કતાકતેતિ વા અપ્પકે ચ મહન્તે ચ કતે, યથા ‘‘ફલાફલે’’તિ. સચે બહું અવસિટ્ઠન્તિ સમ્બન્ધો. ભારહારા સઙ્ઘકિચ્ચપરિણાયકા.

પબ્બજ્જાપેક્ખોતિ ¶ સીહળદીપે કિર કુલદારકાનં પબ્બજ્જા આવાહવિવાહસદિસા, તસ્મા તં પરિચ્છિન્નદિવસં અતિક્કમેતું ન સક્કા. ‘‘સચે તં અલભન્તો ન સક્કોતિ અધિવાસેતુ’’ન્તિઆદિના સમાપનેન પલિબોધુપચ્છેદો વુત્તો, બ્યતિરેકતો પન ‘‘સચે તં અલભન્તો સક્કોતિ અધિવાસેતું, અરઞ્ઞં પવિસિત્વા સમણધમ્મોવ કાતબ્બો’’તિ અયમત્થો દસ્સિતોતિ સઙ્ગહણેન પલિબોધુપચ્છેદો વેદિતબ્બો. એસ નયો સેસેસુપિ.

તથાતિ યથા ઉપજ્ઝાયો ગિલાનો યાવજીવં ઉપટ્ઠાતબ્બો, તથા ઉપસમ્પાદિતઅન્તેવાસિકો અત્તનો કમ્મવાચં વત્વા ઉપસમ્પાદિતો.

યો કોચિ રોગોતિ મૂલભૂતો, અનુબન્ધો વા અત્તનો ઉપ્પન્નો. અનમતગ્ગેતિ અનુ અનુ અમતગ્ગે અનાદિમતિ.

‘‘ગન્થો’’તિ ઇમિના ગન્થપલિબોધો ઇધ વુત્તોતિ આહ ‘‘પરિયત્તિહરણ’’ન્તિ. સજ્ઝાયાદીહીતિ સજ્ઝાયધારણપરિચયપુચ્છાદીહિ. ઇતરસ્સાતિ અબ્યાવટસ્સ. યસ્સ ગન્થધુરં વિસ્સજ્જેત્વા ઠિતસ્સાપિ ગન્થો વત્તતેવ, ન તસ્સ ગન્થો પલિબોધો. યથા તમ્હિ તમ્હિ વત્થુમ્હિ આગતત્થેરાનં, નાપિ સબ્બેન સબ્બં અગન્થપસુતસ્સ. મજ્ઝિમપણ્ણાસકો આગચ્છતિ, સુત્તપદેસાનં વારાનઞ્ચ સદિસતાય બ્યામુય્હનતો. પુન ન ઓલોકેસ્સામીતિ કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ગન્થધુરં વિસ્સજ્જેમીતિ અત્થો.

ગામવાસિકત્થેરેહીતિ અનુરાધપુરવાસીહિ. અનુગ્ગહેત્વાતિ અગ્ગહેત્વા તત્થ પરિચયં અકત્વા. પઞ્ચનિકાયમણ્ડલેતિ દીઘાગમાદિકે પઞ્ચપિ નિકાયે સિક્ખિતપરિસાય. પરિવત્તેસ્સામીતિ વણ્ણયિસ્સામિ. સુવણ્ણભેરિન્તિ સેટ્ઠભેરિં. કતમાચરિયાનં ઉગ્ગહોતિ કતમેસં આચરિયાનં ઉગ્ગહો, કેન પરિવત્તીયતીતિ અધિપ્પાયો. આચરિયમગ્ગોતિ આચરિયાનં કથામગ્ગો. અત્તનો આચરિયાનન્તિ અત્તનો કથેતું યુત્તાનં આચરિયાનં. સુવિનિચ્છિતા સબ્બા તિપિટકપરિયત્તિ ¶ એતસ્મિં અત્થીતિ સબ્બપરિયત્તિકો, તેપિટકોતિ અત્થો. પીઠે નિસિન્નો તતો ઓતરિત્વા ભૂમિયં તટ્ટિકાય નિસીદિત્વા. ગતકસ્સાતિ પટિપત્તિગમનેન ગતસ્સ દિટ્ઠસચ્ચસ્સ. ચીવરં પારુપિત્વાતિ આચરિયસ્સ અપચિતિદસ્સનત્થં ¶ પરિમણ્ડલં ચીવરં પારુપિત્વા. સાઠેય્યાભાવતો ઉજુ. કારણાકારણસ્સ આજાનનતો આજાનીયો.

પોથુજ્જનિકાતિ પુથુજ્જને ભવા. દુપ્પરિહારા બહુપરિસ્સયતાય. તથા હિસ્સા ઉત્તાનસેય્યકદારકો, તરુણસસ્સઞ્ચ નિદસ્સિતં. વિપસ્સનાય પલિબોધો સમથયાનિકસ્સ, ન વિપસ્સનાયાનિકસ્સ. યેભુય્યેન હિ ઝાનલાભી સમથયાનિકોવ હોતિ વિપસ્સનાસુખતો. ઇતરેનાતિ સમથત્થિકેન. અવસેસા નવ પલિબોધા.

૪૨. કમ્મટ્ઠાને નિયુત્તો કમ્મટ્ઠાનિકો, ભાવનમનુયુઞ્જન્તો. તેન કમ્મટ્ઠાનિકેન. પરિચ્છિન્દિત્વાતિ ‘‘ઇમસ્મિં વિહારે સબ્બે ભિક્ખૂ’’તિ એવં પરિચ્છિન્દિત્વા. સહવાસીનં ભિક્ખૂનં. મુદુચિત્તતન્તિ અત્તનિ મુદુચિત્તતં જનેતિ, અયઞ્ચ સહવાસીનં ચિત્તમદ્દવજનનાદિઅત્થો ‘‘મનુસ્સાનં પિયો હોતી’’તિઆદિનયપ્પવત્તેન મેત્તાનિસંસસુત્તેન (અ. નિ. ૧૧.૧૫; પટિ. મ. ૨.૨૨; મિ. પ. ૪.૪.૬) દીપેતબ્બો. અનોલીનવુત્તિકો હોતિ સમ્માપટિપત્તિયં. દિબ્બાનિપિ આરમ્મણાનિ પગેવ ઇતરાનિ. સબ્બત્થ સબ્બસ્મિં સમણકરણીયે, સબ્બસ્મિં વા કમ્મટ્ઠાનાનુયોગે. પુબ્બાસેવનવસેન અત્થયિતબ્બં. યોગસ્સ ભાવનાય અનુયુઞ્જનં યોગાનુયોગો, તદેવ કરણીયટ્ઠેન કમ્મં, તસ્સ યોગાનુયોગકમ્મસ્સ ઠાનં નિપ્ફત્તિહેતુ.

નિચ્ચં પરિહરિતબ્બત્તાતિ સબ્બત્થકકમ્મટ્ઠાનં વિય એકદાવ અનનુયુઞ્જિત્વા સબ્બકાલં પરિહરણીયત્તા અનુયુઞ્જિતબ્બત્તા. એવમાદિગુણસમન્નાગતન્તિ પિયભાવાદીહિ ગુણેહિ સમ્પન્નં. કલ્યાણમિત્તો હિ સદ્ધાસમ્પન્નો હોતિ સીલસમ્પન્નો સુતસમ્પન્નો ચાગસમ્પન્નો વીરિયસમ્પન્નો સતિસમ્પન્નો સમાધિસમ્પન્નો પઞ્ઞાસમ્પન્નો. તત્થ સદ્ધાસમ્પત્તિયા સદ્દહતિ તથાગતસ્સ બોધિં, કમ્મફલઞ્ચ, તેન સમ્માસમ્બોધિયા હેતુભૂતં સત્તેસુ હિતેસિતં ન પરિચ્ચજતિ. સીલસમ્પત્તિયા સત્તાનં પિયો હોતિ ગરુ ભાવનીયો ચોદકો પાપગરહી વત્તા વચનક્ખમો, સુતસમ્પત્તિયા સચ્ચપટિચ્ચસમુપ્પાદાદિપટિસંયુત્તાનં ગમ્ભીરાનં કથાનં કત્તા હોતિ, ચાગસમ્પત્તિયા અપ્પિચ્છો હોતિ ¶ સન્તુટ્ઠો પવિવિત્તો અસંસટ્ઠો, વીરિયસમ્પત્તિયા આરદ્ધવીરિયો હોતિ અત્તહિતપરહિતપટિપત્તિયં, સતિસમ્પત્તિયા ¶ ઉપટ્ઠિતસ્સતિ હોતિ, સમાધિસમ્પત્તિયા અવિક્ખિત્તો સમાહિતચિત્તો, પઞ્ઞાસમ્પત્તિયા અવિપરીતં પજાનાતિ. સો સતિયા કુસલાકુસલાનં ધમ્માનં ગતિયો સમન્નેસમાનો પઞ્ઞાય સત્તાનં હિતાહિતં યથાભૂતં જાનિત્વા સમાધિના તત્થ એકગ્ગચિત્તો હુત્વા વીરિયેન સત્તે અહિતં નિસેધેત્વા હિતે નિયોજેતિ. તેન વુત્તં ‘‘પિયો…પે… નિયોજકોતિ એવમાદિગુણસમન્નાગત’’ન્તિ.

તં પન કલ્યાણમિત્તં પરમુક્કંસગતં દસ્સેતું ‘‘મમં હી’’તિઆદિ વુત્તં. કારકભાવં યોગકમ્મસ્સ. પકાસેતિ અત્તાનં પટિપત્તિયા અમોઘભાવદસ્સનેન સમુત્તેજનાય, સમ્પહંસનાય ચ, નનુ કથેસિ પવેણિપાલનત્થન્તિ અધિપ્પાયો. એવરૂપોતિ પેસલો હુત્વા બહુસ્સુતો. તન્તિધરોતિ સુત્તધરો તત્થ કેહિચિપિ અસંહીરો. વંસાનુરક્ખકોતિ બુદ્ધાનુબુદ્ધવંસસ્સ અનુરક્ખકો. પવેણિપાલકોતિ પવેણિયા આચરિયુગ્ગહણસ્સ અનુપાલકો. આચરિયમતિકોતિ આચરિયમતિયં નિયુત્તો તસ્સા અનતિવત્તનતો. ન અત્તનોમતિં પકાસેતિ કથેતીતિ ન અત્તનોમતિકો, અત્તનો મતિં પગ્ગય્હ વત્તા ન હોતીતિ અત્થો.

‘‘પુબ્બે વુત્તખીણાસવાદયો’’તિઆદિ એકચ્ચખીણાસવતો બહુસ્સુતોવ કમ્મટ્ઠાનદાને સેય્યોતિ દસ્સનત્થં આરદ્ધં. તત્થ પુબ્બે વુત્તખીણાસવાદયોતિ ‘‘યં કમ્મટ્ઠાનં ગહેતુકામો’’તિઆદિના વુત્તખીણાસવાદિકા. ઉગ્ગહપરિપુચ્છાનં વિસોધિતત્તાતિ ઉગ્ગહેતબ્બતો ‘‘ઉગ્ગહો’’તિ લદ્ધનામાય કમ્મટ્ઠાનુપકારાય પાળિયા, તદત્થં પરિપુચ્છનતો ‘‘પરિપુચ્છા’’તિ લદ્ધસમઞ્ઞાય અત્થસંવણ્ણનાય ચ વિસેસતો સોધિતત્તા નિગ્ગુમ્બં નિજ્જટં કત્વા ગહિતત્તા. ઇતો ચિતો ચ સુત્તઞ્ચ કારણઞ્ચ સલ્લક્ખેત્વાતિ પઞ્ચસુપિ નિકાયેસુ ઇતો ચિતો ચ તસ્સ તસ્સ કમ્મટ્ઠાનસ્સ અનુરૂપં સુત્તપદઞ્ચેવ સુત્તાનુગતં યુત્તિઞ્ચ સુટ્ઠુ ઉપલક્ખેત્વા. સપ્પાયાસપ્પાયં યોજેત્વાતિ યસ્સ કમ્મટ્ઠાનં આચિક્ખતિ, તસ્સ ઉપકારાનુપકારં યુત્તિં મગ્ગનેન યોજેત્વા, સમાદાય વા સમ્મદેવ હદયે ઠપેત્વાતિ અત્થો. મહામગ્ગં દસ્સેન્તોતિ કમ્મટ્ઠાનવિધિં મહામગ્ગં કત્વા દસ્સેન્તો.

સબ્બત્થાતિ ¶ તત્થ તત્થ વિહારે. વત્તપટિપત્તિં કુરુમાનેનાતિ પવિટ્ઠકાલે આગન્તુકવત્તં, નિક્ખમનકાલે ગમિકવત્તન્તિ યથારહં તં તં વત્તં પૂરેન્તેન. સબ્બપારિહારિયતેલન્તિ સબ્બેસં અઙ્ગાનં ¶ , સબ્બેસં વા ભિક્ખૂનં અત્થાય પરિહરિતબ્બતેલં. ઠપેમીતિ અનુજાનાપનં. યં તં સમ્માવત્તં પઞ્ઞત્તન્તિ સમ્બન્ધો. એકદિવસં સાયં વિસ્સજ્જિતેનાપીતિ યોજના. આરોચેતબ્બં આગમનકારણં. સપ્પાયવેલા સરીરચિત્તાનં કલ્લસમયો.

૪૩. સન્તાને રાગસ્સ ઉસ્સન્નભાવેન ચરણં પવત્તિ રાગચરિયા, સા સસ્સતાસયાદયો વિય દટ્ઠબ્બા. તથા દોસચરિયાદયો. સંસગ્ગો સમ્પયોગારહવસેન વેદિતબ્બો, યથા ‘‘રાગમોહચરિયા દોસમોહચરિયા’’તિઆદિ. સન્નિપાતો એકસન્તતિપરિયાપન્નતાવસેન, યથા ‘‘રાગદોસચરિયા રાગદોસમોહચરિયા’’તિઆદિ. ઇમા એવ હિ સન્ધાય ‘‘અપરાપિ ચતસ્સો’’તિ વુત્તં. તથાતિ યથા રાગાદીનં, તથા સદ્ધાદીનં સંસગ્ગસન્નિપાતવસેન સદ્ધાબુદ્ધિચરિયા સદ્ધાવિતક્કચરિયા બુદ્ધિવિતક્કચરિયા સદ્ધાબુદ્ધિવિતક્કચરિયાતિ. ઇમા અપરાપિ ચતસ્સો. એવન્તિ સંસગ્ગસન્નિપાતવસેન. સંસગ્ગન્તિ સંસજ્જનં મિસ્સીકરણં ‘‘રાગસદ્ધાચરિયા દોસસદ્ધાચરિયા’’તિઆદિના. અનેકાતિ તેસટ્ઠિ, તતો અતિરેકાપિ વા, તા પન અસમ્મોહન્તેન સંયુત્તસુત્તટીકાયં વિત્થારતો દસ્સિતાતિ તત્થ વુત્તનયેન વેદિતબ્બા. ‘‘પકતી’’તિ ઇમિના અસતિ પટિપક્ખભાવનાયં તત્થ તત્થ સન્તાને ચરિયાય સભાવભૂતતં દસ્સેતિ. ઉસ્સન્નતા અઞ્ઞધમ્મેહિ રાગાદીનં અધિકતા, યતો રાગચરિયાદીનં પચ્ચયસમવાયે રાગાદયો બલવન્તો હોન્તિ, અભિણ્હઞ્ચ પવત્તન્તિ. તાસં વસેનાતિ છન્નં મૂલચરિયાનં વસેન છળેવ પુગ્ગલા હોન્તિ. અઞ્ઞથા અનેકપુગ્ગલા સિયું, તથા ચ સતિ અધિપ્પેતત્થસિદ્ધિ ચ ન સિયાતિ અધિપ્પાયો.

સદ્ધા બલવતી હોતિ રાગુસ્સન્ને સન્તાને તદનુગુણસ્સ ધમ્મસ્સ નિયોગતો અધિકભાવસમ્ભવતો. તેનાહ ‘‘રાગસ્સ આસન્નગુણત્તા’’તિ, સિનેહપરિયેસનાપરિચ્ચજનેહિ સભાગધમ્મત્તાતિ અત્થો. સભાગો હિ દૂરેપિ આસન્નેયેવાતિ સભાગતાલક્ખણમિધ આસન્નગ્ગહણં. તત્થ સદ્ધાય સિનિય્હનં પસાદવસેન અકાલુસ્સિયં અલૂખતા ¶ , રાગસ્સ પન રઞ્જનવસેન. સદ્ધાય પરિયેસનં અધિમુચ્ચનવસેન તન્નિન્નતા, રાગસ્સ તણ્હાયનવસેન. સદ્ધાય અપરિચ્ચજનં ઓકપ્પનવસેન અનુપક્ખન્દનં, રાગસ્સ અભિસઙ્ગવસેનાતિ એવં ભિન્નસભાવાનમ્પિ ¶ તેસં યથા અલૂખતાદિસામઞ્ઞેન સભાગતા, એવં તંસમઙ્ગીનમ્પિ પુગ્ગલાનન્તિ આહ ‘‘રાગચરિતસ્સ સદ્ધાચરિતો સભાગો’’તિ.

પઞ્ઞા બલવતી હોતિ દોસુસ્સન્ને સન્તાને તદનુગુણસ્સ ધમ્મસ્સ નિયોગતો અધિકભાવસમ્ભવતો. તેનાહ ‘‘દોસસ્સ આસન્નગુણત્તા’’તિ, અનલ્લીયનપરિયેસનપરિવજ્જનેહિ સભાગધમ્મત્તાતિ અત્થો. તત્થ પઞ્ઞાય આરમ્મણસ્સ અનલ્લીયનં તસ્સ યથાસભાવાવબોધવસેન વિસંસટ્ઠતા, દોસસ્સ પન બ્યાપજ્જનવસેન. પઞ્ઞાય પરિયેસનં યથાભૂતદોસપવિચયો, દોસસ્સ અભૂતદોસનિજિગીસા. પઞ્ઞાય પરિવજ્જનં નિબ્બિન્દનાદિવસેન ઞાણુત્રાસો, દોસસ્સ અહિતાધાનવસેન છડ્ડનન્તિ એવં ભિન્નસભાવાનમ્પિ તેસં યથા અનલ્લીયનાદિસામઞ્ઞેન સભાગતા, એવં તંસમઙ્ગીનમ્પિ પુગ્ગલાનન્તિ આહ ‘‘દોસચરિતસ્સ બુદ્ધિચરિતો સભાગો’’તિ.

અન્તરાયકરા વિતક્કાતિ મિચ્છાવિતક્કા મિચ્છાસઙ્કપ્પા ઉપ્પજ્જન્તિ મોહુસ્સન્ને સન્તાને તદનુગુણસ્સ ધમ્મસ્સ યેભુય્યેન પવત્તિસબ્ભાવતો. તેનાહ ‘‘મોહસ્સ આસન્નલક્ખણત્તા’’તિ, અનવટ્ઠાનચઞ્ચલભાવેહિ સભાગધમ્મત્તાતિ અત્થો. તત્થ વિતક્કસ્સ અનવટ્ઠાનં પરિકપ્પવસેન સવિપ્ફારતાય, મોહસ્સ સમ્મૂળ્હતાવસેન બ્યાકુલતાય. તથા વિતક્કસ્સ લહુપરિવિતક્કનેન તદઙ્ગચલતાય ચઞ્ચલતા, મોહસ્સ અનોગાળ્હતાયાતિ એવં ભિન્નસભાવાનમ્પિ તેસં યથા અનવટ્ઠાનાદિસામઞ્ઞેન સભાગતા, એવં તંસમઙ્ગીનમ્પિ પુગ્ગલાનન્તિ આહ ‘‘મોહચરિતસ્સ વિતક્કચરિતો સભાગો’’તિ.

તણ્હા રાગોયેવ સભાવતો, તસ્મા રાગચરિયાવિનિમુત્તા તણ્હાચરિયા નત્થીતિ અત્થો. તંસમ્પયુત્તોતિ તેન રાગેન સમ્પયુત્તો, દોસાદયો વિય તેન વિપ્પયુત્તો નત્થીતિ અધિપ્પાયો. તદુભયન્તિ તણ્હામાનદ્વયં. નાતિવત્તતીતિ સભાવતો, સમ્પયોગવસેન ચ ન અતિક્કમિત્વા વટ્ટતિ. કામઞ્ચેત્થ યથા રાગદોસેહિ સમ્પયોગવસેન સહ ¶ વત્તમાનસ્સપિ મોહસ્સ ઉસ્સન્નતાવસેન વિસું ચરિયાભાવો, ન કેવલં મોહસ્સેવ, તથા સદ્ધાબુદ્ધિવિતક્કાનં. એવં રાગેન સતિપિ સમ્પયોગે માનસ્સાપિ વિસું ચરિયાભાવો યુત્તો સિયા, એવં સન્તેપિ રાગપટિઘમાનદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાવિજ્જાનં વિય અનુસયટ્ઠો ઇમેસં રાગાદીનંયેવ આવેણિકો ચરિયટ્ઠોતિ, નત્થેવ માનચરિયા. યતો ચરિયા ‘‘પકતી’’તિ વુત્તા. પકતિ ચ સભાવોતિ. એતેનેવ દિટ્ઠિયાપિ વિસું ચરિયાભાવાભાવો સંવણ્ણિતોતિ દટ્ઠબ્બો. અટ્ઠકથાયં પન મોહચરિયન્તોગધાવ ¶ દિટ્ઠિચરિયાતિ દસ્સેતું ‘‘મોહનિદાનત્તા ચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ચ-સદ્દેન સમ્પયોગં સમુચ્ચિનોતિ મોહનિદાનત્તા, મોહસમ્પયુત્તત્તા ચાતિ.

૪૪. કિં સપ્પાયન્તિ કીદિસં સેનાસનાદિસપ્પાયં. પુબ્બાચિણ્ણં પુરિમજાતીસુ આચરિતં. એકચ્ચેતિ ઉપતિસ્સત્થેરં સન્ધાયાહ. તેન હિ વિમુત્તિમગ્ગે તથા વુત્તં. પુબ્બે કિરાતિ કિર-સદ્દો અરુચિસૂચનત્થો. ઇટ્ઠપ્પયોગો મનાપકિરિયા. સુભકમ્મબહુલો યેભુય્યેન સોભનકમ્મકારી. ન સબ્બે રાગચરિતા એવ હોન્તિ, અલુદ્ધાનમ્પિ પુબ્બે ઇટ્ઠપ્પયોગસુભકમ્મબહુલતાસમ્ભવતો, સગ્ગા ચવિત્વા ઇધૂપપત્તિસમ્ભવતો ચ. એતેન અસતિ પુબ્બહેતુનિયામે યથાવુત્તકારણમત્તેન ન તેસં લુદ્ધતા, લુદ્ધભાવહેતુકા ચ રાગચરિયાતિ ઇમમત્થં દસ્સેતિ.

ઇતરેતિ છેદનાદિકમ્મબહુલા નિરયાદિતો ઇધૂપપન્ના ચ ન સબ્બે દોસમોહચરિતા એવ હોન્તીતિ યોજના. ઇધાપિ યથાવુત્તકારણસ્સ કોધનભાવે, મૂળ્હભાવે ચ અનેકન્તિકત્તા દોસમોહચરિતતાયપિ અનેકંસિકતા વેદિતબ્બા. ધાતૂનં ઉસ્સદનિયમો યદિ પમાણતો, સો નત્થિ, અથ સામત્થિયતો, સોપિ એકંસિકો ન ઉપલબ્ભતીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘યથાવુત્તેનેવ નયેન ઉસ્સદનિયમો નામ નત્થી’’તિ. તત્થ યથાવુત્તેનેવાતિ ‘‘દ્વિન્નં પન ધાતૂન’’ન્તિઆદિના વુત્તપ્પકારેનેવ. દોસનિયમેતિ સેમ્હાદિદોસાધિકતાય રાગાદિચરિતો હોતીતિ દોસવસેન ચરિયાનિયમે ‘‘સેમ્હાધિકો રાગચરિતો’’તિ વત્વા પુન ‘‘સેમ્હાધિકો મોહચરિતો’’તિ, ‘‘વાતાધિકો મોહચરિતો’’તિ વત્વા પુન ‘‘વાતાધિકો રાગચરિતો’’તિ ચ વુત્તત્તા તમ્પિ દોસવસેન નિયમવચનં પુબ્બાપરવિરુદ્ધમેવ. અપરિચ્છિન્નવચનન્તિ ¶ પરિચ્છેદકારિકાય પઞ્ઞાય ન પરિચ્છિન્દિત્વા વુત્તવચનં, અનુપપરિક્ખિતવચનન્તિ અત્થો.

ઉસ્સદકિત્તનેતિ વિપાકકથાયં ગહિતઉસ્સદકિત્તને. પુબ્બહેતુનિયામેનાતિ પુરિમભવે પવત્તલોભાદિહેતુનિયામેન. નિયામોતિ ચ તેસંયેવ લોભાદીનં પટિનિયતો લુબ્ભનાદિસભાવો દટ્ઠબ્બો. લોભો ઉસ્સદો એતેસન્તિ લોભુસ્સદા, ઉસ્સન્નલોભા, લોભાધિકાતિ અત્થો. અમોહુસ્સદા ચાતિ એત્થ ચ-સદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો. તેન યે ઇમે લોભુસ્સદતાદીનં પચ્ચેકં વોમિસ્સતો ચ ચુદ્દસ પભેદા ઇચ્છિતા, તે અનવસેસતો સમ્પિણ્ડેતિ યથાવુત્તેસુ છસ્વેવ તેસં અન્તોગધત્તા. ફલભૂતા ચેત્થ લોભુસ્સદતાદયો દટ્ઠબ્બા.

ઇદાનિ ¶ તં નેસં લોભુસ્સદતાદીનં પચ્ચેકં વોમિસ્સકતાદિં વિભાગેન દસ્સેતું ‘‘યસ્સ હી’’તિઆદિ આરદ્ધં. કમ્માયૂહનક્ખણેતિ કમ્મકરણવેલાયં. લોભો બલવાતિ લોભો તજ્જાય પચ્ચયસામગ્ગિયા સામત્થિયતો અધિકો હોતિ. અલોભો મન્દોતિ તપ્પટિપક્ખો અલોભો દુબ્બલો. કથં પનેતે લોભાલોભા અઞ્ઞમઞ્ઞં ઉજુવિપચ્ચનીકભૂતા એકક્ખણે પવત્તન્તીતિ? ન ખો પનેતં એવં દટ્ઠબ્બં ‘‘એકક્ખણે પવત્તન્તી’’તિ. નિકન્તિક્ખણં પન આયૂહનપક્ખિયમેવ કત્વા એવં વુત્તં. એસેવ નયો સેસેસુપિ. પરિયાદાતુન્તિ અભિભવિતું ન સક્કોતિ. યો હિ ‘‘એવંસુન્દરં એવંવિપુલં એવંમહગ્ઘઞ્ચ ન સક્કા દાતુ’’ન્તિઆદિના અમુત્તચાગતાદિવસેન પવત્તાય ચેતનાય સમ્પયુત્તો અલોભો, સો સમ્મદેવ લોભં પરિયાદાતું ન સક્કોતિ. દોસમોહાનં અનુપ્પત્તિયા, તાદિસપચ્ચયલાભેન ચ અદોસામોહા બલવન્તો. તસ્માતિ લોભાદોસામોહાનં બલવભાવતો, અલોભદોસમોહાનઞ્ચ દુબ્બલભાવતોતિ વુત્તમેવ કારણં પચ્ચામસતિ. સોતિ તંસમઙ્ગીપુગ્ગલો. તેન કમ્મેનાતિ તેન લોભાદિઉપનિસ્સયવતા કુસલકમ્મુના. સુખસીલોતિ સખિલો. તમેવત્થં ‘‘અક્કોધનો’’તિ પરિયાયેન વદતિ.

પુરિમનયેનેવાતિ પુબ્બે વુત્તનયાનુસારેન મન્દા અલોભાદોસા લોભદોસે પરિયાદાતું ન સક્કોન્તિ, અમોહો પન બલવા મોહં પરિયાદાતું સક્કોતીતિ એવં તત્થ તત્થ વારે યથારહં અતિદેસત્થો ¶ વેદિતબ્બો. દુટ્ઠોતિ કોધનો. દન્ધોતિ મન્દપઞ્ઞો. સીલકોતિ સુખસીલો.

એત્થ ચ લોભવસેન, દોસમોહલોભદોસલોભમોહદોસમોહલોભદોસમોહવસેનાતિ તયો એકકા, તયો દુકા, એકો તિકોતિ લોભાદિઉસ્સદવસેન અકુસલપક્ખેયેવ સત્ત વારા, તથા કુસલપક્ખે અલોભાદિઉસ્સદવસેનાતિ ચુદ્દસ વારા લબ્ભન્તિ. તત્થ અલોભદોસામોહા, અલોભાદોસમોહા, અલોભદોસમોહા બલવન્તોતિ આગતેહિ કુસલપક્ખે તતિયદુતિયપઠમવારેહિ દોસુસ્સદમોહુસ્સદદોસમોહુસ્સદવારા ગહિતા એવ હોન્તિ, તથા અકુસલપક્ખે લોભાદોસમોહા, લોભદોસામોહા, લોભાદોસામોહા બલવન્તોતિ આગતેહિ તતિયદુતિયપઠમવારેહિ અદોસુસ્સદઅમોહુસ્સદઅદોસામોહુસ્સદવારા ગહિતા એવાતિ અકુસલકુસલપક્ખેસુ તયો તયો વારે અન્તોગધે કત્વા અટ્ઠેવ વારા દસ્સિતા. યે પન ઉભયેસં મિસ્સતાવસેન લોભાલોભુસ્સદવારાદયો અપરે એકૂનપઞ્ઞાસ વારા દસ્સેતબ્બા, તે અલબ્ભનતો એવ ન દસ્સિતા. ન હિ એકસ્મિં સન્તાને અન્તરેન અવત્થન્તરં ‘‘લોભો ચ બલવા, અલોભો ચા’’તિઆદિ યુજ્જતીતિ, પટિપક્ખવસેન વા હિ એતેસં બલવદુબ્બલભાવો, સહજાતધમ્મવસેન ¶ વા. તત્થ લોભસ્સ તાવ પટિપક્ખવસેન અલોભેન અનધિભૂતતાય બલવભાવો, તથા દોસમોહાનં અદોસામોહેહિ. અલોભાદીનં પન લોભાદિઅભિભવનતો, સબ્બેસઞ્ચ સમાનજાતિયમભિભુય્ય પવત્તિવસેન સહજાતધમ્મતો બલવભાવો. તેન વુત્તં અટ્ઠકથાયં ‘‘લોભો બલવા અલોભો મન્દો, અદોસામોહા બલવન્તો દોસમોહા મન્દા’’તિ. સો ચ નેસં મન્દબલવભાવો પુરિમૂપનિસ્સયતો તથા આસયસ્સ પરિભાવિતતાય વેદિતબ્બો.

યો લુદ્ધોતિ વુત્તોતિ યો ઉસ્સદકિત્તને ‘‘લુદ્ધો’’તિ વુત્તો, અયં ઇધ ચરિયાવિચારે ‘‘રાગચરિતો’’તિ વેદિતબ્બો. દુટ્ઠદન્ધાતિ ‘‘દુટ્ઠો, દન્ધો’’તિ ચ વુત્તા યથાક્કમં દોસમોહચરિતા. પઞ્ઞવાતિ સાતિસયં સપ્પઞ્ઞો. યતો સદ્ધાવિતક્કેસુ વિજ્જમાનેસુપિ બુદ્ધિચરિતોતિ વુચ્ચતિ. અલોભાદોસાનં ¶ બલવભાવો સદ્ધૂપનિસ્સયતાય વિના ન હોતીતિ આહ ‘‘અલુદ્ધઅદુટ્ઠા પસન્નપકતિતાય સદ્ધાચરિતા’’તિ.

અયઞ્ચ નયો સાધારણતો વુત્તોતિ નિબ્બત્તિતપુબ્બહેતુનિયામવસેનેવ બુદ્ધિચરિતાદિકેપિ દસ્સેતું ‘‘યથા વા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અમોહપરિવારેનાતિ અમોહપરિક્ખિત્તેન, ઉપનિસ્સયતો સમ્પયોગતો ચ પઞ્ઞાય અભિસઙ્ખતેનાતિ અત્થો. સેસપદત્તયેપિ એસેવ નયો. લોભાદિના વોમિસ્સપરિવારેનાતિ એત્થ લોભમોહાદિના અઞ્ઞમઞ્ઞઅવિરુદ્ધવોમિસ્સપરિવારેનાતિ અત્થો. અવિરોધો ચ યુગગ્ગાહવસેન અપ્પવત્તિયા વેદિતબ્બો. તથા હિ સદ્ધાનુસારિધમ્માનુસારિગોત્તાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞમ્પિ ભિન્નસભાવાનેવ. એકંસેન ચ મિસ્સકચરિયાપિ સમ્પટિચ્છિતબ્બા પુબ્બહેતુનિયામેન ચરિયાસિદ્ધિતો. તથા ચેવ ઉસ્સદકિત્તનં પવત્તં યથારહં લોભાલોભાદીનં વિપાકસ્સ પચ્ચયભાવતો. તેનાહ પટિસમ્ભિદામગ્ગે (પટિ. મ. ૧.૨૩૨) –

‘‘ગતિસમ્પત્તિયા ઞાણસમ્પયુત્તે કતમેસં અટ્ઠન્નં હેતૂનં પચ્ચયા ઉપપત્તિ હોતિ? કુસલકમ્મસ્સ જવનક્ખણે તયો હેતૂ કુસલા તસ્મિં ખણે જાતચેતનાય સહજાતપચ્ચયા હોન્તિ, તેન વુચ્ચતિ કુસલમૂલપચ્ચયાપિ સઙ્ખારા. નિકન્તિક્ખણે દ્વે હેતૂ અકુસલા તસ્મિં ખણે જાતચેતનાય સહજાતપચ્ચયા હોન્તિ, તેન વુચ્ચતિ અકુસલમૂલપચ્ચયાપિ સઙ્ખારા. પટિસન્ધિક્ખણે તયો હેતૂ અબ્યાકતા તસ્મિં ખણે જાતચેતનાય સહજાતપચ્ચયા હોન્તિ, તેન વુચ્ચતિ નામરૂપપચ્ચયાપિ વિઞ્ઞાણં, વિઞ્ઞાણપચ્ચયાપિ નામરૂપ’’ન્તિ –

આદિ ¶ . પુબ્બહેતુનિયામેન ચ યથા તિહેતુકસ્સ પઞ્ઞાવેય્યત્તિયં, ન તથા દુહેતુકસ્સ. યથા ચ દુહેતુકસ્સ ઇતિકત્તબ્બતા નેપક્કં, ન તથા અહેતુકસ્સ. એવં લોભુસ્સદાદયો પુગ્ગલા રાગચરિતાદયો હોન્તીતિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બન્તિ. યથાવુત્તમત્થં નિગમવસેન દસ્સેતું ‘‘એવં લોભાદીસૂ’’તિઆદિ વુત્તં.

૪૫. તત્રાતિ ¶ તસ્મિં પુચ્છાવચને. નયોતિ જાનનનયો. પુગ્ગલાધિટ્ઠાનેન વુત્તોપિ અત્થો ધમ્મમુખેનેવ પઞ્ઞાયતીતિ ધમ્માધિટ્ઠાનેનાહ ‘‘ચરિયાયો વિભાવયે’’તિ. પકતિગમનેનાતિ અકિત્તિમેન સભાવગમનેન. ચાતુરિયેનાતિ ચાતુરભાવેન સિઙ્ગારેન. ઉક્કુટિકન્તિ અસમ્ફુટ્ઠમજ્ઝં. ખણન્તો વિયાતિ ભૂમિં ખણન્તો વિય. અનુકડ્ઢિતન્તિ પાદનિક્ખેપસમયે કડ્ઢન્તો વિય પાદં નિક્ખિપતિ. તેનસ્સ પદં અનુકડ્ઢિતં પચ્છતો અઞ્છિતં હોતિ. પરિબ્યાકુલાયાતિ પરિતો આલુળિતાય. છમ્ભિતો વિયાતિ વિત્થાયન્તો વિય. ભીતો વિયાતિ કેચિ. સહસાનુપીળિતન્તિ અગ્ગપાદેન, પણ્હિયા ચ સહસાવ સન્નિરુજ્ઝિતં. વિવટ્ટચ્છદસ્સાતિ વિનિવટ્ટચ્છદનસ્સ પહીનકિલેસસ્સ. ઇદમીદિસં પદન્તિ ભગવતો પદં દિસ્વા વદતિ.

પાસાદિકન્તિ પસાદાવહં. મધુરાકારન્તિ ઇટ્ઠાકારં. થદ્ધાકારન્તિ થમ્ભિતાકારં. અતરમાનોતિ નતરમાનો, સણિકન્તિ અત્થો. સમોધાયાતિ સમ્મદેવ ઓધાય અવિક્ખિપિત્વા. નિપજ્જિત્વાતિ કાયપસારણલક્ખણાય નિપજ્જાય સેય્યાય નિપજ્જિત્વા સયતિ નિદ્દાયતિ. પક્ખિત્તકાયોતિ અવક્ખિત્તકાયો અવસો વિય સહસા પતિતકાયો. દુસ્સણ્ઠાનન્તિ વિરૂપસન્નિવેસં. વિક્ખિત્તકાયોતિ ઇતો ચિતો ચ ખિત્તઅઙ્ગપચ્ચઙ્ગો.

સમ્પરિવત્તકન્તિ સમ્પરિવત્તિત્વા. આલોળયમાનો વાલિકાકચવરાનિ આકુલયન્તો.

નિપુણમધુરસમસક્કચ્ચકારીતિ સુકોસલ્લં સુન્દરં અવિસમં સાભિસઙ્ખારઞ્ચ કરણસીલો. ગાળ્હથદ્ધવિસમકારીતિ થિરં અસિથિલં વિસમઞ્ચ કરણસીલો. અપરિચ્છિન્નં અપરિનિટ્ઠિતં.

મુખપૂરકન્તિ મુખસ્સ પૂરણં મહન્તં. અરસપટિસંવેદીતિ નરસપટિસંવેદી. ભાજને છડ્ડેન્તોતિ ભોજનભાજને સિત્થાનિ છડ્ડેન્તો. મુખં મક્ખેન્તોતિ બહિમુખં મક્ખેન્તો.

કિલન્તરૂપો ¶ વિયાતિ તસ્સ અસહનેન ખેદપ્પત્તો વિય. અઞ્ઞાણુપેક્ખાયાતિ અઞ્ઞાણભૂતાય ઉપેક્ખાય. અઞ્ઞાણસઙ્ખાતાય ઉપેક્ખાયાતિ કેચિ.

માયાદીસુ ¶ સન્તદોસપટિચ્છદનલક્ખણા માયા. અસન્તગુણપકાસનલક્ખણં સાઠેય્યં. ઉન્નતિલક્ખણો માનો. અસન્તગુણસમ્ભાવનામુખેન પટિગ્ગહણે અમત્તઞ્ઞુતાલક્ખણા પાપિચ્છતા. સન્તગુણસમ્ભાવનામુખેન પટિગ્ગહણે અમત્તઞ્ઞુતાલક્ખણા મહિચ્છતા. સકલાભેન અસન્તુસ્સનલક્ખણા અસન્તુટ્ઠિતા. વિજ્ઝનટ્ઠેન સિઙ્ગં, સિઙ્ગારતાનાગરિકભાવસઙ્ખાતં કિલેસસિઙ્ગં. અત્તનો સરીરસ્સ, ચીવરાદિપરિક્ખારસ્સ ચ મણ્ડનવસેન પવત્તં લોલુપ્પં ચાપલ્યં. એવમાદયોતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન અહિરિકાનોત્તપ્પમદપ્પમાદાદયો સઙ્ગય્હન્તિ.

પરાપરાધસ્સ ઉપનય્હનલક્ખણો ઉપનાહો. પરેસં ગુણમક્ખણલક્ખણો મક્ખો. પરસ્સ ગુણે ડંસિત્વા અપનેન્તો વિય યુગગ્ગાહલક્ખણો પળાસો. પરસમ્પત્તિઉસૂયનલક્ખણા ઇસ્સા. અત્તસમ્પત્તિનિગૂહનલક્ખણં મચ્છરિયં. ઇધ આદિ-સદ્દેન દોવચસ્સતાપાપમિત્તતાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો.

અનુસ્સાહનં થિનં. અસત્તિવિઘાતો મિદ્ધં. ચેતસો અવૂપસમો ઉદ્ધચ્ચં. વિપ્પટિસારો કુક્કુચ્ચં. સંસયો વિચિકિચ્છા. અયોનિસો દળ્હગ્ગાહો આધાનગ્ગાહિતા. યથાગહિતસ્સ મિચ્છાગાહસ્સ દુબ્બિવેઠિયતા દુપ્પટિનિસ્સગ્ગિયતા. ઇધ આદિ-સદ્દેન મુટ્ઠસચ્ચઅસમ્પજઞ્ઞાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો.

મુત્તચાગતાતિ વિસ્સટ્ઠચાગતા નિસ્સઙ્ગપરિચ્ચાગો. યથા માયાદયો, તથા પવત્તા અકુસલક્ખન્ધા, યથા અરિયાનં દસ્સનકામતાદયો, તથા પવત્તા કુસલક્ખન્ધા વેદિતબ્બા.

પસાદનીયટ્ઠાનં નામ વત્થુત્તયં. સંવેજનીયટ્ઠાનાનિ જાતિઆદીનિ. કુસલાનુયોગેતિ કુસલધમ્મભાવનાયં. ‘‘એવઞ્ચ એવઞ્ચ કરિસ્સામી’’તિ કિચ્ચાનં રત્તિભાગે પરિવિતક્કનં રત્તિં ધૂમાયના. તથાવિતક્કિતાનં તેસં દિવસભાગે અનુટ્ઠાનં દિવા પજ્જલના. હુરાહુરં ધાવનાતિ ઇતો ચિતો ચ તત્થ તત્થ આરમ્મણે ચિત્તવોસગ્ગો. તેનેવાહ ‘‘ઇદં પુરે ચિત્તમચારિ ચારિકં, યેનિચ્છકં ¶ યત્થકામં યથાસુખ’’ન્તિ (ધ. પ. ૩૨૬), ‘‘ચિત્તમસ્સ વિધાવતી’’તિ (સં. નિ. ૧.૫૫) ચ.

ધમ્મપ્પવત્તિદસ્સનાદિ ¶ ચ પાળિયં, અટ્ઠકથાયઞ્ચ અનાગતમેવાતિ ન સક્કા વત્તુન્તિ ‘‘સબ્બાકારેના’’તિ વુત્તં. કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ આગતમ્પિ અત્થેવાતિ હિ અધિપ્પાયો. ‘‘ન સારતો પચ્ચેતબ્બ’’ન્તિ વત્વા તત્થ કારણં દસ્સેન્તો ‘‘રાગચરિતસ્સ હી’’તિઆદિમાહ. અપ્પમાદવિહારિનોતિ તત્થ વિનિધાય ભાવં પટિપજ્જનેન અપ્પમાદકારિનો. ભિન્નલક્ખણા ઇરિયાપથાદયોતિ ચાતુરિયેન અચાતુરિયેન સણિકં, સહસા ચ ગમનાદયો. ન ઉપપજ્જન્તીતિ ન યુજ્જન્તિ. પુચ્છિત્વા જાનિતબ્બન્તિ ધમ્મપ્પવત્તિઆદિં પુચ્છિત્વા જાનિતબ્બં.

૪૬. સપ્પાયં હિતં, કિલેસવિઘાતીતિ અત્થો. અધોતવેદિકન્તિ અપરિસુદ્ધપરિક્ખેપવેદિકં. ભૂમટ્ઠકન્તિ ભૂમિતલેયેવ ઉટ્ઠાપિતં ઉપરિમતલરહિતં. એકતો ઓનતસ્સ પબ્બતપાદસ્સ હેટ્ઠાભાગો અકતભિત્તિભૂમિપરિકમ્મો અકતપબ્ભારો. જતુકાભરિતન્તિ અધોમુખાહિ ઓલમ્બમાનમુખાહિ ખુદ્દકવગ્ગુલીહિ પરિપુણ્ણં. ઓલુગ્ગવિલુગ્ગન્તિ છિન્નભિન્નં. ઉજ્જઙ્ગલં લૂખધૂસરં છાયૂદકરહિતં. સીહબ્યગ્ઘાદિભયેન સાસઙ્કં. દુરૂપન્તિ વિરૂપં. દુબ્બણ્ણન્તિ અસુન્દરવણ્ણં, દુસ્સણ્ઠાનં વા. જાલાકારેન કતપૂવં જાલપૂવં. સાણિ વિય ખરસમ્ફસ્સન્તિ સાણિફલકો વિય દુક્ખસમ્ફસ્સં. ભારિકભાવેન, અન્તરન્તરા તુન્નકરણેન ચ કિચ્છપરિહરણં. આણિગણ્ઠિકાહતોતિ આણિના, ગણ્ઠિયા ચ હતસોભો. ઇદં રાગચરિતસ્સ સપ્પાયં, એવમસ્સ કિલેસસમુદાચારો ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. એસેવ નયો સેસેસુપિ.

દિસામુખન્તિ દિસાભિમુખં, અબ્ભોકાસાભિમુખન્તિ અધિપ્પાયો. મહાકસિણન્તિ મહન્તં કસિણમણ્ડલં. સેસં સેનાસનાદીસુ યં વત્તબ્બં મોહચરિતસ્સ, તં દોસચરિતસ્સ વુત્તસદિસમેવ.

વિતક્કવિધાવનસ્સેવ પચ્ચયો હોતિ યથા તં આયસ્મતો મેઘિયત્થેરસ્સ. દરીમુખેતિ પબ્બતવિવરે. પરિત્તન્તિ સુપ્પસરાવમત્તં.

પભેદપરિચ્છેદતો નિદાનપરિચ્છેદતો વિભાવનપરિચ્છેદતો સપ્પાયપરિચ્છેદતોતિ પચ્ચેકં પરિચ્છેદ-સદ્દો યોજેતબ્બો. વિભાવનાતિ ‘‘અયં રાગચરિતો’’તિઆદિના જાનનવિભાવના. એકચ્ચકસિણાનુસ્સતિટ્ઠાનમત્તસ્સ ¶ પસઙ્ગેન કથિતત્તા વુત્તં ‘‘ન ચ તાવ ચરિયાનુકૂલં કમ્મટ્ઠાનં સબ્બાકારેન આવિકત’’ન્તિ.

૪૭. સઙ્ખાતનિદ્દેસતોતિ ¶ સઙ્ખાતાનં ‘‘ચત્તાલીસાયા’’તિ સઙ્ખ્યાવસેન ગહિતાનં ઉદ્દિટ્ઠાનં નિદ્દેસતો. ‘‘એત્થ એત્તકાનિ ઉપચારજ્ઝાનાવહાનિ, એત્તકાનિ અપ્પનાજ્ઝાનાવહાની’’તિ ઉપચારપ્પનાવહતો. ‘‘એત્તકાનિ એકજ્ઝાનિકાનિ, એત્તકાનિ દુકતિકજ્ઝાનિકાનિ, એત્તકાનિ સકલજ્ઝાનિકાની’’તિ ઝાનપ્પભેદતો. ‘‘એતેસુ અઙ્ગસમતિક્કમો, એતેસુ આરમ્મણસમતિક્કમો’’તિ એવં સમતિક્કમતો. ‘‘એત્તકાનેત્થ વડ્ઢેતબ્બાનિ, એત્તકાનિ ન વડ્ઢેતબ્બાની’’તિ વડ્ઢનાવડ્ઢનતો. આરમ્મણતોતિ સભાવધમ્મનિમિત્તનવત્તબ્બવસેન, ચલિતાચલિતવસેન ચ આરમ્મણવિભાગતો. ભૂમિતોતિ કામાવચરાદિભૂમિવિભાગતો. ગહણતોતિ દિટ્ઠાદિવસેન ગહણવિભાગતો. પચ્ચયતોતિ આરુપ્પાદીનં યથારહં પચ્ચયભાવતો. ચરિયાનુકૂલતોતિ રાગચરિયાદીનં અનુકૂલભાવતો.

કમ્મટ્ઠાનાનીતિ આરમ્મણભાવેન યોગકમ્મસ્સ પવત્તિટ્ઠાનાનિ. ચતુક્કજ્ઝાનિકાતિ ચતુબ્બિધરૂપાવચરજ્ઝાનવન્તો, તેસં આરમ્મણભૂતાતિ અત્થો. ચતુક્કનયવસેન ચેતં વુત્તં. તિકચતુક્કજ્ઝાનિકેસૂતિ તિકજ્ઝાનિકેસુ પુરિમેસુ બ્રહ્મવિહારેસુ, ચતુક્કજ્ઝાનિકેસુ આનાપાનકસિણેસુ. સેસેસૂતિ વુત્તાવસેસેસુ એકવીસતિયા કમ્મટ્ઠાનેસુ.

દિબ્બચક્ખુના દિટ્ઠહદયરૂપસ્સ સત્તસ્સ ચિત્તં આદિકમ્મિકો ચેતોપરિયઞાણેન પરિચ્છિન્દિતું સક્કોતિ, ન ઇતરસ્સાતિ કસિણફરણં ચેતોપરિયઞાણસ્સ પચ્ચયો હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘પરસત્તાનઞ્ચ ચેતસા ચિત્તમઞ્ઞાતું સમત્થો હોતી’’તિ. ઓકાસેન પરિચ્છિન્નત્તાતિ અત્તનો ઠિતોકાસેન પરિચ્છિન્નત્તા. તથા ઉગ્ગહકોસલ્લસ્સ સમ્પાદિતત્તા પરિચ્છિન્નાકારેનેવ તાનિ ઉપતિટ્ઠન્તિ, તસ્મા ન તત્થ વડ્ઢનાતિ અધિપ્પાયો. સચે પન કોચિ વડ્ઢેય્ય, ન તેન કોચિ ગુણોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘આનિસંસાભાવા ચા’’તિ. ‘‘તેસુ પના’’તિઆદિના તમેવ આનિસંસાભાવં વિવરતિ. યસ્મા વડ્ઢિતેસુ કુણપરાસિયેવ વડ્ઢતિ, અવડ્ઢિતેપિ કામરાગવિક્ખમ્ભના ¶ હોતિયેવ, તસ્મા આનિસંસાભાવો. વિભૂતાતિ વિપુલારમ્મણતાય સુપાકટા, વડ્ઢિતનિમિત્તતાય અપ્પમાણારમ્મણભાવેન પરિબ્યત્તાતિ અત્થો.

કેવલન્તિ ¶ સકલં અનવસેસં. ‘‘પથવિં ઇમ’’ન્તિ વચનં ઉપટ્ઠાનાકારેન વુત્તં, ન નિમિત્તસ્સ વડ્ઢનેનાતિ અધિપ્પાયો. લાભિત્તાતિ સાતિસયં લાભિતાય, ઉક્કંસગતવસિભાવતોતિ અત્થો. થેરો હિ પરમાય વસિપત્તિયા અસ્સમણ્ડલે અસ્સં સારેન્તો વિય યત્થ તત્થ નિસિન્નોપિ ઠિતોપિ તં ઝાનં સમાપજ્જતેવ. તેનસ્સ સમન્તતો નિમિત્તં વડ્ઢિતં વિય ઉપટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં ‘‘સબ્બદિસાસૂ’’તિઆદિ.

વુત્તાતિ ધમ્મસઙ્ગહે વુત્તા. મહન્તેતિ વિપુલે. નિન્નથલાદિવસેન હિ એકદેસે અટ્ઠત્વા સમન્તતો ગહણવસેન સકલસરીરે નિમિત્તં ગણ્હન્તસ્સ તં મહન્તં હોતિ. મહન્તે વા સરીરે. અપ્પકેતિ સરીરસ્સ એકદેસે નિમિત્તં ગણ્હાતીતિ યોજના. અપ્પકે વા ખુદ્દકે દારકસરીરે. એતન્તિ અસુભનિમિત્તં. આદીનવન્તિ ‘‘અસુભરાસિ એવ વડ્ઢતિ, ન ચ કોચિ આનિસંસો’’તિ વુત્તં આદીનવં.

સેસાનિપિ ન વડ્ઢેતબ્બાનીતિ સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં ઉપપત્તિતો વિવરિતું ‘‘કસ્મા’’તિઆદિ વુત્તં. પિચુપિણ્ડાદિવસેન ઉપટ્ઠહન્તમ્પિ નિમિત્તં વાતસઙ્ઘાતસન્નિસ્સયન્તિ કત્વા વુત્તં ‘‘વાતરાસિયેવ વડ્ઢતી’’તિ. ઓકાસેન પરિચ્છિન્નન્તિ નાસિકગ્ગમુખનિમિત્તાદિઓકાસેન સપરિચ્છેદં. વાયોકસિણવડ્ઢને વિય ન એત્થ કોચિ ગુણો, કેવલં વાતવડ્ઢનમેવાતિ આહ ‘‘સાદીનવત્તા’’તિ. તેસન્તિ બ્રહ્મવિહારાનં. નિમિત્તન્તિ આરમ્મણં. ન ચ તેન અત્થો અત્થીતિ તેન સત્તરાસિવડ્ઢનેન પથવીકસિણાદિવડ્ઢને વિય કિઞ્ચિ પયોજનં નત્થિ. પરિગ્ગહવસેનાતિ અપરિગ્ગહિતસ્સ ભાવનાવિસયસ્સ પરિગ્ગહવસેન, ન નિમિત્તવડ્ઢનવસેન. તેનાહ ‘‘એકાવાસદ્વિઆવાસાદિના’’તિઆદિ. એત્થાતિ બ્રહ્મવિહારભાવનાયં. યદયન્તિ યં પટિભાગનિમિત્તં અયં યોગી. સીમાસમ્ભેદેનેવ હેત્થ ઉપચારજ્ઝાનુપ્પત્તિ, ન નિમિત્તુપ્પત્તિયા. યદિ એવં કથં પરિત્તાદિઆરમ્મણતા ઝાનસ્સાતિ આહ ‘‘પરિત્તઅપ્પમાણારમ્મણતાપેત્થ પરિગ્ગહવસેના’’તિ, કતિપયે સત્તે પરિગ્ગહેત્વા પવત્તા મેત્તાદયો પરિત્તારમ્મણા, બહુકે અપ્પમાણારમ્મણાતિ અત્થો. આકાસં કસિણુગ્ઘાટિમત્તા ન વડ્ઢેતબ્બન્તિ યોજના. વક્ખતિ વા યં તેન સમ્બન્ધિતબ્બં. પરિકપ્પજમેવ આરમ્મણં વડ્ઢેતું સક્કા, ન ઇતરન્તિ આહ ‘‘ન હિ સક્કા સભાવધમ્મં ¶ વડ્ઢેતુ’’ન્તિ ¶ . આરુપ્પાનં પરિત્તઅપ્પમાણારમ્મણતા પરિત્તકસિણુગ્ઘાટિમાકાસે, વિપુલકસિણુગ્ઘાટિમાકાસે ચ પવત્તિયા વેદિતબ્બા. સેસાનિ બુદ્ધાનુસ્સતિઆદીનિ દસ કમ્મટ્ઠાનાનિ. અનિમિત્તત્તાતિ પટિભાગનિમિત્તાભાવા.

પટિભાગનિમિત્તારમ્મણાનીતિ પટિભાગનિમિત્તભૂતાનિ આરમ્મણાનિ. સેસાનિ અટ્ઠારસ. સેસાનિ છાતિ ચત્તારો બ્રહ્મવિહારા, આકાસાનઞ્ચાયતનં, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનન્તિ ઇમાનિ સેસાનિ છ. વિસ્સન્દમાનપુબ્બતાય વિપુબ્બકં. પગ્ઘરમાનલોહિતતાય લોહિતકં. કિમીનં પચલનેન પુળુવકં, ચલિતારમ્મણં વુત્તં. વાતપાનવિવરાદીહિ અન્તોપવિટ્ઠસ્સ સૂરિયાલોકાદિકસ્સ ચલનાકારો પઞ્ઞાયતીતિ ઓભાસમણ્ડલારમ્મણમ્પિ ચલિતારમ્મણં વુત્તં. પુબ્બભાગેતિ પટિભાગનિમિત્તપ્પવત્તિયા પુબ્બભાગે. સન્નિસિન્નમેવાતિ સન્તં નિચ્ચલમેવ.

દેવેસૂતિ કામાવચરદેવેસુ, તત્થ અસુભાનં પટિકૂલસ્સ ચ આહારસ્સ અભાવતો. અસ્સાસપસ્સાસાનં બ્રહ્મલોકે અભાવતો ‘‘આનાપાનસ્સતિ ચા’’તિ વુત્તં.

દિટ્ઠેનાતિ દિટ્ઠેન વત્થુના કારણભૂતેન. ગહેતબ્બાનીતિ ઉગ્ગહેતબ્બાનિ, ઉપ્પાદેતબ્બઉગ્ગહનિમિત્તાનીતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘પુબ્બભાગે’’તિઆદિ. તસ્સાતિ કાયગતાસતિયા. ઉચ્છુસસ્સાદીનં પત્તેસુ પચલમાનવણ્ણગ્ગહણમુખેન વા તસ્સ ગહેતબ્બત્તા વુત્તં ‘‘વાયોકસિણં દિટ્ઠફુટ્ઠેના’’તિ. ન આદિકમ્મિકેન ગહેતબ્બાનીતિ આદિકમ્મિકેન ન ગહેતબ્બાનિ, ભાવનારમ્ભવસેન ન પટ્ઠપેતબ્બાનિ, હેટ્ઠિમે તયો બ્રહ્મવિહારે, કસિણેસુ રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનઞ્ચ અનધિગન્ત્વા સમ્પાદેતું અસક્કુણેય્યત્તા.

ઇમેસુ પન કમ્મટ્ઠાનેસૂતિ એત્થ કમ્મટ્ઠાનગ્ગહણેન યથારહં આરમ્મણાનં, ઝાનાનઞ્ચ ગહણં વેદિતબ્બં. સુખવિહારસ્સાતિ દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારસ્સ.

‘‘એકાદસ કમ્મટ્ઠાનાનિ અનુકૂલાની’’તિ ઉજુવિપચ્ચનીકવસેન ચેતં વુત્તં. એવં સેસેસુપિ. વક્ખતિ હિ ‘‘સબ્બઞ્ચેત’’ન્તિઆદિ. અનુકૂલાનિ રાગવિક્ખમ્ભનસ્સ ઉપાયભાવતો. અટ્ઠ અનુકૂલાનીતિ યોજના. એવં સેસેસુ. એકન્તિ ઇદં અનુસ્સતિઅપેક્ખં અનુસ્સતીસુ એકન્તિ, ન મોહચરિતવિતક્કચરિતાપેક્ખં તેસં અઞ્ઞસ્સાપિ અનુકૂલસ્સ અલબ્ભનતો ¶ . ‘‘સદ્ધાચરિતસ્સ ¶ પુરિમા છ અનુસ્સતિયો’’તિ ઇદં અતિસપ્પાયવસેન વુત્તં. ઇમસ્સેવ ઉજુવિપચ્ચનીકં ઇમસ્સ અતિસપ્પાયન્તિ ગહેતબ્બસ્સ વિસેસસ્સ અભાવતો સબ્બચરિતાનં અનુકૂલાનિ. પરિત્તન્તિ સરાવમત્તં, અપ્પમાણન્તિ તતો અધિકપમાણં. પરિત્તં વા સુપ્પસરાવમત્તં, અપ્પમાણં અધિકપમાણં ખલમણ્ડલાદિકસિણભાવેન પરિગ્ગહિતં.

ચત્તારો ધમ્માતિ ચત્તારો મનસિકરણીયા ધમ્મા. ઉત્તરીતિ સીલસમ્પદા, કલ્યાણમિત્તતા, સપ્પાયધમ્મસ્સવનં, વીરિયં; પઞ્ઞાતિ ઇમેસુ પઞ્ચસુ ધમ્મેસુ પતિટ્ઠાનતો ઉપરિ. અસુભાતિ અસુભભાવના એકાદસસુ અસુભકમ્મટ્ઠાનેસુ ભાવનાનુયોગા. મેત્તાતિ અનોધિસો, ઓધિસો વા પવત્તા મેત્તાભાવના. આનાપાનસ્સતીતિ સોળસવત્થુકા આનાપાનસ્સતિસમાધિભાવના. વિતક્કુપચ્છેદાયાતિ મિચ્છાવિતક્કાનં ઉપચ્છિન્દનત્થાય. અનિચ્ચસઞ્ઞાતિ ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા’’તિ (અ. નિ. ૩.૧૩૭; ધ. પ. ૨૭૭; મહાનિ. ૨૭) એવં પવત્તા અનિચ્ચાનુપસ્સના. અસ્મિમાનસમુગ્ઘાતાયાતિ ‘‘અસ્મી’’તિ ઉપ્પજ્જનકસ્સ નવવિધસ્સાપિ માનસ્સ સમુચ્છિન્દનાય. એત્થ હિ એકસ્સેવ ચત્તારો ધમ્મા ભાવેતબ્બા વુત્તા, ન એકસ્સ ચતુચરિયતાય. તેન વિઞ્ઞાયતિ ‘‘સબ્બાનિપિ કમ્મટ્ઠાનાનિ સબ્બાકુસલવિક્ખમ્ભનાનિ સબ્બકુસલપરિબ્રૂહનાની’’તિ.

એકસ્સેવ સત્ત કમ્મટ્ઠાનાનિ વુત્તાનિ, ન ચાયસ્મા રાહુલો સબ્બચરિતોતિ અધિપ્પાયો. વચનમત્તેતિ ‘‘અસુકકમ્મટ્ઠાનં અસુકચરિતસ્સ અનુકૂલ’’ન્તિ એવં વુત્તવચનમત્તે. અધિપ્પાયોતિ તથાવચનસ્સ અધિપ્પાયો. સો પન ‘‘સબ્બઞ્ચેત’’ન્તિઆદિના વિભાવિતો એવ.

૪૮. ‘‘પિયો ગરૂ’’તિઆદિના (અ. નિ. ૭.૩૭) વુત્તપ્પકારં કલ્યાણમિત્તં. ‘‘અત્તનો પત્તચીવરં સયમેવ ગહેત્વા’’તિઆદિના વુત્તનયેન ઉપસઙ્કમિત્વા. સોમનસ્સમેવ ઉપ્પજ્જતિ ‘‘એવં બહુપરિસ્સયોયં અત્તભાવો ઠાનેયેવ મયા નિય્યાતિતો’’તિ. તેનાહ ‘‘યથા હી’’તિઆદિ.

અતજ્જનીયોતિ ન તજ્જેતબ્બો ન નિગ્ગહેતબ્બો. સ્વાયં અતજ્જનીયભાવો દોવચસ્સતાય વા સિયા, આચરિયે અનિવિટ્ઠપેમતાય વાતિ તદુભયં દસ્સેતું ‘‘દુબ્બચો વા’’તિઆદિ વુત્તં. યો હિ આચરિયેન તજ્જિયમાનો કોપઞ્ચ દોસઞ્ચ અપચ્ચયઞ્ચ પાતુકરોતિ, યો વા ‘‘કિમસ્સ ¶ ¶ સન્તિકે વાસેના’’તિ પક્કમતિ, અયં દુવિધોપિ અતજ્જનીયો. ધમ્મેનાતિ ઓવાદાનુસાસનિધમ્મેન. ગૂળ્હં ગન્થન્તિ કમ્મટ્ઠાનગન્થં, સચ્ચપટિચ્ચસમુપ્પાદાદિસહિતં ગમ્ભીરં સુઞ્ઞતાપટિસંયુત્તઞ્ચ.

તુમ્હાકમત્થાયાતિ વુત્તેતિ ‘‘સતપોરિસે પપાતે પતનેન તુમ્હાકં કોચિ અત્થો હોતી’’તિ કેનચિ વુત્તે. ઘંસેન્તોતિ ‘‘મનુસ્સકક્કેન તુમ્હાકં કોચિ અત્થો’’તિ વુત્તે ઘંસેન્તો નિરવસેસં અત્તભાવં ખેપેતું ઉસ્સહેય્યં. ‘‘મમ અસ્સાસપસ્સાસનિરુન્ધનેન તુમ્હાકં કોચિ રોગવૂપસમાદિકો અત્થો અત્થી’’તિ કેનચિ વુત્તે. તીહિપિ ભિક્ખૂહિ આચરિયે ભત્તિપવેદનમુખેન વીરિયારમ્ભો એવ પવેદિતો.

૪૯. અઞ્ઞત્થ પવત્તિત્વાપિ ચિત્તં આગમ્મ યત્થ સેતિ, સો તસ્સ આસયો ‘‘મિગાસયો’’ વિય, આસયો એવ અજ્ઝાસયો. સો દુવિધો વિપન્નો, સમ્પન્નોતિ. તત્થ વિપન્નો સસ્સતાદિમિચ્છાભિનિવેસનિસ્સિતો. સમ્પન્નો દુવિધો વટ્ટનિસ્સિતો, વિવટ્ટનિસ્સિતોતિ. તેસુ વિવટ્ટનિસ્સિતો અજ્ઝાસયો ‘‘સમ્પન્નજ્ઝાસયેના’’તિ ઇધાધિપ્પેતો. ઇદાનિ નં વિભાગેન દસ્સેતું ‘‘અલોભાદીનં વસેના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ છહાકારેહીતિ અલુબ્ભનાદીહિ છહિ આકારેહિ. સમ્પન્નજ્ઝાસયેનાતિ પુબ્બભાગિયાનં સીલસમ્પદાદીનં સાધનવસેન, લોકુત્તરાનં ઉપનિસ્સયભાવેન ચ સમ્પન્નો અજ્ઝાસયો એતસ્સાતિ સમ્પન્નજ્ઝાસયો, તેન. અલોભાદયો હિ અનેકદોસવિધમનતો, અનેકગુણાવહતો ચ સત્તાનં બહુકારા વિસેસતો યોગિનો. તથા હિ અલોભાદયો મચ્છેરમલાદીનં પટિપક્ખભાવેન પવત્તન્તિ. વુત્તં હેતં (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧ મૂલરાસીવણ્ણના) –

‘‘અલોભો મચ્છેરમલસ્સ પટિપક્ખો, અદોસો દુસ્સીલ્યમલસ્સ, અમોહો કુસલેસુ ધમ્મેસુ અભાવનાય. અલોભો ચેત્થ દાનહેતુ, અદોસો સીલહેતુ, અમોહો ભાવનાહેતુ. તેસુ ચ અલોભેન અનધિકં ગણ્હાતિ લુદ્ધસ્સ અધિકગ્ગહણતો, અદોસેન અનૂનં દુટ્ઠસ્સ ઊનગ્ગહણતો, અમોહેન અવિપરીતં મૂળ્હસ્સ વિપરીતગ્ગહણતો.

‘‘અલોભેન ¶ ચેત્થ વિજ્જમાનં દોસં દોસતો ધારેન્તો દોસે પવત્તતિ, લુદ્ધો હિ દોસં પટિચ્છાદેતિ. અદોસેન વિજ્જમાનં ગુણં ગુણતો ધારેન્તો ગુણે પવત્તતિ, દુટ્ઠો હિ ગુણં મક્ખેતિ. અમોહેન યાથાવસભાવં યાથાવસભાવતો ધારેન્તો યાથાવસભાવે પવત્તતિ ¶ , મૂળ્હો હિ તચ્છં ‘અતચ્છ’ન્તિ, અતચ્છઞ્ચ ‘તચ્છ’ન્તિ ગણ્હાતિ. અલોભેન ચ પિયવિપ્પયોગદુક્ખં ન હોતિ લુદ્ધસ્સ પિયસબ્ભાવતો, પિયવિપ્પયોગાસહનતો ચ, અદોસેન અપ્પિયસમ્પયોગદુક્ખં ન હોતિ દુટ્ઠસ્સ અપ્પિયસબ્ભાવતો, અપ્પિયસમ્પયોગાસહનતો ચ, અમોહેન ઇચ્છિતાલાભદુક્ખં ન હોતિ, અમૂળ્હસ્સ હિ ‘તં કુતેત્થ લબ્ભા’તિ એવમાદિપચ્ચવેક્ખણસબ્ભાવતો.

‘‘અલોભેન ચેત્થ જાતિદુક્ખં ન હોતિ અલોભસ્સ તણ્હાપટિપક્ખતો, તણ્હામૂલકત્તા ચ જાતિદુક્ખસ્સ, અદોસેન જરાદુક્ખં ન હોતિ તિક્ખદોસસ્સ ખિપ્પં જરાસમ્ભવતો, અમોહેન મરણદુક્ખં ન હોતિ, સમ્મોહમરણઞ્હિ દુક્ખં, ન ચ તં અમૂળ્હસ્સ હોતિ. અલોભેન ચ ગહટ્ઠાનં, અમોહેન પબ્બજિતાનં, અદોસેન પન સબ્બેસમ્પિ સુખસંવાસતા હોતિ.

‘‘વિસેસતો ચેત્થ અલોભેન પેત્તિવિસયે ઉપપત્તિ ન હોતિ, યેભુય્યેન હિ સત્તા તણ્હાય પેત્તિવિસયં ઉપપજ્જન્તિ, તણ્હાય ચ પટિપક્ખો અલોભો. અદોસેન નિરયે ઉપપત્તિ ન હોતિ, દોસેન હિ ચણ્ડજાતિતાય દોસસદિસં નિરયં ઉપપજ્જન્તિ, દોસસ્સ ચ પટિપક્ખો અદોસો. અમોહેન તિરચ્છાનયોનિયં નિબ્બત્તિ ન હોતિ, મોહેન હિ નિચ્ચસમ્મૂળ્હં તિરચ્છાનયોનિં ઉપપજ્જન્તિ, મોહપટિપક્ખો ચ અમોહો. એતેસુ ચ અલોભો રાગવસેન ઉપગમનસ્સ અભાવકરો, અદોસો દોસવસેન અપગમનસ્સ, અમોહો મોહવસેન અમજ્ઝત્તભાવસ્સ.

‘‘તીહિપિ ¶ ચેતેહિ યથાપટિપાટિયા નેક્ખમ્મસઞ્ઞા અબ્યાપાદસઞ્ઞા અવિહિંસાસઞ્ઞાતિ ઇમા તિસ્સો, અસુભસઞ્ઞા અપ્પમાણસઞ્ઞા ધાતુસઞ્ઞાતિ ઇમા ચ તિસ્સો સઞ્ઞાયો હોન્તિ. અલોભેન પન કામસુખલ્લિકાનુયોગઅન્તસ્સ, અદોસેન અત્તકિલમથાનુયોગઅન્તસ્સ પરિવજ્જનં હોતિ, અમોહેન મજ્ઝિમાય પટિપત્તિયા પટિપજ્જનં. તથા અલોભેન અભિજ્ઝાકાયગન્થસ્સ પભેદનં હોતિ, અદોસેન બ્યાપાદકાયગન્થસ્સ, અમોહેન સેસગન્થદ્વયસ્સ. પુરિમાનિ ચ દ્વે સતિપટ્ઠાનાનિ પુરિમાનં દ્વિન્નં આનુભાવેન, પચ્છિમાનિ પચ્છિમસ્સેવ આનુભાવેન ઇજ્ઝન્તિ.

‘‘અલોભો ¶ ચેત્થ આરોગ્યસ્સ પચ્ચયો હોતિ, અલુદ્ધો હિ લોભનીયમ્પિ અસપ્પાયં ન સેવતિ, તેન અરોગો હોતિ. અદોસો યોબ્બનસ્સ, અદુટ્ઠો હિ વલિતપલિતાવહેન દોસગ્ગિના અડય્હમાનો દીઘરત્તં યુવા હોતિ. અમોહો દીઘાયુકતાય, અમૂળ્હો હિ હિતાહિતં ઞત્વા અહિતં પરિવજ્જેન્તો, હિતઞ્ચ પટિસેવમાનો દીઘાયુકો હોતિ.

‘‘અલોભો ચેત્થ ભોગસમ્પત્તિયા પચ્ચયો ચાગેન ભોગપટિલાભતો, અદોસો મિત્તસમ્પત્તિયા મેત્તાય મિત્તાનં પટિલાભતો, અપરિહાનતો ચ, અમોહો અત્તસમ્પત્તિયા, અમૂળ્હો હિ અત્તનો હિતમેવ કરોન્તો અત્તાનં સમ્પાદેતિ. અલોભો ચ દિબ્બવિહારસ્સ પચ્ચયો હોતિ, અદોસો બ્રહ્મવિહારસ્સ, અમોહો અરિયવિહારસ્સ.

‘‘અલોભેન ચેત્થ સકપક્ખેસુ સત્તસઙ્ખારેસુ નિબ્બુતો હોતિ તેસં વિનાસેન અભિસઙ્ગહેતુકસ્સ દુક્ખસ્સ અભાવા, અદોસેન પરપક્ખેસુ, અદુટ્ઠસ્સ હિ વેરીસુપિ વેરિસઞ્ઞાય અભાવતો, અમોહેન ઉદાસીનપક્ખેસુ અમૂળ્હસ્સ સબ્બાભિસઙ્ગતાય અભાવતો.

‘‘અલોભેન ¶ ચ અનિચ્ચદસ્સનં હોતિ, લુદ્ધો હિ ઉપભોગાસાય અનિચ્ચેપિ સઙ્ખારે અનિચ્ચતો ન પસ્સતિ. અદોસેન દુક્ખદસ્સનં, અદોસજ્ઝાસયો હિ પરિચ્ચત્તઆઘાતવત્થુપરિગ્ગહો સઙ્ખારેયેવ દુક્ખતો પસ્સતિ. અમોહેન અનત્તદસ્સનં, અમૂળ્હો હિ યાથાવગહણકુસલો અપરિણાયકં ખન્ધપઞ્ચકં અપરિણાયકતો બુજ્ઝતિ. યથા ચ એતેહિ અનિચ્ચદસ્સનાદીનિ, એવં એતેપિ અનિચ્ચદસ્સનાદીહિ હોન્તિ. અનિચ્ચદસ્સનેન હિ અલોભો હોતિ, દુક્ખદસ્સનેન અદોસો, અનત્તદસ્સનેન અમોહો. કો હિ નામ ‘અનિચ્ચમિદ’ન્તિ સમ્મા ઞત્વા તસ્સત્થાય પિહં ઉપ્પાદેય્ય, સઙ્ખારે વા ‘દુક્ખ’ન્તિ જાનન્તો અપરમ્પિ અચ્ચન્તતિખિણં કોધદુક્ખં ઉપ્પાદેય્ય, અત્તસુઞ્ઞતઞ્ચ બુજ્ઝિત્વા પુન સમ્મોહં આપજ્જેય્યા’’તિ.

તેન વુત્તં ‘‘પુબ્બભાગિયાનં સીલસમ્પદાદીનં સાધનવસેન લોકુત્તરાનં, ઉપનિસ્સયભાવેન ચ સમ્પન્નો અજ્ઝાસયો એતસ્સાતિ સમ્પન્નજ્ઝાસયો’’તિ. તેનાહ ‘‘એવં તિસ્સન્નં બોધીનં અઞ્ઞતરં પાપુણાતી’’તિ.

ઇદાનિ ¶ તે અજ્ઝાસયે પાળિયાવ વિભાવેતું ‘‘યથાહા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ છાતિ ગણનપરિચ્છેદો. અજ્ઝાસયાતિ પરિચ્છિન્નધમ્મનિદસ્સનં. ઉભયં પન એકજ્ઝં કત્વા છબ્બિધા અજ્ઝાસયાતિ અત્થો. બોધિસત્તાતિ બુજ્ઝનકસત્તા, બોધિયા વા નિયતભાવેન સત્તા લગ્ગા, અધિમુત્તા તન્નિન્ના તપ્પોણાતિ અત્થો. બોધિપરિપાકાય સંવત્તન્તીતિ યથાભિનીહારં અત્તના પત્તબ્બબોધિયા પરિપાચનાય ભવન્તિ. અલોભજ્ઝાસયાતિ અલુબ્ભનાકારેન પવત્તઅજ્ઝાસયા, આદિતો ‘‘કથં નુ ખો મયં સબ્બત્થ, સબ્બદા ચ અલુદ્ધા એવ હેસ્સામા’’તિ, મજ્ઝે ચ અલુબ્ભનવસેનેવ, પચ્છા ચ તસ્સેવ રોચનવસેન પવત્તઅજ્ઝાસયા. લોભે દોસદસ્સાવિનોતિ લુબ્ભનલક્ખણે લોભે સબ્બપ્પકારેન આદીનવદસ્સાવિનો. ઇદં તસ્સ અજ્ઝાસયસ્સ એકદેસતો બ્રૂહનાકારદસ્સનં. લોભે હિ આદીનવં, અલોભે ચ આનિસંસં પસ્સન્તસ્સ અલોભજ્ઝાસયો પરિવડ્ઢતિ, સ્વાયં તત્થ આદીનવાનિસંસદસ્સનવિધિ વિભાવિતોયેવ. સેસપદેસુપિ ઇમિના નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. અયં ¶ પન વિસેસો – નેક્ખમ્મન્તિ ઇધ પબ્બજ્જા. પવિવેકો તદઙ્ગવિવેકો, વિક્ખમ્ભનવિવેકો, કાયવિવેકો, ચિત્તવિવેકો ચ. નિસ્સરણં નિબ્બાનં. સબ્બભવગતીસૂતિ સબ્બેસુ ભવેસુ, સબ્બાસુ ચ ગતીસુ. તદધિમુત્તતાયાતિ યદત્થં ભાવનાનુયોગો, યદત્થા ચ પબ્બજ્જા, તદધિમુત્તેન. તેનેવાહ ‘‘સમાધાધિમુત્તેના’’તિઆદિ.

૫૦. ‘‘કિં ચરિતોસી’’તિ પુચ્છિતો સચે ‘‘ન જાનામી’’તિ વદેય્ય, ‘‘કે વા તે ધમ્મા બહુલં સમુદાચરન્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બો. કિં વાતિ કિં અસુભં વા અનુસ્સતિટ્ઠાનં વા અઞ્ઞં વા. કિં તે મનસિ કરોતો ફાસુ હોતીતિ ચિત્તસ્સ એકગ્ગભાવેન સુખં હોતિ. ચિત્તં નમતીતિ પકતિયાવ અભિરતિવસેન નમતિ. એવમાદીહીતિ આદિ-સદ્દેન ઇરિયાપથાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. તેપિ હિ ન સબ્બસ્સ એકંસતો બ્યભિચારિનો એવ. તથા હિ સમુદાચારો પુચ્છિતબ્બો વુત્તો. ‘‘અસુકઞ્ચ અસુકઞ્ચ મનસિકારવિધિં કતિપયદિવસં અનુયુઞ્જાહી’’તિ ચ વત્તબ્બો.

‘‘પકતિયા ઉગ્ગહિતકમ્મટ્ઠાનસ્સા’’તિ ઇદં યં કમ્મટ્ઠાનં ગહેતુકામો, તત્થ સજ્ઝાયવસેન વા મનસિકારવસેન વા કતપરિચયં સન્ધાય વુત્તં. એકં દ્વે નિસજ્જાનીતિ એકં વા દ્વે વા ઉણ્હાસનાનિ. સજ્ઝાયં કારેત્વા અત્તનો સમ્મુખાવ અધીયાપેત્વા દાતબ્બં, સો ચે અઞ્ઞત્થ ગન્તુકામોતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘સન્તિકે વસન્તસ્સા’’તિ. આગતાગતક્ખણે કથેતબ્બં, પવત્તિં સુત્વાતિ અધિપ્પાયો.

પથવીકસિણન્તિ ¶ પથવીકસિણકમ્મટ્ઠાનં. કતસ્સાતિ કતસ્સ કસિણસ્સ. તં તં આકારન્તિ આચરિયેન કમ્મટ્ઠાને વુચ્ચમાને પદપદત્થાધિપ્પાયઓપમ્માદિકં અત્તનો ઞાણસ્સ પચ્ચુપટ્ઠિતં તં તં આકારં, યં યં નિમિત્તન્તિ વુત્તં. ઉપનિબન્ધિત્વાતિ ઉપનેત્વા નિબદ્ધં વિય કત્વા, હદયે ઠપેત્વા અપમુસ્સન્તં કત્વાતિ અત્થો. એવં સુટ્ઠુ ઉપટ્ઠિતસ્સતિતાય નિમિત્તં ગહેત્વા તત્થ સમ્પજાનકારિતાય સક્કચ્ચં સુણન્તેન. તન્તિ તં યથાવુત્તં સુગ્ગહિતં નિસ્સાય. ઇતરસ્સાતિ તથા અગણ્હન્તસ્સ. સબ્બાકારેનાતિ કસ્સચિપિ પકારસ્સ તત્થ અસેસિતત્તા વુત્તં.

કમ્મટ્ઠાનગ્ગહણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૧. ફાસુ ¶ ¶ હોતીતિ આવાસસપ્પાયાદિલાભેન મનસિકારફાસુતા ભાવનાનુકૂલતા હોતિ. પરિસોધેન્તેનાતિ તેસં તેસં ગણ્ઠિટ્ઠાનાનં છિન્દનવસેન વિસોધેન્તેન. અકિલમન્તોયેવાતિ અકિલન્તકાયો એવ. સતિ હિ કાયકિલમથે સિયા કમ્મટ્ઠાનમનસિકારસ્સ અન્તરાયોતિ અધિપ્પાયો. ગણ્ઠિટ્ઠાનન્તિ અત્થતો, અધિપ્પાયતો ચ દુબ્બિનિવેધતાય ગણ્ઠિભૂતં ઠાનં. છિન્દિત્વાતિ યાથાવતો અત્થસ્સ, અધિપ્પાયસ્સ ચ વિભાવનેન છિન્દિત્વા, વિભૂતં સુપાકટં કત્વાતિ અધિપ્પાયો. સુવિસુદ્ધન્તિ સુટ્ઠુ વિસુદ્ધં, નિગુમ્બં નિજ્જટન્તિ અત્થો.

૫૨. અઞ્ઞતરેનાતિ અઞ્ઞતરેનાપિ, પગેવ અનેકેહીતિ અધિપ્પાયો. મહન્તભાવો મહત્તં. તથા સેસેસુ. સોણ્ડવા સોણ્ડી. તથા પણ્ણન્તિઆદીસુ. બોધિઅઙ્ગણાદીસુ કાતબ્બં ઇધ ‘‘વત્ત’’ન્તિ અધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘પાનીયઘટં વા રિત્ત’’ન્તિ. નિટ્ઠિતાયાતિ પવિટ્ઠપવિટ્ઠાનં દાનેન પરિક્ખીણાય. જિણ્ણવિહારેપિ યત્ર ભિક્ખૂ એવં વદન્તિ ‘‘આયસ્મા, યથાસુખં સમણધમ્મં કરોતુ, મયં પટિજગ્ગિસ્સામા’’તિ. એવરૂપે વિહાતબ્બન્તિ અયમ્પિ નયો લબ્ભતિ, વુત્તનયત્તા પન ન વુત્તો.

મહાપથવિહારેતિ મહાપથસમીપે વિહારે. ભાજનદારુદોણિકાદીનીતિ રજનભાજનાનિ, રજનત્થાય દારુ, દારુમયદોણિકા, રજનપચનટ્ઠાનં, ધોવનફલકન્તિ એવમાદીનિ. સાકહારિકાતિ સાકહારિનિયો ઇત્થિયો. વિસભાગસદ્દો કામગુણૂપસંહિતો ગીતસદ્દોતિ વદન્તિ, કેવલોપિ ઇત્થિસદ્દો વિસભાગસદ્દો એવ. તત્રાતિ પુપ્ફવન્તે વિહારે. તાદિસોયેવાતિ ‘‘તત્થસ્સ કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા’’તિઆદિના યાદિસો પણ્ણવન્તે વિહારે ઉપદ્દવો વુત્તો, તાદિસોયેવ. ‘‘પુપ્ફહારિકાયો પુપ્ફં ઓચિનન્તિયો’’તિ પન વત્તબ્બં. અયમિધ વિસેસો.

પત્થનીયેતિ ¶ તત્થ વસન્તેસુ સમ્ભાવનાવસેન ઉપસઙ્કમનાદિના પત્થેતબ્બે. તેનાહ ‘‘લેણસમ્મતે’’તિ. દક્ખિણાગિરીતિ મગધવિસયે દક્ખિણાગિરીતિ વદન્તિ.

વિસભાગારમ્મણાનિ ¶ ઇટ્ઠાનિ, અનિટ્ઠાનિ ચ. અનિટ્ઠાનં હિ દસ્સનત્થં ‘‘ઘટેહિ નિઘંસન્તિયો’’તિઆદિ વુત્તં. દબ્બૂપકરણયોગ્ગા રુક્ખા દબ્બૂપકરણરુક્ખા.

યો પન વિહારો. ખલન્તિ ધઞ્ઞકરણટ્ઠાનં. ગાવો રુન્ધન્તિ ‘‘સસ્સં ખાદિંસૂ’’તિ. ઉદકવારન્તિ કેદારેસુ સસ્સાનં દાતબ્બઉદકવારં. અયમ્પીતિ મહાસઙ્ઘભોગોપિ વિહારો. વારિયમાના કમ્મટ્ઠાનિકેન ભિક્ખુના.

સમુદ્દસામુદ્દિકનદીનિસ્સિતં ઉદકપટ્ટનં. મહાનગરાનં આયદ્વારભૂતં અટવિમુખાદિનિસ્સિતં થલપટ્ટનં. અપ્પસન્ના હોન્તિ. તેનસ્સ તત્થ ફાસુવિહારો ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. મઞ્ઞમાના રાજમનુસ્સા.

સમોસરણેનાતિ ઇતો ચિતો સઞ્ચરણેન. પપાતેતિ પપાતસીસે ઠત્વા ગાયિ ‘‘ગીતસદ્દેન ઇધાગતં પપાતે પાતેત્વા ખાદિસ્સામી’’તિ. વેગેન ગહેત્વાતિ વેગેનાગન્ત્વા ‘‘કુહિં યાસી’’તિ ખન્ધે ગહેત્વા.

યત્થાતિ યસ્મિં વિહારે, વિહારસામન્તા વા ન સક્કા હોતિ કલ્યાણમિત્તં લદ્ધું, તત્થ વિહારે સો અલાભો મહાદોસોતિ યોજના.

પન્થનિન્તિ પન્થે નીતો પવત્તિતોતિ પન્થની, મગ્ગનિસ્સિતો વિહારો. તં પન્થનિં. સોણ્ડિન્તિ સોણ્ડિસહિતો વિહારો સોણ્ડી, તં સોણ્ડિં. તથા પણ્ણન્તિઆદીસુ. નગરનિસ્સિતં નગરન્તિ વુત્તં ઉત્તરપદલોપેન યથા ‘‘ભીમસેનો ભીમો’’તિ. દારુનાતિ દારુનિસ્સિતેન સહ. વિસભાગેનાતિ યો વિસભાગેહિ વુસીયતિ, વિસભાગાનં વા નિવાસો, સો વિહારો વિસભાગો. તેન વિસભાગેન સદ્ધિં. પચ્ચન્તનિસ્સિતઞ્ચ સીમાનિસ્સિતઞ્ચ અસપ્પાયઞ્ચ પચ્ચન્તસીમાસપ્પાયં. યત્થ મિત્તો ન લબ્ભતિ, તમ્પીતિ સબ્બત્થ ઠાન-સદ્દાપેક્ખાય નપુંસકનિદ્દેસો. ઇતિ વિઞ્ઞાયાતિ ‘‘ભાવનાય અનનુરૂપાની’’તિ એવં વિજાનિત્વા.

૫૩. અયં ¶ અનુરૂપો નામાતિ અયં વિહારો ભાવનાય અનુરૂપો નામ. નાતિદૂરન્તિ ગોચરટ્ઠાનતો અડ્ઢગાવુતતો ઓરભાગતાય ન ¶ અતિદૂરં. નાચ્ચાસન્નન્તિ પચ્છિમેન પમાણેન ગોચરટ્ઠાનતો પઞ્ચધનુસતિકતાય ન અતિઆસન્નં. તાય ચ પન નાતિદૂરનાચ્ચાસન્નતાય, ગોચરટ્ઠાનં પરિસ્સયાદિરહિતમગ્ગતાય ચ ગમનસ્સ ચ આગમનસ્સ ચ યુત્તરૂપત્તા ગમનાગમનસમ્પન્નં. દિવસભાગે મહાજનસંકિણ્ણતાભાવેન દિવા અપ્પાકિણ્ણં. અભાવત્થો હિ અયં અપ્પ-સદ્દો ‘‘અપ્પિચ્છો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૩૬) વિય. રત્તિયં જનાલાપસદ્દાભાવેન રત્તિં અપ્પસદ્દં. સબ્બદાપિ જનસન્નિપાતનિગ્ઘોસાભાવેન અપ્પનિગ્ઘોસં. અપ્પકસિરેનાતિ અકસિરેન સુખેનેવ. સીલાદિગુણાનં થિરભાવપ્પત્તિયા થેરા. સુત્તગેય્યાદિ બહુ સુતં એતેસન્તિ બહુસ્સુતા. વાચુગ્ગતકરણેન, સમ્મદેવ ગરૂનં સન્તિકે આગમિતભાવેન ચ આગતો પરિયત્તિધમ્મસઙ્ખાતો આગમો એતેસન્તિ આગતાગમા. સુત્તાભિધમ્મસઙ્ખાતસ્સ ધમ્મસ્સ ધારણેન ધમ્મધરા. વિનયસ્સ ધારણેન વિનયધરા. તેસંયેવ ધમ્મવિનયાનં માતિકાય ધારણેન માતિકાધરા. તત્થ તત્થ ધમ્મપરિપુચ્છાય પરિપુચ્છતિ. અત્થપરિપુચ્છાય પરિપઞ્હતિ વીમંસતિ વિચારેતિ. ઇદં, ભન્તે, કથં ઇમસ્સ કો અત્થોતિ પરિપુચ્છનપરિપઞ્હાકારદસ્સનં. અવિવટઞ્ચેવ પાળિયા અત્થં પદેસન્તરપાળિદસ્સનેન આગમતો વિવરન્તિ. અનુત્તાનીકતઞ્ચ યુત્તિવિભાવનેન ઉત્તાનીકરોન્તિ. કઙ્ખટ્ઠાનિયેસુ ધમ્મેસુ સંસયુપ્પત્તિયા હેતુતાય ગણ્ઠિટ્ઠાનભૂતેસુ પાળિપદેસેસુ યાથાવતો વિનિચ્છયદાનેન કઙ્ખં પટિવિનોદેન્તિ. એત્થ ચ ‘‘નાતિદૂરં, નાચ્ચાસન્નં, ગમનાગમનસમ્પન્ન’’ન્તિ એકં અઙ્ગં, ‘‘દિવા અપ્પાકિણ્ણં, રત્તિં અપ્પસદ્દં અપ્પનિગ્ઘોસ’’ન્તિ એકં, ‘‘અપ્પડંસમકસવાતાતપસરીસપસમ્ફસ્સ’’ન્તિ એકં, ‘‘તસ્મિં ખો પન સેનાસને વિહરન્તસ્સ…પે… પરિક્ખારા’’તિ એકં, ‘‘તસ્મિં ખો પન સેનાસને થેરા…પે… કઙ્ખં પટિવિનોદેન્તી’’તિ એકં. એવં પઞ્ચ અઙ્ગાનિ વેદિતબ્બાનિ.

૫૪. ખુદ્દકપલિબોધુપચ્છેદે પયોજનં પરતો આગમિસ્સતિ. અગ્ગળઅનુવાતપરિભણ્ડદાનાદિના દળ્હીકમ્મં વા. તન્તચ્છેદાદીસુ તુન્નકમ્મં વા કાતબ્બં.

૫૫. સબ્બકમ્મટ્ઠાનવસેનાતિ ¶ ¶ અનુક્કમેન નિદ્દિસિયમાનસ્સ ચત્તાલીસવિધસ્સ સબ્બસ્સ કમ્મટ્ઠાનસ્સ વસેન. પિણ્ડપાતપટિક્કન્તેનાતિ પિણ્ડપાતપરિભોગતો પટિનિવત્તેન, પિણ્ડપાતભુત્તાવિના ઓનીતપત્તપાણિનાતિ અત્થો. ભત્તસમ્મદં પટિવિનોદેત્વાતિ ભોજનનિમિત્તં પરિસ્સમં વિનોદેત્વા. આહારે હિ આસયં પવિટ્ઠમત્તે તસ્સ આગન્તુકતાય યેભુય્યેન સિયા સરીરસ્સ કોચિ પરિસ્સમો, તં વૂપસમેત્વા. તસ્મિં હિ અવૂપસન્તે સરીરખેદેન ચિત્તં એકગ્ગતં ન લભેય્યાતિ. પવિવિત્તેતિ જનવિવિત્તે. સુખનિસિન્નેનાતિ પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા ઉજું કાયં પણિધાય નિસજ્જાય સુખનિસિન્નેન. વુત્તઞ્હેતન્તિ યં ‘‘કતાય વા’’તિઆદિના પથવિયા નિમિત્તગ્ગહણં ઇધ વુચ્ચતિ, વુત્તં હેતં પોરાણટ્ઠકથાયં.

ઇદાનિ તં અટ્ઠકથાપાળિં દસ્સેન્તો ‘‘પથવીકસિણં ઉગ્ગણ્હન્તો’’તિઆદિમાહ. તત્થાયં સઙ્ખેપત્થો – પથવીકસિણં ઉગ્ગણ્હન્તોતિ ઉગ્ગહનિમિત્તભાવેન પથવીકસિણં ગણ્હન્તો આદિયન્તો, ઉગ્ગહનિમિત્તભૂતં પથવીકસિણં ઉપ્પાદેન્તોતિ અત્થો. ઉપ્પાદનઞ્ચેત્થ તથાનિમિત્તસ્સ ઉપટ્ઠાપનં દટ્ઠબ્બં. પથવિયન્તિ વક્ખમાનવિસેસે પથવીમણ્ડલે. નિમિત્તં ગણ્હાતીતિ તત્થ ચક્ખુના આદાસતલે મુખનિમિત્તં વિય ભાવનાઞાણેન વક્ખમાનવિસેસં પથવીનિમિત્તં ગણ્હાતિ. ‘‘પથવિય’’ન્તિ વત્વાપિ મણ્ડલાપેક્ખાય નપુંસકનિદ્દેસો. કતેતિ વક્ખમાનવિધિના અભિસઙ્ખતેતિ અત્થો. વા-સદ્દો અનિયમત્થો. અકતેતિ પાકતિકે ખલમણ્ડલાદિકે પથવીમણ્ડલે. સાન્તકેતિ સઅન્તકે એવ, સપરિચ્છેદે એવાતિ અત્થો. સાવધારણઞ્હેતં વચનં. તથા હિ તેન નિવત્તિતં દસ્સેતું ‘‘નો અનન્તકે’’તિ વુત્તં. સકોટિયેતિઆદીનિપિ તસ્સેવ વેવચનાનિ. સુપ્પમત્તે વાતિઆદીસુ સુપ્પસરાવાનિ સમપ્પમાણાનિ ઇચ્છિતાનિ. કેચિ પન વદન્તિ ‘‘સરાવમત્તં વિદત્થિચતુરઙ્ગુલં હોતિ, સુપ્પમત્તં તતો અધિકપ્પમાણન્તિ. કિત્તિમં કસિણમણ્ડલં હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન સરાવમત્તં, ઉપરિમપરિચ્છેદેન સુપ્પમત્તં, ન તતો અધો, ઉદ્ધં વાતિ પરિત્તપ્પમાણભેદસઙ્ગણ્હનત્થં ‘સુપ્પમત્તે વા સરાવમત્તે વા’તિ વુત્ત’’ન્તિ. યથાઉપટ્ઠિતે આરમ્મણે એકઙ્ગુલમત્તમ્પિ વડ્ઢિતં અપ્પમાણમેવાતિ વુત્તોવાયમત્થો. કેચિ પન ‘‘છત્તમત્તમ્પિ કસિણમણ્ડલં કાતબ્બ’’ન્તિ વદન્તિ.

સો ¶ તં નિમિત્તં સુગ્ગહિતં કરોતીતિ સો યોગાવચરો તં પથવીમણ્ડલં સુગ્ગહિતં નિમિત્તં ¶ કરોતિ. યદા ચક્ખું ઉમ્મીલેત્વા ઓલોકેત્વા તત્થ નિમિત્તં ગહેત્વા નિમ્મીલેત્વા આવજ્જેન્તસ્સ ઉમ્મીલેત્વા ઓલોકિતક્ખણે વિય ઉપટ્ઠાતિ, તદા સુગ્ગહિતં કરોતિ નામ. અથેત્થ સતિં સૂપટ્ઠિતં કત્વા અબહિગતેન માનસેન પુનપ્પુનં સલ્લક્ખેન્તો સૂપધારિતં ઉપધારેતિ નામ. એવં ઉપધારિતં પન નં પુનપ્પુનં આવજ્જેન્તો મનસિ કરોન્તો તમેવારબ્ભ આસેવનં ભાવનં બહુલં પવત્તેન્તો સુવવત્થિતં વવત્થપેતિ નામ. તસ્મિં આરમ્મણેતિ એવં સુગ્ગહિતકરણાદિના સમ્મદેવ ઉપટ્ઠિતે તસ્મિં પથવીકસિણસઞ્ઞિતે આરમ્મણે. ચિત્તં ઉપનિબન્ધતીતિ અત્તનો ચિત્તં ઉપચારજ્ઝાનં ઉપનેત્વા નિબન્ધતિ અઞ્ઞારમ્મણતો વિનિવત્તં કરોતિ. અદ્ધા ઇમાયાતિઆદિ આનિસંસદસ્સાવિતાદસ્સનં.

ઇદાનિ યથાદસ્સિતસ્સ અટ્ઠકથાપાઠસ્સ અત્થપ્પકાસનેન સદ્ધિં ભાવનાવિધિં વિભાવેતુકામો અકતે તાવ નિમિત્તગ્ગહણં દસ્સેન્તો ‘‘તત્થ યેન અતીતભવેપી’’તિઆદિમાહ. તત્થ તત્થાતિ તસ્મિં અટ્ઠકથાપાઠે. ચતુક્કપઞ્ચકજ્ઝાનાનીતિ ચતુક્કપઞ્ચકનયવસેન વદતિ. પુઞ્ઞવતોતિ ભાવનામયપુઞ્ઞવતો. ઉપનિસ્સયસમ્પન્નસ્સાતિ તાદિસેનેવ ઉપનિસ્સયેન સમન્નાગતસ્સ. ખલમણ્ડલેતિ મણ્ડલાકારે ધઞ્ઞકરણટ્ઠાને. તંઠાનપ્પમાણમેવાતિ ઓલોકિતટ્ઠાનપ્પમાણમેવ.

અવિરાધેત્વાતિ અવિરજ્ઝિત્વા વુત્તવિધિના એવ. નીલપીતલોહિતઓદાતસમ્ભેદવસેનાતિ નીલાદિવણ્ણાહિ મત્તિકાહિ પચ્ચેકં, એકજ્ઝઞ્ચ સંસગ્ગવસેન. ગઙ્ગાવહેતિ ગઙ્ગાસોતે. સીહળદીપે કિર રાવણગઙ્ગા નામ નદી, તસ્સા સોતેન છિન્નતટટ્ઠાને મત્તિકા અરુણવણ્ણા. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ગઙ્ગાવહે મત્તિકાસદિસાય અરુણવણ્ણાયા’’તિ. અરુણવણ્ણાય અરુણનિભાય, અરુણપ્પભાવણ્ણાયાતિ અત્થો.

એવં કસિણદોસે દસ્સેત્વા ઇદાનિ કસિણકરણાદિકે સેસાકારે દસ્સેતું ‘‘તઞ્ચ ખો’’તિઆદિ વુત્તં. સંહારિમન્તિ સંહરિતબ્બં ગહેત્વા ચરણયોગ્ગં. તત્રટ્ઠકન્તિ યત્ર કતં, તત્થેવ તિટ્ઠનકં. વુત્તપ્પમાણન્તિ ¶ ‘‘સુપ્પમત્તે વા સરાવમત્તે વા’’તિ વુત્તપ્પમાણં. વટ્ટન્તિ મણ્ડલસણ્ઠાનં. પરિકમ્મકાલેતિ નિમિત્તુગ્ગહણાય ભાવનાકાલે. એતદેવાતિ યં વિદત્થિચતુરઙ્ગુલવિત્થારં, એતદેવ પમાણં સન્ધાય ‘‘સુપ્પમત્તં વા સરાવમત્તં વા’’તિ વુત્તં. સુપ્પં હિ નાતિમહન્તં, સરાવઞ્ચ મહન્તં ચાટિપિધાનપ્પહોનકન્તિ સમપ્પમાણં હોતિ.

૫૬. તસ્માતિ ¶ પરિચ્છેદત્થાય વુત્તત્તા. એવં વુત્તપમાણં પરિચ્છેદન્તિ યથાવુત્તપ્પમાણં વિદત્થિચતુરઙ્ગુલવિત્થારં પરિચ્છેદં કત્વા, એવં વુત્તપ્પમાણં વા કસિણમણ્ડલં વિસભાગવણ્ણેન પરિચ્છેદં કત્વા. રુક્ખપાણિકાતિ કુચન્દનાદિરુક્ખપાણિકા અરુણવણ્ણસ્સ વિસભાગવણ્ણં સમુટ્ઠપેતિ. તસ્મા તં અગ્ગહેત્વાતિ વુત્તં. પકતિરુક્ખપાણિકા પન પાસાણપાણિકાગતિકાવ. નિન્નુન્નતટ્ઠાનાભાવેન ભેરીતલસદિસં કત્વા. તતો દૂરતરેતિઆદિ યથાવુત્તતો પદેસતો, પીઠતો ચ અઞ્ઞસ્મિં આદીનવદસ્સનં. કસિણદોસાતિ હત્થપાણિપદાદયો ઇધ કસિણદોસા.

વુત્તનયેનેવાતિ ‘‘અડ્ઢતેય્યહત્થન્તરે પદેસે, વિદત્થિચતુરઙ્ગુલપાદકે પીઠે’’તિ ચ વુત્તવિધિનાવ. કામેસુ આદીનવન્તિ ‘‘કામા નામેતે અટ્ઠિકઙ્કલૂપમા નિરસ્સાદટ્ઠેન, તિણુક્કૂપમા અનુદહનટ્ઠેન, અઙ્ગારકાસૂપમા મહાભિતાપટ્ઠેન, સુપિનકૂપમા ઇત્તરપચ્ચુપટ્ઠાનટ્ઠેન, યાચિતકૂપમા તાવકાલિકટ્ઠેન, રુક્ખફલૂપમા સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગપલિભઞ્જનટ્ઠેન, અસિસૂનૂપમા અધિકુટ્ટનટ્ઠેન, સત્તિસૂલૂપમા વિનિવિજ્ઝનટ્ઠેન, સપ્પસિરૂપમા સપટિભયટ્ઠેના’’તિઆદિના (પાચિ. અટ્ઠ. ૪૧૭; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૩૪) ‘‘અપ્પસ્સાદા કામા બહુદુક્ખા બહુપાયાસા’’તિઆદિના (પાચિ. ૪૧૭; મ. નિ. ૧.૨૩૪; ૨.૪૨) ‘‘કામસુખઞ્ચ નામેતં બહુપરિસ્સયં, સાસઙ્કં, સભયં, સંકિલિટ્ઠં, મીળ્હપરિભોગસદિસં, હીનં, ગમ્મં, પોથુજ્જનિકં, અનરિયં, અનત્થસંહિત’’ન્તિઆદિના ચ અનેકાકારવોકારં વત્થુકામકિલેસકામેસુ આદીનવં દોસં પચ્ચવેક્ખિત્વા. કામનિસ્સરણેતિ કામાનં નિસ્સરણભૂતે, તેહિ વા નિસ્સટે. અગ્ગમગ્ગસ્સ પાદકભાવેન સબ્બદુક્ખસમતિક્કમસ્સ ઉપાયભૂતે. નેક્ખમ્મેતિ ઝાને. જાતાભિલાસેન સઞ્જાતચ્છન્દેન. ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો વત ભગવા અવિપરીતધમ્મદેસનત્તા, સ્વાક્ખાતો ¶ ધમ્મો એકન્તનિય્યાનિકત્તા, સુપ્પટિપન્નો સઙ્ઘો યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જનતો’’તિ એવં બુદ્ધધમ્મસઙ્ઘગુણાનુસ્સરણેન રતનત્તયવિસયં પીતિપામોજ્જં જનયિત્વા. નેક્ખમ્મં પટિપજ્જતિ એતાયાતિ નેક્ખમ્મપટિપદા, સઉપચારસ્સ ઝાનસ્સ, વિપસ્સનાય, મગ્ગસ્સ, નિબ્બાનસ્સ ચ અધિગમકારણન્તિ અત્થો. પુબ્બે પન પઠમજ્ઝાનમેવ નેક્ખમ્મન્તિ વુત્તત્તા વુત્તાવસેસા સબ્બેપિ નેક્ખમ્મધમ્મા. યથાહ –

‘‘પબ્બજ્જા પઠમં ઝાનં, નિબ્બાનં ચ વિપસ્સના;

સબ્બેપિ કુસલા ધમ્મા, ‘નેક્ખમ્મ’ન્તિ પવુચ્ચરે’’તિ. (ઇતિવુ. અટ્ઠ. ૧૦૯);

પવિવેકસુખરસસ્સાતિ ¶ ચિત્તવિવેકાદિવિવેકજસ્સ સુખરસસ્સ. એવમેતેહિ પઞ્ચહિ પદેહિ ‘‘આનિસંસદસ્સાવી’’તિઆદીનં પદાનં અત્થો દસ્સિતોતિ દટ્ઠબ્બં. સમેન આકારેનાતિ અતિઉમ્મીલનઅતિમન્દાલોચનાનિ વજ્જેત્વા નાતિઉમ્મીલનનાતિમન્દાલોચનસઙ્ખાતેન સમેન આલોચનાકારેન. નિમિત્તં ગણ્હન્તેનાતિ પથવીકસિણે ચક્ખુના ગહિતનિમિત્તં મનસા ગણ્હન્તેન. ભાવેતબ્બન્તિ તથાપવત્તં નિમિત્તગ્ગહણં વડ્ઢેતબ્બં આસેવિતબ્બં બહુલીકાતબ્બં.

ચક્ખુ કિલમતિ અતિસુખુમં, અતિભાસુરઞ્ચ રૂપગતં ઉપનિજ્ઝાયતો વિય. અતિવિભૂતં હોતિ અત્તનો સભાવાવિભાવતો. તથા ચ વણ્ણતો વા લક્ખણતો વા ઉપતિટ્ઠેય્ય. તેન વુત્તં ‘‘તેનસ્સ નિમિત્તં નુપ્પજ્જતી’’તિ. અવિભૂતં હોતિ ગજનિમ્મીલનેન પેક્ખન્તસ્સ રૂપગતં વિય. ચિત્તઞ્ચ લીનં હોતિ દસ્સને મન્દબ્યાપારતાય કોસજ્જપાતતો. તેનાહ ‘‘એવમ્પિ નિમિત્તં નુપ્પજ્જતી’’તિ. આદાસતલે મુખનિમિત્તદસ્સિના વિયાતિ યથા આદાસતલે મુખનિમિત્તદસ્સી પુરિસો ન તત્થ અતિગાળ્હં ઉમ્મીલતિ, નાપિ અતિમન્દં, ન આદાસતલસ્સ વણ્ણં પચ્ચવેક્ખતિ, નાપિ લક્ખણં મનસિ કરોતિ. અથ ખો સમેન આકારેન ઓલોકેન્તો અત્તનો મુખનિમિત્તમેવ પસ્સતિ, એવમેવ અયમ્પિ પથવીકસિણં સમેન આકારેન ઓલોકેન્તો નિમિત્તગ્ગહણપ્પસુતોયેવ હોતિ, તેન વુત્તં ‘‘સમેન આકારેના’’તિઆદિ. ન વણ્ણો પચ્ચવેક્ખિતબ્બોતિ યો તત્થ પથવીકસિણે અરુણવણ્ણો, સો ન ચિન્તેતબ્બો. ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન પન ગહણં ન સક્કા નિવારેતું. તેનેવેત્થ ‘‘ન ઓલોકેતબ્બો’’તિ ¶ અવત્વા પચ્ચવેક્ખણગ્ગહણં કતં. ન લક્ખણં મનસિ કાતબ્બન્તિ યં તત્થ પથવીધાતુયા થદ્ધલક્ખણં, તં ન મનસિ કાતબ્બં.

દિસ્વા ગહેતબ્બત્તા ‘‘વણ્ણં અમુઞ્ચિત્વા’’તિ વત્વાપિ વણ્ણવસેનેત્થ આભોગો ન કાતબ્બો, સો પન વણ્ણો નિસ્સયગતિકો કાતબ્બોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘નિસ્સયસવણ્ણં કત્વા’’તિ. નિસ્સયેન સમાનાકારસન્નિસ્સિતો સો વણ્ણો તાય પથવિયા સમાનગતિકં કત્વા, વણ્ણેન સહેવ ‘‘પથવી’’તિ મનસિ કાતબ્બન્તિ અત્થો. ઉસ્સદવસેન પણ્ણત્તિધમ્મેતિ પથવીધાતુયા ઉસ્સન્નભાવેન સત્તિતો અધિકભાવેન સસમ્ભારપથવિયં ‘‘પથવી’’તિ યો લોકવોહારો, તસ્મિં પણ્ણત્તિધમ્મે ચિત્તં પટ્ઠપેત્વા ‘‘પથવી, પથવી’’તિ મનસિ કાતબ્બં. યદિ લોકવોહારેન પણ્ણત્તિમત્તે ચિત્તં ઠપેતબ્બં, નામન્તરવસેનપિ પથવી મનસિ કાતબ્બા ભવેય્યાતિ, હોતુ, કો દોસોતિ દસ્સેન્તો ‘‘મહી મેદિની’’તિઆદિમાહ. તત્થ યમિચ્છતીતિ યં નામં વત્તું ઇચ્છતિ, તં વત્તબ્બં. તઞ્ચ ખો યદસ્સ સઞ્ઞાનુકૂલં ¶ હોતિ યં નામં અસ્સ યોગિનો પુબ્બે તત્થ ગહિતસઞ્ઞાવસેન અનુકૂલં પચુરતાય, પગુણતાય વા આગચ્છતિ, તં વત્તબ્બં. વત્તબ્બન્તિ ચ પઠમસમન્નાહારે કસ્સચિ વચીભેદોપિ હોતીતિ કત્વા વુત્તં, આચરિયેન વા વત્તબ્બતં સન્ધાય. કિં વા બહુના, પાકટભાવોયેવેત્થ પમાણન્તિ દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં. કાલેન ઉમ્મીલેત્વા કાલેન નિમ્મીલેત્વાતિ કિઞ્ચિ કાલં ચક્ખું ઉમ્મીલેત્વા નિમિત્તગ્ગહણવસેન પથવીમણ્ડલં ઓલોકેત્વા પુન કિઞ્ચિ કાલં ચક્ખું નિમ્મીલેત્વા આવજ્જિતબ્બં. યેનાકારેન ઓલોકેત્વા ગહિતં, તેનાકારેન પુન તં સમન્નાહરિતબ્બં.

૫૭. આપાથમાગચ્છતીતિ મનોદ્વારિકજવનાનં ગોચરભાવં ઉપગચ્છતિ. તસ્સ ઉગ્ગહનિમિત્તસ્સ. ન તસ્મિં ઠાને નિસીદિતબ્બં. કસ્મા? યદિ ઉગ્ગહનિમિત્તે જાતેપિ પથવીમણ્ડલં ઓલોકેત્વા ભાવેતિ, પટિભાગનિમિત્તુપ્પત્તિ ન સિયા. સમીપટ્ઠેન ચ ન ઓલોકેતું ન સક્કા. તેન વુત્તં ‘‘અત્તનો વસનટ્ઠાનં પવિસિત્વા’’તિઆદિ. નિસ્સદ્દભાવાય એકપટલિકૂપાહનાગહણં, પરિસ્સયવિનોદનત્થં કત્તરદણ્ડગ્ગહણં. સચે નસ્સતિ, અથાનેન ભાવેતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. વક્ખમાનેસુ અસપ્પાયેસુ કેનચિદેવ અસપ્પાયેન કારણભૂતેન. નિમિત્તં આદાયાતિ યથાજાતં ઉગ્ગહનિમિત્તં ગહેત્વા. સમન્નાહરિતબ્બન્તિ આવજ્જિતબ્બં નિમિત્તન્તિ અધિપ્પાયો, સમ્મા વા અનુ ¶ અનુ આહરિતબ્બં કમ્મટ્ઠાનન્તિ અત્થો. તક્કાહતં વિતક્કાહતન્તિ તક્કનતો, સવિસેસં તક્કનતો ચ ‘‘તક્કો, વિતક્કો’’તિ ચ એવં લદ્ધનામેન ભાવનાચિત્તસમ્પયુત્તેન સમ્માસઙ્કપ્પેન આહનનપરિયાહનનકિચ્ચેન અપરાપરં વત્તમાનેન કમ્મટ્ઠાનં આહતં, પરિયાહતઞ્ચ કાતબ્બં, બલપ્પત્તવિતક્કો મનસિકારો બહુલં પવત્તેતબ્બોતિ અત્થો. એવં કરોન્તસ્સાતિ એવં કમ્મટ્ઠાનં તક્કાહતં વિતક્કાહતં કરોન્તસ્સ. યથા ભાવના પુબ્બેનાપરં વિસેસં આવહતિ, એવં અનુયુઞ્જન્તસ્સ. અનુક્કમેનાતિ ભાવનાનુક્કમેન. યદા સદ્ધાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ સુવિસદાનિ તિક્ખાનિ પવત્તન્તિ, તદા અસ્સદ્ધિયાદીનં દૂરીભાવેન સાતિસયથામપ્પત્તેહિ સત્તહિ બલેહિ લદ્ધૂપત્થમ્ભાનિ વિતક્કાદીનિ કામાવચરાનેવ ઝાનઙ્ગાનિ બહૂનિ હુત્વા પાતુભવન્તિ. તતો એવ તેસં ઉજુવિપચ્ચનીકભૂતા કામચ્છન્દાદયો સદ્ધિં તદેકટ્ઠેહિ પાપધમ્મેહિ વિદૂરી ભવન્તિ, પટિભાગનિમિત્તુપ્પત્તિયા સદ્ધિં તં આરબ્ભ ઉપચારજ્ઝાનં ઉપ્પજ્જતિ. તેન વુત્તં ‘‘નીવરણાનિ વિક્ખમ્ભન્તી’’તિઆદિ. તત્થ સન્નિસીદન્તીતિ સમ્મદેવ સીદન્તિ, ઉપસમન્તીતિ અત્થો.

ઇમસ્સાતિ પટિભાગનિમિત્તસ્સ. અઙ્ગુલિપદપાણિપદાદિકો કસિણદોસો. આદાસમણ્ડલૂપમાદીહિ ¶ ઉગ્ગહનિમિત્તતો પટિભાગનિમિત્તસ્સ સુપરિસુદ્ધતં, સણ્હસુખુમતઞ્ચ દસ્સેતિ. તઞ્ચ ખો પટિભાગનિમિત્તં નેવ વણ્ણવન્તં ન સણ્ઠાનવન્તં અપરમત્થસભાવત્તા. ઈદિસન્તિ વણ્ણસણ્ઠાનવન્તં. તિલક્ખણબ્ભાહતન્તિ ઉપ્પાદાદિલક્ખણત્તયાનુપવિટ્ઠં, અનિચ્ચતાદિલક્ખણત્તયઙ્કિતં વા. યદિ ન પનેતં તાદિસં વણ્ણાદિવન્તં, કથં ઝાનસ્સ આરમ્મણભાવોતિ આહ ‘‘કેવલઞ્હી’’તિઆદિ. સઞ્ઞજન્તિ ભાવનાસઞ્ઞાજનિતં, ભાવનાસઞ્ઞાય સઞ્જાતમત્તં. ન હિ અસભાવસ્સ કુતોચિ સમુટ્ઠાનં અત્થિ. તેનાહ ‘‘ઉપટ્ઠાનાકારમત્ત’’ન્તિ.

૫૮. વિક્ખમ્ભિતાનેવ સન્નિસિન્નાવ, ન પન તદત્થં ઉસ્સાહો કાતબ્બોતિ અધિપ્પાયો. ‘‘ઉપચારસમાધિના’’તિ વુત્તે ઇતરોપિ સમાધિ અત્થીતિ અત્થતો આપન્નન્તિ તમ્પિ દસ્સેતું ‘‘દુવિધો હિ સમાધી’’તિઆદિ આરદ્ધં. દ્વીહાકારેહીતિ ઝાનધમ્માનં પટિપક્ખદૂરીભાવો, થિરભાવપ્પત્તિ ચાતિ ઇમેહિ દ્વીહિ કારણેહિ. ઇદાનિ તાનિ કારણાનિ અવત્થામુખેન દસ્સેતું ‘‘ઉપચારભૂમિયં વા’’તિઆદિ વુત્તં. ઉપચારભૂમિયન્તિ ઉપચારાવત્થાયં. યદિપિ તદા ઝાનઙ્ગાનિ પટુતરાનિ મહગ્ગતભાવપ્પત્તાનિ ન ઉપ્પજ્જન્તિ, તેસં ¶ પન પટિપક્ખધમ્માનં વિક્ખમ્ભનેન ચિત્તં સમાધિયતિ. તેનાહ ‘‘નીવરણપ્પહાનેન ચિત્તં સમાહિતં હોતી’’તિ. પટિલાભભૂમિયન્તિ ઝાનસ્સ અધિગમાવત્થાયં. તદા હિ અપ્પનાપત્તાનં ઝાનધમ્માનં ઉપ્પત્તિયા ચિત્તં સમાધિયતિ. તેનાહ ‘‘અઙ્ગપાતુભાવેના’’તિ. ચિત્તં સમાહિતં હોતીતિ સમ્બન્ધો.

ન થામજાતાનીતિ ન જાતથામાનિ, ન ભાવનાબલં પત્તાનીતિ અત્થો. ચિત્તન્તિ ઝાનચિત્તં. કેવલમ્પિ રત્તિં કેવલમ્પિ દિવસં તિટ્ઠતીતિ સમાપત્તિવેલં સન્ધાયાહ. ઉપચારભૂમિયં નિમિત્તવડ્ઢનં યુત્તન્તિ કત્વા વુત્તં ‘‘નિમિત્તં વડ્ઢેત્વા’’તિ. લદ્ધપરિહાનીતિ લદ્ધઉપચારજ્ઝાનપરિહાનિ. નિમિત્તે અવિનસ્સન્તે તદારમ્મણઝાનમ્પિ અપરિહીનમેવ હોતિ, નિમિત્તે પન આરક્ખાભાવેન વિનટ્ઠે લદ્ધં લદ્ધં ઝાનમ્પિ વિનસ્સતિ તદાયત્તવુત્તિતો. તેનાહ ‘‘આરક્ખમ્હી’’તિઆદિ.

૫૯. ‘‘થાવરઞ્ચ હોતી’’તિ વત્વા યથા થાવરં હોતિ, તં દસ્સેતું ‘‘સતિ ઉપટ્ઠાતિ, ચિત્તં સમાધિયતી’’તિ વુત્તં. યથાલદ્ધઞ્હિ નિમિત્તં તત્થ સતિં સૂપટ્ઠિતં કત્વા એકગ્ગતં વિન્દન્તસ્સ ¶ થિરં નામ હોતિ, સુરક્ખિતઞ્ચ. સતિ-ગ્ગહણેન ચેત્થ સમ્પજઞ્ઞં, સમાધિગ્ગહણેન વીરિયઞ્ચ સઙ્ગહિતં હોતિ નાનન્તરિયભાવતો. તત્થાતિ તેસુ આવાસેસુ. તીણિ તીણીતિ એકેકસ્મિં આવાસે અવુત્થઅવુત્થટ્ઠાને વસનનિયામેન તયો તયો દિવસે વસિત્વા.

ઉત્તરેન વા દક્ખિણેન વાતિ વુત્તં ગમનાગમને સૂરિયાભિમુખભાવનિવારણત્થન્તિ. સહસ્સધનુપ્પમાણં દિયડ્ઢકોસં.

દ્વત્તિંસ તિરચ્છાનકથાતિ રાજકથાદિકે (દી. નિ. ૧.૧૭; મ. નિ. ૨.૨૨૩; સં. નિ. ૫.૧૦૮૦; અ. નિ. ૧૦.૬૯; પાચિ. ૫૦૮) સન્ધાયાહ. તા હિ પાળિયં સરૂપતો અનાગતાપિ અરઞ્ઞપબ્બતનદીદીપકથા ઇતિ-સદ્દેન સઙ્ગહેત્વા સગ્ગમોક્ખાનં તિરચ્છાનભાવતો ‘‘દ્વત્તિંસ તિરચ્છાનકથા’’તિ વુત્તા. દસકથાવત્થુનિસ્સિતન્તિ ‘‘અપ્પિચ્છતા, સન્તુટ્ઠિ, પવિવેકો, અસંસગ્ગો, વીરિયારમ્ભો, સીલ, સમાધિ, પઞ્ઞા, વિમુત્તિ, વિમુત્તિઞાણદસ્સન’’ન્તિ ઇમાનિ અપ્પિચ્છકથાદીનં વત્થૂનિ, તન્નિસ્સિતં ભસ્સં સપ્પાયં.

અતિરચ્છાનકથિકોતિ ¶ નતિરચ્છાનકથિકો, તિરચ્છાનકથા વિધુરં ધમ્મિકં કમ્મટ્ઠાનપટિસંયુત્તમેવ કથં કથેતીતિ અધિપ્પાયો. સીલાદિગુણસમ્પન્નોતિ સીલસમાધિઆદિગુણસમ્પન્નો. યો હિ સમાધિકમ્મટ્ઠાનિકો, સમાધિકમ્મટ્ઠાનસ્સ વા પારં પત્તો, સો ઇમસ્સ યોગિનો સપ્પાયો. તેનાહ ‘‘યં નિસ્સાયા’’તિઆદિ. કાયદળ્હીબહુલોતિ કાયસ્સ સન્તપ્પનપોસનપ્પસુતો. યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘યાવદત્થં ઉદરાવદેહકં ભુઞ્જિત્વા સેય્યસુખં પસ્સસુખં મિદ્ધસુખં અનુયુત્તો વિહરતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૨૦; મ. નિ. ૧.૧૮૬; અ. નિ. ૫.૨૦૬).

ભોજનં યેભુય્યેન મધુરમ્બિલરસવસેન સત્તાનં ઉપયોગં ગચ્છતિ દધિઆદીસુ તથા દસ્સનતો. કટુકાદિરસા પન કેવલં અભિસઙ્ખારકા એવાતિ આહ ‘‘કસ્સચિ મધુરં, કસ્સચિ અમ્બિલં સપ્પાયં હોતી’’તિ.

યસ્મિં ઇરિયાપથે આધારભૂતે, વત્તમાને વા, યસ્મિં વા ઇરિયાપથે પવત્તમાનસ્સ. નિમિત્તાસેવનબહુલસ્સાતિ નિમિત્તે આસેવનાબહુલસ્સ પટિભાગનિમિત્તે વિસયભૂતે ભાવનામનસિકારં ¶ બહુલં આસેવન્તસ્સ, નિમિત્તસ્સ વા ગોચરાસેવનવસેન આસેવનાબહુલસ્સ. યેન હિ ભાવેન્તસ્સ ભાવનાસેવના, તેન ગોચરાસેવનાપિ ઇચ્છિતબ્બાતિ.

૬૦. ન હોતિ અપ્પના. યેન વિધિના અપ્પનાયં કુસલો હોતિ, સો દસવિધો વિધિ અપ્પનાકોસલ્લં, તન્નિબ્બત્તં વા ઞાણં. વત્થુવિસદકિરિયતોતિ વત્થૂનં વિસદભાવકરણતો અપ્પનાકોસલ્લં ઇચ્છિતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. એવં સેસેસુપિ.

૬૧. ચિત્તચેતસિકાનં હિ પવત્તિટ્ઠાનભાવતો સરીરં, તપ્પટિબદ્ધાનિ ચીવરાદીનિ ચ ઇધ ‘‘વત્થૂની’’તિ અધિપ્પેતાનિ. તાનિ યથા ચિત્તસ્સ સુખાવહાનિ હોન્તિ, તથા કરણં તેસં વિસદભાવકરણં. તેન વુત્તં ‘‘અજ્ઝત્તિકબાહિરાન’’ન્તિઆદિ. સરીરં વાતિ વા-સદ્દો અટ્ઠાનપ્પયુત્તો, સરીરં સેદમલગ્ગહિતં વા અઞ્ઞેન વા અવસ્સુતકિચ્ચેન વિબાધિતન્તિ અધિપ્પાયો. સેનાસનં વાતિ વા-સદ્દેન પત્તાદીનમ્પિ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. નનુ ચાયં નયો ¶ ખુદ્દકપલિબોધુપચ્છેદેન સઙ્ગહિતો, પુન કસ્મા વુત્તોતિ? સચ્ચં સઙ્ગહિતો, સો ચ ખો ભાવનાય આરમ્ભકાલે. ઇધ પન આરદ્ધકમ્મટ્ઠાનસ્સ ઉપચારજ્ઝાને ઠત્વા અપ્પનાપરિવાસં વસન્તસ્સ કાલન્તરે જાતે તથાપટિપત્તિ અપ્પનાકોસલ્લાય વુત્તા. અવિસદે સતિ, વિસયભૂતે વા. કથં ભાવનમનુયુઞ્જન્તસ્સ તાનિ વિસયો? અન્તરન્તરા પવત્તનકચિત્તુપ્પાદવસેનેવં વુત્તં. તે હિ ચિત્તુપ્પાદા ચિત્તેકગ્ગતાય અપરિસુદ્ધભાવાય સંવત્તન્તિ. ચિત્તચેતસિકેસુ નિસ્સયાદિપચ્ચયભૂતેસુ. ઞાણમ્પીતિ પિ-સદ્દો સમ્પિણ્ડને. તેન ‘‘ન કેવલં તં વત્થુયેવ, અથ ખો તસ્મિં અપરિસુદ્ધે ઞાણમ્પિ અપરિસુદ્ધં હોતી’’તિ દસ્સિતં. તંસમ્પયુત્તાનં પન અપરિસુદ્ધતા અવુત્તસિદ્ધા, ઞાણસ્સ ચ વિસું ગહણં અપ્પનાય બહુકારત્તા. તથા હિ ઝાનં ‘‘દન્ધાભિઞ્ઞં, ખિપ્પાભિઞ્ઞ’’ન્તિ ઞાણમુખેન નિદ્દિટ્ઠં. નિસ્સયનિસ્સયોપિ નિસ્સયોત્વેવ વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘દીપકપલ્લિકવટ્ટિતેલાનિ નિસ્સાયા’’તિ. ઞાણે અવિસદે વિપસ્સનાભાવના વિય સમાધિભાવનાપિ પરિદુબ્બલા હોતીતિ દસ્સેતું ‘‘અપરિસુદ્ધેન ઞાણેના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ કમ્મટ્ઠાનન્તિ સમથકમ્મટ્ઠાનં આહ. વુડ્ઢિં અઙ્ગપાતુભાવેન, વિરૂળ્હિં ગુણભાવેન, વેપુલ્લં સબ્બસો વસિભાવપ્પત્તિયા વેદિતબ્બં. વિસદે પનાતિ સુક્કપક્ખો, તસ્સ વુત્તવિપરિયાયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

૬૨. સમભાવકરણન્તિ ¶ કિચ્ચતો અનૂનાધિકભાવકરણં. યથાપચ્ચયં સદ્ધેય્યવત્થુસ્મિં અધિમોક્ખકિચ્ચસ્સ પટુતરભાવેન, પઞ્ઞાય અવિસદતાય, વીરિયાદીનં ચ સિથિલતાદિના સદ્ધિન્દ્રિયં બલવં હોતિ. તેનાહ ‘‘ઇતરાનિ મન્દાની’’તિ. તતોતિ તસ્મા સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ બલવભાવતો, ઇતરેસઞ્ચ મન્દત્તા. કોસજ્જપક્ખે પતિતું અદત્વા સમ્પયુત્તધમ્માનં પગ્ગણ્હનં અનુબલપ્પદાનં પગ્ગહો, પગ્ગહોવ કિચ્ચં, પગ્ગહકિચ્ચં કાતું ન સક્કોતીતિ સમ્બન્ધિતબ્બં. આરમ્મણં ઉપગન્ત્વા ઠાનં, અનિસ્સજ્જનં વા ઉપટ્ઠાનં, વિક્ખેપપટિપક્ખો. યેન વા સમ્પયુત્તા અવિક્ખિત્તા હોન્તિ, સો અવિક્ખેપો. રૂપગતં વિય ચક્ખુના યેન યાથાવતો વિસયસભાવં પસ્સતિ, તં દસ્સનકિચ્ચં કાતું ન સક્કોતિ બલવતા સદ્ધિન્દ્રિયેન અભિભૂતત્તા. સહજાતધમ્મેસુ હિ ઇન્દટ્ઠં કારેન્તાનં સહપવત્તમાનાનં ધમ્માનં એકરસતાવસેનેવ અત્થસિદ્ધિ, ન અઞ્ઞથા. તસ્માતિ વુત્તમેવત્થં કારણભાવેન પચ્ચામસતિ ¶ . તન્તિ સદ્ધિન્દ્રિયં. ધમ્મસભાવપચ્ચવેક્ખણેનાતિ યસ્સ સદ્ધેય્યવત્થુનો ઉળારતાદિગુણે અધિમુચ્ચનસ્સ સાતિસયપ્પવત્તિયા સદ્ધિન્દ્રિયં બલવં જાતં, તસ્સ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નાદિવિભાગતો યાથાવતો વીમંસનેન. એવઞ્હિ એવંધમ્મતાનયેન સભાવરસતો પરિગ્ગય્હમાને સવિપ્ફારો અધિમોક્ખો ન હોતિ, ‘‘અયં ઇમેસં ધમ્માનં સભાવો’’તિ પરિજાનનવસેન પઞ્ઞાબ્યાપારસ્સ સાતિસયત્તા. ધુરિયધમ્મેસુ હિ યથા સદ્ધાય બલવભાવે પઞ્ઞાય મન્દભાવો હોતિ, એવં પઞ્ઞાય બલવભાવે સદ્ધાય મન્દભાવો હોતીતિ. તેન વુત્તં ‘‘તં ધમ્મસભાવપચ્ચવેક્ખણેન હાપેતબ્બ’’ન્તિ.

તથા અમનસિકારેનાતિ યેનાકારેન ભાવનમનુયુઞ્જન્તસ્સ સદ્ધિન્દ્રિયં બલવં હોતિ, તેનાકારેન ભાવનાય અનનુયુઞ્જનતોતિ વુત્તં હોતિ. ઇધ દુવિધેન સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ બલવભાવો, અત્તનો વા પચ્ચયવિસેસતો કિચ્ચુત્તરિયેન, વીરિયાદીનં વા મન્દકિચ્ચતાય. તત્થ પઠમવિકપ્પે હાપનવિધિ દસ્સિતો, દુતિયવિકપ્પે પન યથા મનસિ કરોતો વીરિયાદીનં મન્દકિચ્ચતાય સદ્ધિન્દ્રિયં બલવં જાતં, તથા અમનસિકારેન વીરિયાદીનં પટુકિચ્ચભાવાવહેન મનસિકારેન સદ્ધિન્દ્રિયં તેહિ સમરસં કરોન્તેન હાપેતબ્બં. ઇમિના નયેન સેસિન્દ્રિયેસુપિ હાપનવિધિ વેદિતબ્બો.

વક્કલિત્થેરવત્થૂતિ સો હિ આયસ્મા સદ્ધાધિમુત્તતાય કતાધિકારો સત્થુ રૂપકાયદસ્સનપ્પસુતો એવ હુત્વા વિહરન્તો સત્થારા ‘‘કિં તે, વક્કલિ, ઇમિના પૂતિકાયેન દિટ્ઠેન? યો ખો, વક્કલિ, ધમ્મં પસ્સતિ, સો મં પસ્સતી’’તિઆદિના (સં. નિ. ૩.૮૭) ઓવદિત્વા ¶ કમ્મટ્ઠાને નિયોજિતોપિ તં અનનુયુઞ્જન્તો પણામિતો અત્તાનં વિનિપાતેતું પપાતટ્ઠાનં અભિરુહિ. અથ નં સત્થા યથાનિસિન્નોવ ઓભાસં વિસજ્જેન્તો અત્તાનં દસ્સેત્વા –

‘‘પામોજ્જબહુલો ભિક્ખુ, પસન્નો બુદ્ધસાસને;

અધિગચ્છે પદં સન્તં, સઙ્ખારૂપસમં સુખ’’ન્તિ. (ધ. પ. ૩૮૧) –

ગાથં વત્વા ‘‘એહિ વક્કલી’’તિ આહ. સો તેન અમતેનેવ અભિસિત્તો હટ્ઠતુટ્ઠો હુત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેસિ. સદ્ધાય પન બલવભાવતો ¶ વિપસ્સનાવીથિં ન ઓતરિ. તં ઞત્વા ભગવા ઇન્દ્રિયસમતં પટિપાદેન્તો કમ્મટ્ઠાનં સોધેત્વા અદાસિ. સો સત્થારા દિન્નનયેન વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા મગ્ગપટિપાટિયા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં ‘‘વક્કલિત્થેરવત્થુ ચેત્થ નિદસ્સન’’ન્તિ.

ઇતરકિચ્ચભેદન્તિ ઉપટ્ઠાનાદિકિચ્ચવિસેસં. પસ્સદ્ધાદીતિ આદિ-સદ્દેન સમાધિઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગાનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. હાપેતબ્બન્તિ યથા સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ બલવભાવો ધમ્મસભાવપચ્ચવેક્ખણેન હાયતિ, એવં વીરિયિન્દ્રિયસ્સ અધિમત્તતા પસ્સદ્ધિઆદિભાવનાય હાયતિ, સમાધિપક્ખિયત્તા તસ્સા. તથા હિ સા સમાધિન્દ્રિયસ્સ અધિમત્તતં કોસજ્જપાતતો રક્ખન્તી વીરિયાદિભાવના વિય વીરિયિન્દ્રિયસ્સ અધિમત્તતં ઉદ્ધચ્ચપાતતો રક્ખન્તી એકંસતો હાપેતિ. તેન વુત્તં ‘‘પસ્સદ્ધાદિભાવનાય હાપેતબ્બ’’ન્તિ.

સોણત્થેરસ્સ વત્થૂતિ (મહાવ. ૨૪૩) સુકુમારસ્સ સોણત્થેરસ્સ વત્થુ. સો હિ આયસ્મા સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા સીતવને વિહરન્તો ‘‘મમ સરીરં સુખુમાલં, ન ચ સક્કા સુખેનેવ સુખં અધિગન્તું, કાયં કિલમેત્વાપિ સમણધમ્મો કાતબ્બો’’તિ ઠાનચઙ્કમમેવ અધિટ્ઠાય પધાનમનુયુઞ્જન્તો પાદતલેસુ ફોટેસુ ઉટ્ઠિતેસુપિ વેદનં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા દળ્હં વીરિયં કરોન્તો અચ્ચારદ્ધવીરિયતાય વિસેસં નિબ્બત્તેતું નાસક્ખિ. સત્થા તત્થ ગન્ત્વા વીણોવાદેન ઓવદિત્વા વીરિયસમતાયોજનવિધિં દસ્સેન્તો કમ્મટ્ઠાનં સોધેત્વા ગિજ્ઝકૂટં ગતો. થેરોપિ સત્થારા દિન્નનયેન વીરિયસમતં યોજેન્તો વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં ‘‘સોણત્થેરસ્સ વત્થુ દસ્સેતબ્બ’’ન્તિ.

સેસેસુપીતિ ¶ સતિસમાધિપઞ્ઞિન્દ્રિયેસુપિ. એકસ્સાતિ એકેકસ્સ. સામઞ્ઞનિદ્દેસોવાયં દટ્ઠબ્બો. એવં પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં પચ્ચેકં અધિમત્તતાય પન હાપનવસેન સમતં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તત્થ યેસં વિસેસતો અસાધારણતો, સાધારણતો ચ સમતા ઇચ્છિતબ્બા, તં દસ્સેતું ‘‘વિસેસતો પના’’તિઆદિ વુત્તં. એત્થાતિ એતેસુ પઞ્ચસુ ઇન્દ્રિયેસુ. સમતન્તિ સદ્ધાપઞ્ઞાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં અનૂનાનધિકભાવં. તથા સમાધિવીરિયાનં ¶ . યથા હિ સદ્ધાપઞ્ઞાનં વિસું વિસું ધુરિયધમ્મભૂતાનં કિચ્ચતો અઞ્ઞમઞ્ઞાનતિવત્તનં વિસેસતો ઇચ્છિતબ્બમેવ, યતો નેસં સમધુરતાય અપ્પના સમ્પજ્જતીતિ, એવં સમાધિવીરિયાનં કોસજ્જઉદ્ધચ્ચપક્ખિકાનં સમરસતાય સતિ અઞ્ઞમઞ્ઞૂપત્થમ્ભનતો સમ્પયુત્તધમ્માનં અન્તદ્વયપાતાભાવેન સમ્મદેવ અપ્પના ઇજ્ઝતિ.

‘‘બલવસદ્ધો હી’’તિઆદિ નિદસ્સનવસેન વુત્તં. તસ્સત્થો – યો બલવતિયા સદ્ધાય સમન્નાગતો અવિસદઞાણો, સો મુદ્ધપ્પસન્નો હોતિ, ન અવેચ્ચપ્પસન્નો. તથા હિ સો અવત્થુસ્મિં પસીદતિ સેય્યથાપિ તિત્થિયસાવકા. કેરાટિકપક્ખન્તિ સાઠેય્યપક્ખં ભજતિ. સદ્ધાહીનાય પઞ્ઞાય અતિધાવન્તો ‘‘દેય્યવત્થુપરિચ્ચાગેન વિના ચિત્તુપ્પાદમત્તેનપિ દાનમયં પુઞ્ઞં હોતી’’તિઆદીનિ પરિકપ્પેતિ હેતુપટિરૂપકેહિ વઞ્ચિતો. એવંભૂતો પન સુક્ખતક્કવિલુત્તચિત્તો પણ્ડિતાનં વચનં નાદિયતિ, સઞ્ઞત્તિં ન ગચ્છતિ. તેનાહ ‘‘ભેસજ્જસમુટ્ઠિતો વિય રોગો અતેકિચ્છો હોતી’’તિ. યથા ચેત્થ સદ્ધાપઞ્ઞાનં અઞ્ઞમઞ્ઞવિરહો ન અત્થાવહો અનત્થાવહો ચ, એવમિધાપિ સમાધિવીરિયાનં અઞ્ઞમઞ્ઞવિરહો ન અવિક્ખેપાવહો વિક્ખેપાવહો ચાતિ વેદિતબ્બં. કોસજ્જં અભિભવતિ, તેન અપ્પનં ન પાપુણાતીતિ અધિપ્પાયો. ઉદ્ધચ્ચં અભિભવતીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. તદુભયન્તિ તં સદ્ધાપઞ્ઞાદ્વયં, સમાધિવીરિયદ્વયઞ્ચ. સમં કાતબ્બન્તિ સમરસં કાતબ્બં.

સમાધિકમ્મિકસ્સાતિ સમથકમ્મટ્ઠાનિકસ્સ. એવન્તિ એવં સન્તે, સદ્ધાય તેસં બલવભાવે સતીતિ અત્થો. સદ્દહન્તોતિ ‘‘પથવી પથવી’’તિ મનસિકરણમત્તેન કથં ઝાનુપ્પત્તીતિ અચિન્તેત્વા ‘‘અદ્ધા સમ્માસમ્બુદ્ધેન વુત્તવિધિ ઇજ્ઝિસ્સતી’’તિ સદ્દહન્તો સદ્ધં જનેન્તો. ઓકપ્પેન્તોતિ આરમ્મણં અનુપવિસિત્વા વિય અધિમુચ્ચનવસેન ઓકપ્પેન્તો પક્ખન્દન્તો. એકગ્ગતા બલવતી વટ્ટતિ સમાધિપધાનત્તા ઝાનસ્સ. ઉભિન્નન્તિ સમાધિપઞ્ઞાનં, સમાધિકમ્મિકસ્સ સમાધિનો અધિમત્તતાપિ ઇચ્છિતબ્બાતિ આહ ‘‘સમતાયપી’’તિ, સમભાવેનાપીતિ અત્થો. અપ્પનાતિ ઇધાધિપ્પેતઅપ્પના. તથા હિ ‘‘હોતિયેવા’’તિ સાસઙ્કં વદતિ ¶ , લોકુત્તરપ્પના પન તેસં સમભાવેનેવ ઇચ્છિતા. યથાહ – ‘‘સમથવિપસ્સનં યુગનદ્ધં ભાવેતી’’તિ (પટિ. મ. ૨.૧, ૫).

યદિ ¶ વિસેસતો સદ્ધાપઞ્ઞાનં, સમાધિવીરિયાનઞ્ચ સમતા ઇચ્છિતા, કથં સતીતિ આહ ‘‘સતિ પન સબ્બત્થ બલવતી વટ્ટતી’’તિ. સબ્બત્થાતિ લીનુદ્ધચ્ચપક્ખેસુ પઞ્ચસુ ઇન્દ્રિયેસુ. ઉદ્ધચ્ચપક્ખિયે ગણ્હન્તો ‘‘સદ્ધાવીરિયપઞ્ઞાન’’ન્તિ આહ. અઞ્ઞથાપીતિ ચ ગહેતબ્બા સિયા. તથા હિ ‘‘કોસજ્જપક્ખેન સમાધિના’’ ઇચ્ચેવ વુત્તં, ન ‘‘પસ્સદ્ધિસમાધિઉપેક્ખાહી’’તિ. સા સતિ. સબ્બેસુ રાજકમ્મેસુ નિયુત્તો સબ્બકમ્મિકો. તેન કારણેન સબ્બત્થ ઇચ્છિતબ્બત્થેન. આહ અટ્ઠકથાયં. સબ્બત્થ નિયુત્તા સબ્બત્થિકા, સબ્બેન વા લીનુદ્ધચ્ચપક્ખિયેન બોજ્ઝઙ્ગગ્ગહણેન અત્થેતબ્બા સબ્બત્થિયા, સબ્બત્થિયાવ સબ્બત્થિકા. ચિત્તન્તિ કુસલચિત્તં. તસ્સ હિ સતિ પટિસરણં પરાયણં અપ્પત્તસ્સ પત્તિયા અનધિગતસ્સ અધિગમાય. તેનાહ ‘‘આરક્ખપચ્ચુપટ્ઠાના’’તિઆદિ.

૬૩. ચિત્તેકગ્ગતાનિમિત્તસ્સાતિ ચિત્તેકગ્ગતાય નિમિત્તસ્સ, ચિત્તેકગ્ગતાસઙ્ખાતસ્સ ચ નિમિત્તસ્સ. ચિત્તસ્સ હિ સમાહિતાકારં સલ્લક્ખેત્વા સમથનિમિત્તં રક્ખન્તોયેવ કસિણનિમિત્તં રક્ખતિ. તસ્મા પથવીકસિણાદિકસ્સાતિ આદિ-સદ્દેન ન કેવલં પટિભાગનિમિત્તસ્સેવ, અથ ખો સમથનિમિત્તસ્સાપિ ગહણં દટ્ઠબ્બં. તન્તિ રક્ખણકોસલ્લં. ઇધ અપ્પનાકોસલ્લકથાયં ‘‘નિમિત્તકોસલ્લ’’ન્તિ અધિપ્પેતં, કરણભાવનાકોસલ્લાનં પગેવ સિદ્ધત્તાતિ અધિપ્પાયો.

૬૪. અતિસિથિલવીરિયતાદીહીતિ આદિ-સદ્દેન પમોદનસંવેજનવિપરિયાયે સઙ્ગણ્હાતિ. લીનન્તિ સઙ્કુચિતં કોસજ્જપક્ખપતિતં. ચિત્તન્તિ ભાવનાચિત્તં. ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગાદયો ભાવેતીતિ એત્થ ‘‘તયો’’તિ પદં આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. યથા પન તે ભાવેતબ્બા, તં સયમેવ વક્ખતિ.

પરિત્તન્તિ અપ્પકં. ઉજ્જાલેતુકામોતિ પદીપેતુકામો. ઉદકવાતં દદેય્યાતિ ઉદકમિસ્સં વાતં ઉપનેય્ય. અકાલોતિ નકાલો, અયુત્તકાલો વા. સતિઆદિધમ્મસામગ્ગિસઙ્ખાતાય બોધિયા બુજ્ઝતિ એતાયાતિ કત્વા, તંસમઙ્ગિનો વા બુજ્ઝતીતિ બોધિનો યોગિનો અઙ્ગન્તિ બોજ્ઝઙ્ગો ¶ , પસત્થો, સુન્દરો વા બોજ્ઝઙ્ગો સમ્બોજ્ઝઙ્ગો ¶ . કાયચિત્તદરથવૂપસમલક્ખણા પસ્સદ્ધિયેવ સમ્બોજ્ઝઙ્ગો પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, તસ્સ પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ. સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગાદીસુપિ એસેવ નયો. અયં પન વિસેસો – સમાધિસ્સ તાવ પદત્થલક્ખણાનિ હેટ્ઠા આગતાનેવ. ઉપપત્તિતો ઇક્ખતીતિ ઉપેક્ખા. સા પનાયં અત્થતો તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાવ ઇધ બોજ્ઝઙ્ગુપેક્ખા વેદિતબ્બા. દુસમુટ્ઠાપયન્તિ સમુટ્ઠાપેતું ઉપ્પાદેતું અસક્કુણેય્યં. ધમ્માનં, ધમ્મેસુ વા વિચયો ધમ્મવિચયો, પઞ્ઞાતિ અત્થો. વીરસ્સ ભાવો, કમ્મં વા, વિધિના વા ઈરેતબ્બં પવત્તેતબ્બન્તિ વીરિયં, ઉસ્સાહો. પીણેતિ કાયં, ચિત્તં ચ સન્તપ્પેતીતિ પીતિ.

યં યં સકં યથાસકં, અત્તનો અત્તનોતિ અત્થો. આહારવસેનાતિ પચ્ચયવસેન. ભાવનાતિ ઉપ્પાદના, વડ્ઢના ચ. કુસલાકુસલાતિ કોસલ્લસમ્ભૂતટ્ઠેન કુસલા, તપ્પટિપક્ખતો અકુસલા. યે અકુસલા, તે સાવજ્જા. યે કુસલા, તે અનવજ્જા. અકુસલા હીના, ઇતરે પણીતા. કુસલાપિ વા હીનેહિ છન્દાદીહિ આરદ્ધા હીના, ઇતરે પણીતા. કણ્હાતિ કાળકા ચિત્તસ્સ અપભસ્સરભાવકરણા, સુક્કાતિ ઓદાતા ચિત્તસ્સ પભસ્સરભાવકરણા. કણ્હાભિજાતિહેતુતો વા કણ્હા, સુક્કાભિજાતિહેતુતો સુક્કા. તે એવ સપ્પટિભાગા. કણ્હા હિ ઉજુવિપચ્ચનીકતાય સુક્કેહિ સપ્પટિભાગા. તથા સુક્કાપિ ઇતરેહિ. અથ વા કણ્હા ચ સુક્કા ચ સપ્પટિભાગા ચ કણ્હસુક્કસપ્પટિભાગા. સુખા હિ વેદના દુક્ખાય વેદનાય સપ્પટિભાગા, દુક્ખા ચ વેદના સુખાય સપ્પટિભાગાતિ. અનુપ્પન્નસ્સાતિ અનિબ્બત્તસ્સ. ઉપ્પાદાયાતિ ઉપ્પાદનત્થાય. ઉપ્પન્નસ્સાતિ નિબ્બત્તસ્સ. ભિય્યોભાવાયાતિ પુનપ્પુનભાવાય. વેપુલ્લાયાતિ વિપુલભાવાય. ભાવનાયાતિ વડ્ઢિયા. પારિપૂરિયાતિ પરિપૂરણત્થાય.

તત્થાતિ ‘‘અત્થિ ભિક્ખવે’’તિઆદિના દસ્સિતપાઠે. સભાવસામઞ્ઞલક્ખણપટિવેધવસેનાતિ એકજ્ઝં કત્વા ગહણે અનવજ્જસુખવિપાકાદિકસ્સ વિસું વિસું પન ફુસનાદિકસ્સ સભાવલક્ખણસ્સ, અનિચ્ચાદિકસ્સ સામઞ્ઞલક્ખણસ્સ ચ પટિવિજ્ઝનવસેન. પવત્તમનસિકારોતિ કુસલાદીનં તંતંસભાવલક્ખણાદિકસ્સ યાથાવતો અવબુજ્ઝનવસેન ઉપ્પન્નજવનચિત્તુપ્પાદો. સો હિ અવિપરીતમનસિકારતાય ‘‘યોનિસોમનસિકારો’’તિ વુત્તો. તદાભોગતાય આવજ્જનાપિ તગ્ગતિકાવ. રુપ્પનલક્ખણાદિકમ્પિ ¶ ઇધ સામઞ્ઞલક્ખણેનેવ સઙ્ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. કુસલકિરિયાય આદિઆરમ્ભવસેન પવત્તવીરિયં ધિતિસભાવતાય ‘‘ધાતૂ’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘આરમ્ભધાતૂતિ પઠમવીરિયં વુચ્ચતી’’તિ. લદ્ધાસેવનં વીરિયં બલપ્પત્તં ¶ હુત્વા પટિપક્ખં વિધમતીતિ આહ ‘‘કોસજ્જતો નિક્ખન્તત્તા તતો બલવતર’’ન્તિ. અધિમત્તાધિમત્તતરાનં પટિપક્ખધમ્માનં વિધમનસમત્થં પટુપટુતરાદિભાવપ્પત્તં હોતીતિ વુત્તં ‘‘પરં પરં ઠાનં અક્કમનતો તતોપિ બલવતર’’ન્તિ. તિટ્ઠતિ પવત્તતિ એત્થાતિ ઠાનિયા, પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઠાનિયા પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગટ્ઠાનિયા. ઠાતબ્બો વા ઠાનિયો, પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ઠાનિયો એતેસૂતિ પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગટ્ઠાનિયા, અપરાપરં વત્તમાના પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસમ્પયુત્તા ધમ્મા. યસ્મા પન તેસુ પીતિયેવ પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ વિસેસકારણં, તસ્મા વુત્તં ‘‘પીતિયા એવ એતં નામ’’ન્તિ. ઉપ્પાદકમનસિકારોતિ યથા મનસિ કરોતો અનુપ્પન્નો પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પન્નો ચ વડ્ઢતિ, તથા પવત્તમનસિકારો.

પરિપુચ્છકતાતિ પરિયોગાહેત્વા પુચ્છકભાવો. પઞ્ચપિ હિ નિકાયે ઉગ્ગહેત્વા આચરિયે પરિયુપાસિત્વા તસ્સ તસ્સ અત્થં પરિપુચ્છન્તસ્સ, તે વા સહ અટ્ઠકથાય પરિયોગાહેત્વા યં યં તત્થ ગણ્ઠિટ્ઠાનં, તં તં ‘‘ઇદં, ભન્તે, કથં, ઇમસ્સ કો અત્થો’’તિ પુચ્છન્તસ્સ ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ઉપ્પજ્જતીતિ. વત્થુવિસદકિરિયા ઇન્દ્રિયસમત્તપટિપાદના સઙ્ખેપતો, વિત્થારતો ચ પકાસિતા એવ. તત્થ પન સમાધિસંવત્તનિયભાવેન આગતા, ઇધ પઞ્ઞાસંવત્તનિયભાવેન. યદગ્ગેન હિ સમાધિસંવત્તનિકા, તદગ્ગેન પઞ્ઞાસંવત્તનિકા સમાધિસ્સ ઞાણપચ્ચુપટ્ઠાનતો. ‘‘સમાહિતો યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ (સં. નિ. ૪.૯૯; ૫.૧૦૭૧) વુત્તં. દુપ્પઞ્ઞપુગ્ગલપરિવજ્જના નામ દુપ્પઞ્ઞાનં મન્દબુદ્ધીનં ભત્તનિક્ખિત્તકાકમંસનિક્ખિત્તસુનખસદિસાનં મોમૂહપુગ્ગલાનં દૂરતો પરિચ્ચજના. પઞ્ઞવન્તપુગ્ગલસેવના નામ પઞ્ઞાય કતાધિકારાનં સચ્ચપટિચ્ચસમુપ્પાદાદીસુ કુસલાનં અરિયાનં, વિપસ્સનાકમ્મિકાનં વા મહાપઞ્ઞાનં કાલેન કાલં ઉપસઙ્કમનં. ગમ્ભીરઞાણચરિયપચ્ચવેક્ખણાતિ ગમ્ભીરઞાણેહિ ચરિતબ્બાનં ખન્ધાયતનધાતાદીનં, સચ્ચપચ્ચયાકારાદિદીપનાનં વા સુઞ્ઞતાપટિસંયુત્તાનં સુત્તન્તાનં પચ્ચવેક્ખણા. તદધિમુત્તતાતિ પઞ્ઞાધિમુત્તતા, પઞ્ઞાય નિન્નપોણપબ્ભારતાતિ અત્થો.

અપાયાદીતિ ¶ આદિ-સદ્દેન જાતિઆદિં અતીતે વટ્ટમૂલકં દુક્ખં, અનાગતે વટ્ટમૂલકં દુક્ખં, પચ્ચુપ્પન્ને આહારપરિયેટ્ઠિમૂલકઞ્ચ દુક્ખં સઙ્ગણ્હાતિ. વીરિયાયત્તસ્સ લોકિયલોકુત્તરવિસેસસ્સ અધિગમો એવ આનિસંસો, તસ્સ દસ્સનસીલતા વીરિયાયત્ત…પે… દસ્સિતા. સપુબ્બભાગો નિબ્બાનગામિમગ્ગો ગમનવીથિ ગન્તબ્બા પટિપજ્જિતબ્બા પટિપદાતિ કત્વા ¶ . દાયકાનં મહપ્ફલભાવકરણેન પિણ્ડાપચાયનતાતિ પચ્ચયદાયકાનં અત્તનિ કારસ્સ અત્તનો સમ્માપટિપત્તિયા મહપ્ફલકારભાવસ્સ કરણેન પિણ્ડસ્સ ભિક્ખાય પટિપૂજના. ઇતરથાતિ આમિસપૂજાય. કુસીતપુગ્ગલપરિવજ્જનતાતિ અલસાનં ભાવનાય નામમત્તમ્પિ અજાનન્તાનં કાયદળ્હીબહુલાનં યાવદત્થં ભુઞ્જિત્વા સેય્યસુખાદિઅનુયુઞ્જનકાનં તિરચ્છાનકથિકાનં પુગ્ગલાનં દૂરતો પરિચ્ચજના. આરદ્ધવીરિયપુગ્ગલસેવનતાતિ ‘‘દિવસં ચઙ્કમેન નિસજ્જાયા’’તિઆદિના (વિભ. ૫૧૯; અ. નિ. ૩.૧૬) ભાવનારમ્ભવસેન આરદ્ધવીરિયાનં દળ્હપરક્કમાનં પુગ્ગલાનં કાલેન કાલં ઉપસઙ્કમના. સમ્મપ્પધાનપચ્ચવેક્ખણતાતિ ચતુબ્બિધસમ્મપ્પધાનાનુભાવસ્સ પચ્ચવેક્ખણતા. તદધિમુત્તતાતિ તસ્મિં વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગે અધિમુત્તિ સબ્બિરિયાપથેસુ નિન્નપોણપબ્ભારતા. એત્થ ચ થિનમિદ્ધવિનોદનકુસીતપુગ્ગલપરિવજ્જનઆરદ્ધવીરિયપુગ્ગલસેવનતદધિમુત્તતા પટિપક્ખવિધમનપચ્ચયૂપસંહારવસેન, અપાયાદિભયપચ્ચવેક્ખણાદયો સમુત્તેજનવસેન વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદકા દટ્ઠબ્બા.

બુદ્ધાદીસુ પસાદસિનેહાભાવેન થુસખરહદયા લૂખપુગ્ગલા, તબ્બિપરિયાયેન સિનિદ્ધપુગ્ગલા વેદિતબ્બા. બુદ્ધાદીનં ગુણપરિદીપના સમ્પસાદનીયસુત્તાદયો (દી. નિ. ૩.૧૪૧ આદયો) પસાદનીયસુત્તન્તા. ઇમેહિ આકારેહીતિ યથાવુત્તેહિ કુસલાદીનં સભાવસામઞ્ઞલક્ખણપટિવિજ્ઝનાદિઆકારેહિ ચેવ પરિપુચ્છકતાદિઆકારેહિ ચ. એતે ધમ્મેતિ એતે કુસલાદીસુ યોનિસોમનસિકારાદિકે ચેવ ધમ્મત્થઞ્ઞુતાદિકે ચ.

૬૫. અચ્ચારદ્ધવીરિયતાદીહીતિ અતિવિય પગ્ગહિતવીરિયતાદીહિ. આદિ-સદ્દેન સંવેજનપમોદનાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. ઉદ્ધતન્તિ સમાધિઆદીનં મન્દતાય અવૂપસન્તં. દુવૂપસમયન્તિ વૂપસમેતું સમાધાતું અસક્કુણેય્યં.

તં ¶ આકારં સલ્લક્ખેત્વાતિ યેનાકારેન અસ્સ યોગિનો પસ્સદ્ધિ સમાધિ ઉપેક્ખાતિ ઇમે પસ્સદ્ધિઆદયો ધમ્મા પુબ્બે યથારહં તસ્મિં તસ્મિં કાલે ઉપ્પન્નપુબ્બા, તં ચિત્તતંસમ્પયુત્તધમ્માનં પસ્સદ્ધાકારં, સમાહિતાકારં, અજ્ઝુપેક્ખિતાકારઞ્ચ ઉપલક્ખેત્વા ઉપધારેત્વા. તીસુપિ પદેસૂતિ ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, કાયપ્પસ્સદ્ધી’’તિઆદિના આગતેસુ તીસુપિ વાક્યેસુ, તેહિ વા પકાસિતેસુ તીસુ ધમ્મકોટ્ઠાસેસુ. યથાસમાહિતાકારં સલ્લક્ખેત્વા ગય્હમાનો ¶ સમથો એવ સમથનિમિત્તન્તિ આહ ‘‘સમથનિમિત્તન્તિ ચ સમથસ્સેવેતમધિવચન’’ન્તિ. નાનારમ્મણે પરિબ્ભમનેન વિવિધં અગ્ગં એતસ્સાતિ બ્યગ્ગો, વિક્ખેપો. તથા હિ સો અનવટ્ઠાનરસો, ભન્તતાપચ્ચુપટ્ઠાનો ચ વુત્તો. એકગ્ગતાભાવતો બ્યગ્ગપટિપક્ખોતિ અબ્યગ્ગો, સમાધિ. સો એવ નિમિત્તન્તિ પુબ્બે વિય વત્તબ્બં. તેનાહ ‘‘અવિક્ખેપટ્ઠેન ચ તસ્સેવ અબ્યગ્ગનિમિત્તન્તિ અધિવચન’’ન્તિ.

સરીરાવત્થં ઞત્વા મત્તસો પરિભુત્તો પણીતાહારો કાયલહુતાદીનં સમુટ્ઠાપનેન પસ્સદ્ધિયા પચ્ચયો હોતિ, તથા ઉતુસપ્પાયં, ઇરિયાપથસપ્પાયઞ્ચ સેવિતં, પયોગો ચ કાયિકો પવત્તિતોતિ આહ ‘‘પણીતભોજનસેવનતા’’તિઆદિ. પયોગસમતાદીનં અભાવેન સદરથકાયચિત્તા પુગ્ગલા સારદ્ધપુગ્ગલા. વુત્તવિપરિયાયેન પસ્સદ્ધકાયા પુગ્ગલા વેદિતબ્બા.

નિરસ્સાદસ્સાતિ ભાવનસ્સાદરહિતસ્સ. ભાવના હિ વીથિપટિપન્ના પુબ્બેનાપરં વિસેસવતી પવત્તમાના ચિત્તસ્સ અસ્સાદં ઉપસમસુખં આવહતિ, તદભાવતો નિરસ્સાદં ચિત્તં હોતિ. સદ્ધાસંવેગવસેનાતિ સદ્ધાવસેન, સંવેગવસેન ચ. સમ્પહંસનતાતિ સમ્મદેવ પહંસનતા સંવેજનપુબ્બકપસાદુપ્પાદનેન ભાવના ચિત્તસ્સ તોસના. સમ્માપવત્તસ્સાતિ લીનુદ્ધચ્ચવિરહેન, સમથવીથિપટિપત્તિયા ચ સમં, સવિસેસઞ્ચ પવત્તિયા સમ્મદેવ પવત્તસ્સ ભાવનાચિત્તસ્સ. અજ્ઝુપેક્ખનતાતિ પગ્ગહનિગ્ગહસમ્પહંસનેસુ અબ્યાવટતા. ઝાનવિમોક્ખપચ્ચવેક્ખણતાતિ પઠમાદીનિ ઝાનાનિ પચ્ચનીકધમ્મેહિ સુટ્ઠુ વિમુત્તતાદિના તેયેવ વિમોક્ખા તેસં ‘‘એવં ભાવના, એવં સમાપજ્જના, એવં અધિટ્ઠાનં, એવં વુટ્ઠાનં, એવં સંકિલેસો, એવં વોદાન’’ન્તિ પતિ પતિ અવેક્ખણા.

સત્તમજ્ઝત્તતાતિ ¶ સત્તેસુ પિયટ્ઠાનિયેસુપિ ગહટ્ઠપબ્બજિતેસુ મજ્ઝત્તાકારો અજ્ઝુપેક્ખના. સઙ્ખારમજ્ઝત્તતાતિ અજ્ઝત્તિકેસુ ચક્ખાદીસુ, બાહિરેસુ પત્તચીવરાદીસુ મજ્ઝત્તાકારો અજ્ઝુપેક્ખના. સત્તસઙ્ખારાનં મમાયનં સત્તસઙ્ખારકેલાયનં. ઇમેહાકારેહીતિ ઇમેહિ યથાવુત્તેહિ કાયચિત્તાનં પસ્સદ્ધાકારસલ્લક્ખણાદિઆકારેહિ ચેવ સપ્પાયાહારસેવનાદિઆકારેહિ ચ. એતે ધમ્મેતિ એતે પસ્સદ્ધિઆદિધમ્મે.

૬૬. પઞ્ઞાપયોગમન્દતાયાતિ પઞ્ઞાબ્યાપારસ્સ અપ્પભાવેન. યથા હિ દાનસીલાનિ અલોભાદોસપ્પધાનાનિ ¶ , એવં ભાવના અમોહપ્પધાના વિસેસતો અપ્પનાવહા. તત્થ યદા પઞ્ઞા ન બલવતી હોતિ, તદા ભાવનાચિત્તસ્સ અનભિસઙ્ખતો વિય આહારો પુરિસસ્સ અભિરુચિં ન જનેતિ, તેન તં નિરસ્સાદં હોતિ. યદા ચ ભાવના પુબ્બેનાપરં વિસેસાવહા ન હોતિ સમ્મદેવ અવીથિપટિપત્તિયા, તદા ઉપસમસુખસ્સ અલાભેન ચિત્તં નિરસ્સાદં હોતિ. તદુભયં સન્ધાયાહ ‘‘પઞ્ઞાપયોગમન્દતાયા’’તિઆદિ. નન્તિ ચિત્તં. જાતિજરાબ્યાધિમરણાનિ યથારહં સુગતિયં, દુગ્ગતિયઞ્ચ હોન્તીતિ તદઞ્ઞમેવ પઞ્ચવિધબન્ધનાદિખુપ્પિપાસાદિઅઞ્ઞમઞ્ઞવિબાધનાદિહેતુકં અપાયદુક્ખં દટ્ઠબ્બં. તયિદં સબ્બં તેસં તેસં સત્તાનં પચ્ચુપ્પન્નભવનિસ્સિતં ગહિતન્તિ અતીતે, અનાગતે ચ કાલે વટ્ટમૂલકદુક્ખાનિ વિસું ગહિતાનિ. યે પન સત્તા આહારૂપજીવિનો, તત્થ ચ ઉટ્ઠાનફલૂપજીવિનો, તેસં અઞ્ઞેહિ અસાધારણં જીવિતદુક્ખં અટ્ઠમં સંવેગવત્થુ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

અસ્સાતિ ચિત્તસ્સ. અલીનન્તિઆદીસુ કોસજ્જપક્ખિયાનં ધમ્માનં અનધિમત્તતાય અલીનં. ઉદ્ધચ્ચપક્ખિકાનં ધમ્માનં અનધિમત્તતાય અનુદ્ધતં. પઞ્ઞાપયોગસમ્પત્તિયા, ઉપસમસુખાધિગમેન ચ અનિરસ્સાદં. પુબ્બેનાપરં સવિસેસં તતો એવ આરમ્મણે સમપ્પવત્તં, સમથવીથિપટિપન્નઞ્ચ. તત્થ અલીનતાય પગ્ગહે, અનુદ્ધતતાય નિગ્ગહે, અનિરસ્સાદતાય સમ્પહંસને ન બ્યાપારં આપજ્જતિ. અલીનાનુદ્ધતતાય હિ આરમ્મણે સમપ્પવત્તં અનિરસ્સાદતાય સમથવીથિપટિપન્નં. સમપ્પવત્તિયા વા અલીનં અનુદ્ધતં, સમથવીથિપટિપત્તિયા અનિરસ્સાદન્તિ દટ્ઠબ્બં.

નેક્ખમ્મપટિપદન્તિ ઝાનપટિપત્તિં. સમાધિઅધિમુત્તતાતિ સમાધિનિબ્બત્તને ઝાનાધિગમે યુત્તપ્પયુત્તતા. સા પન યસ્મા સમાધિં ગરું કત્વા તત્થ નિન્નપોણપબ્ભારભાવેન ¶ પવત્તિયા હોતિ, તસ્મા ‘‘સમાધિગરૂ’’તિઆદિ વુત્તં.

૬૭. પટિલદ્ધે નિમિત્તસ્મિં એવં હિ સમ્પાદયતો અપ્પનાકોસલ્લં ઇમં અપ્પના સમ્પવત્તતીતિ સમ્બન્ધો. સાતિ અપ્પના. હિત્વા હીતિ હિ-સદ્દો હેતુઅત્થો. યસ્મા ઠાનમેતં ન વિજ્જતિ, તસ્મા ચિત્તપ્પવત્તિઆકારં ભાવનાચિત્તસ્સ લીનુદ્ધતાદિવસેન પવત્તિઆકારં સલ્લક્ખયં ઉપધારેન્તો. સમતં વીરિયસ્સેવ વીરિયસ્સ સમાધિના સમરસતંયેવ યોજયેથ. કથં પન યોજયેથાતિ આહ ‘‘ઈસકમ્પી’’તિઆદિ. તત્થ લયન્તિ લીનભાવં, સઙ્કોચન્તિ અત્થો. યન્તન્તિ ગચ્છન્તં ¶ , પગ્ગણ્હેથેવ સમભાવાયાતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘અચ્ચારદ્ધં નિસેધેત્વા સમમેવ પવત્તયે’’તિ. કથં પન સમમેવ પવત્તયેતિ આહ ‘‘રેણુમ્હી’’તિઆદિ. યથાતિ રેણુઆદીસુ યથા મધુકરાદીનં પવત્તિ ઉપમાભાવેન અટ્ઠકથાયં સમ્મવણ્ણિતા, એવં લીનુદ્ધતભાવેહિ મોચયિત્વા વીરિયસમતાયોજનેન નિમિત્તાભિમુખં માનસં પટિપાદયે પટિભાગનિમિત્તાભિમુખં ભાવનાચિત્તં સમ્પાદેય્યાતિ અત્થો.

૬૮. તત્રાતિ તસ્મિં ‘‘રેણુમ્હી’’તિઆદિના વુત્તગાથાદ્વયે. અત્થદીપના ઉપમૂપમેય્યત્થવિભાવના. અછેકોતિ અકુસલો. પક્ખન્દોતિ ધાવિતું આરદ્ધો. વિકસનક્ખણેયેવ સરસં કુસુમપરાગં હોતિ, પચ્છા વાતાદીહિ પરિપતતિ, વિરસં વા હોતિ. તસ્મા નિવત્તને રેણુ ખીયતીતિ આહ ‘‘ખીણે રેણુમ્હિ સમ્પાપુણાતી’’તિ. પુપ્ફરાસિન્તિ રુક્ખસાખાસુ નિસ્સિતં પુપ્ફસઞ્ચયં.

સલ્લકત્તઅન્તેવાસિકેસૂતિ સલ્લકત્તઆચરિયસ્સ અન્તેવાસિકેસુ. ઉદકથાલગતેતિ ઉદકથાલિયં ઠપિતે. સત્થકમ્મન્તિ સિરાવેધનાદિસત્થકમ્મં. ફુસિતુમ્પિ ઉપ્પલપત્તન્તિ સમ્બન્ધો. સમેનાતિ પુરિમકા વિય ગરું, મન્દઞ્ચ પયોગં અકત્વા સમપ્પમાણેન પયોગેન. તત્થાતિ ઉપ્પલપત્તે. પરિયોદાતસિપ્પોતિ સુવિસુદ્ધસિપ્પો નિપ્ફન્નસિપ્પો.

મક્કટકસુત્તન્તિ ¶ લૂતસુત્તં. નિયામકો નાવાસારથી. લઙ્કારન્તિ કિલઞ્જાદિમયં નાવાકટસારકં. તેલેન અછડ્ડેન્તો નાળિં પૂરેતીતિ સરાવાદિગતેન તેલેન અછડ્ડેન્તો સુખુમચ્છિદ્દકં તેલનાળિં પૂરેતિ. એવમેવાતિ યથા તે આદિતો વુત્તમધુકરસલ્લકત્તઅન્તેવાસિસુત્તાકડ્ઢકનિયામકતેલપૂરકા વેગેન પયોગં કરોન્તિ, એવમેવ યો ભિક્ખુ ‘‘સીઘં અપ્પનં પાપુણિસ્સામી’’તિ ગાળ્હં વીરિયં કરોતિ, યો મજ્ઝે વુત્તમધુકરાદયો વિય વીરિયં ન કરોતિ, ઇમે દ્વેપિ વીરિયસમતાભાવેન અપ્પનં પાપુણિતું ન સક્કોન્તિ. યો પન અવસાને વુત્તમધુકરાદયો વિય સમપ્પયોગો, અયં અપ્પનં પાપુણિતું સક્કોતિ વીરિયસમતાયોગતોતિ ઉપમાસંસન્દનં વેદિતબ્બં. તેન વુત્તં ‘‘એકો ભિક્ખૂ’’તિઆદિ. લીનં ભાવનાચિત્તન્તિ અધિપ્પાયો.

૬૯. એવન્તિ ¶ વુત્તપ્પકારેન. વીરિયસમતાયોજનવસેન વીથિપટિપન્નં ભાવનામાનસં પટિભાગનિમિત્તેયેવ ઠપનવસેન નિમિત્તાભિમુખં પટિપાદયતો અસ્સ યોગિનો. ઇજ્ઝિસ્સતીતિ સમિજ્ઝિસ્સતિ, ઉપ્પજ્જિસ્સતીતિ અત્થો. અનુયોગવસેનાતિ ભાવનાવસેન. સેસાનીતિ સેસાનિ તીણિ, ચત્તારિ વા. પકતિચિત્તેહીતિ પાકતિકેહિ કામાવચરચિત્તેહિ. બલવ…પે… ચિત્તેકગ્ગતાનિ ભાવનાબલેન પટુતરસભાવપ્પત્તિયા. પરિકમ્મત્તાતિ પટિસઙ્ખારકત્તા. યદિ આસન્નત્તા ઉપચારતા, ગોત્રભુનો એવ ઉપચારસમઞ્ઞા સિયાતિ આહ ‘‘સમીપચારિત્તા વા’’તિ. અનચ્ચાસન્નોપિ હિ નાતિદૂરપવત્તી સમીપચારી નામ હોતિ. અપ્પનં ઉપેચ્ચ ચરન્તીતિ ઉપચારાનિ. ઇતો પુબ્બે પરિકમ્માનન્તિ નાનાવજ્જનવીથિયં પરિકમ્માનં. એત્થાતિ એતેસુ પરિકમ્મુપચારાનુલોમસઞ્ઞિતેસુ. સબ્બન્તિમન્તિ તતિયં, ચતુત્થં વા. પરિત્તગોત્તાભિભવનતોતિ પરિત્તસ્સ ગોત્તસ્સ અભિભવનતો. ગંતાયતીતિ હિ ગોત્તં, ‘‘પરિત્ત’’ન્તિ પવત્તમાનં અભિધાનં, બુદ્ધિઞ્ચ એકંસિકવિસયતાય રક્ખતીતિ પરિત્તગોત્તં. યથા હિ બુદ્ધિ આરમ્મણભૂતેન અત્થેન વિના ન પવત્તતિ, એવં અભિધાનં અભિધેય્યભૂતેન. તસ્મા સો તાનિ તાયતિ રક્ખતીતિ વુચ્ચતિ. તં પન મહગ્ગતાનુત્તરવિધુરં કામતણ્હાય ગોચરભૂતં કામાવચરધમ્માનં આવેણિકરૂપં દટ્ઠબ્બં. મહગ્ગતગોત્તેપિ ઇમિના નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. ભાવનતોતિ ઉપ્પાદનતો.

અવિસેસેન ¶ સબ્બેસં સબ્બા સમઞ્ઞાતિ પઠમનયો ગહિતગ્ગહણં હોતીતિ આહ ‘‘અગ્ગહિતગ્ગહણેના’’તિઆદિ. નાનાવજ્જનપરિકમ્મમેવ પરિકમ્મન્તિ અધિપ્પાયેન ‘‘પઠમં વા ઉપચાર’’ન્તિઆદિ વુત્તં. ચતુત્થં અપ્પનાચિત્તં, પઞ્ચમં વા અપ્પનાચિત્તં પુબ્બે વુત્તનયેન સચે ચતુત્થં ગોત્રભુ હોતીતિ અત્થો. પઞ્ચમં વાતિ વા-સદ્દો અનિયમે. સ્વાયં અનિયમો ઇમિના કારણેનાતિ દસ્સેતું ‘‘તઞ્ચ ખો ખિપ્પાભિઞ્ઞદન્ધાભિઞ્ઞવસેના’’તિ વુત્તં. તત્થ ખિપ્પાભિઞ્ઞસ્સ ચતુત્થં અપ્પેતિ, દન્ધાભિઞ્ઞસ્સ પઞ્ચમં. કસ્મા પન ચતુત્થં, પઞ્ચમં વા અપ્પેતિ, ન તતો પરન્તિ આહ ‘‘તતો પરં જવનં પતતી’’તિ. તતો પઞ્ચમતો પરં છટ્ઠં, સત્તમઞ્ચ જવનં પતન્તં વિય હોતિ પરિક્ખીણજવત્તાતિ અધિપ્પાયો.

યથા અલદ્ધાસેવનં પઠમજવનં દુબ્બલત્તા ગોત્રભું ન ઉપ્પાદેતિ, લદ્ધાસેવનં પન બલવભાવતો ¶ દુતિયં, તતિયં વા ગોત્રભું ઉપ્પાદેતિ, એવં લદ્ધાસેવનતાય બલવભાવતો છટ્ઠં, સત્તમમ્પિ અપ્પેતીતિ થેરસ્સ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘તસ્મા છટ્ઠેપિ સત્તમેપિ અપ્પના હોતી’’તિ. તન્તિ થેરસ્સ વચનં. સુત્તસુત્તાનુલોમઆચરિયવાદેહિ અનુપત્થમ્ભિતત્તા વુત્તં ‘‘અત્તનોમતિમત્ત’’ન્તિ. ‘‘પુરિમા પુરિમા કુસલા ધમ્મા’’તિ (પટ્ઠા. ૧.૧.૧૨) પન સુત્તપદમકારણં આસેવનપચ્ચયલાભસ્સ બલવભાવે અનેકન્તિકત્તા. તથા હિ અલદ્ધાસેવનાપિ પઠમચેતના દિટ્ઠધમ્મવેદનીયા હોતિ, લદ્ધાસેવના દુતિયચેતના યાવ છટ્ઠચેતના અપરાપરિયવેદનીયા. ચતુત્થપઞ્ચમેસુયેવાતિઆદિ વુત્તસ્સેવત્થસ્સ યુત્તિદસ્સનમુખેન નિગમનત્થં વુત્તં. તત્થ યદિ છટ્ઠસત્તમં જવનં પતિતં નામ હોતિ પરિક્ખીણજવત્તા, કથં સત્તમજવનચેતના ઉપપજ્જવેદનીયા, આનન્તરિયા ચ હોતીતિ? નાયં વિસેસો આસેવનપચ્ચયલાભેન બલપ્પત્તિયા. કિઞ્ચરહિ કિરિયાવત્થાવિસેસતો. કિરિયાવત્થા હિ આરમ્ભમજ્ઝપરિયોસાનવસેન તિવિધા. તત્થ ચ પરિયોસાનાવત્થાય સન્નિટ્ઠાપકચેતનાભાવેન ઉપપજ્જવેદનીયાદિતા હોતિ, ન બલવભાવેનાતિ દટ્ઠબ્બં. પટિસન્ધિયા અનન્તરપચ્ચયભાવિનો વિપાકસન્તાનસ્સ અનન્તરપચ્ચયભાવેન તથા અભિસઙ્ખતત્તાતિ ચ વદન્તિ. તસ્મા છટ્ઠસત્તમાનં પપાતાભિમુખતાય પરિક્ખીણજવતા ન સક્કા નિવારેતું. તથા હિ ‘‘યથા હિ પુરિસો’’તિઆદિ વુત્તં.

સા ¶ ચ પન અપ્પના. અદ્ધાનપરિચ્છેદોતિ કાલપરિચ્છેદો. સો પનેત્થ સત્તસુ ઠાનેસુ કત્થચિ અપરિમાણચિત્તક્ખણતાય, કત્થચિ અતિઇત્તરખણતાય નત્થીતિ વુત્તો. ન હેત્થ સમ્પુણ્ણજવનવીથિ અદ્ધા લબ્ભતિ. તેનેવાહ ‘‘એત્થ મગ્ગાનન્તરફલ’’ન્તિઆદિ. સેસટ્ઠાનેસૂતિ પઠમપ્પના, લોકિયાભિઞ્ઞા, મગ્ગક્ખણો, નિરોધા વુટ્ઠહન્તસ્સ ફલક્ખણોતિ એતેસુ ચતૂસુ ઠાનેસુ.

એત્તાવતાતિ એત્તકેન ભાવનાક્કમેન એસ યોગાવચરો પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. એવં વિહરતા ચ અનેન તદેવ પઠમં ઝાનં અધિગતં હોતિ પથવીકસિણન્તિ સમ્બન્ધો.

૭૦. તત્થાતિ તસ્મિં ઝાનપાઠે. વિવિચ્ચિત્વાતિ વિસું હુત્વા. તેનાહ ‘‘વિના હુત્વા અપક્કમિત્વા’’તિ, પજહનવસેન અપસક્કિત્વાતિ અત્થો. વિવિચ્ચેવ કામેહીતિ એત્થ ‘‘વિવિચ્ચા’’તિ ઇમિના વિવેચનં ઝાનક્ખણે કામાનં અભાવમત્તં વુત્તં. ‘‘વિવિચ્ચેવા’’તિ પન ઇમિના એકંસતો કામાનં વિવેચેતબ્બતાદીપનેન તપ્પટિપક્ખતા ઝાનસ્સ, કામવિવેકસ્સ ચ ઝાનાધિગમૂપાયતા ¶ દસ્સિતા હોતીતિ ઇમમત્થં દસ્સેતું ‘‘પઠમં ઝાન’’ન્તિઆદિં વત્વા તમેવત્થં પાકટતરં કાતું ‘‘કથ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. ‘‘અન્ધકારે સતિ પદીપોભાસો વિયા’’તિ એતેન યથા પદીપોભાસાભાવેન રત્તિયં અન્ધકારાભિભવો, એવં ઝાનાભાવેન સત્તસન્તતિયં કામાભિભવોતિ દસ્સેતિ.

એતન્તિ પુબ્બપદેયેવ અવધારણવચનં. ન ખો પન એવં દટ્ઠબ્બં ‘‘કામેહિ એવા’’તિ અવધારણસ્સ અકતત્તા. નિસ્સરન્તિ નિગ્ગચ્છન્તિ એતેન, એત્થ વાતિ નિસ્સરણં. કે નિગ્ગચ્છન્તિ? કામા, તેસં કામાનં નિસ્સરણં પહાનં તન્નિસ્સરણં, તતો. કથં પન સમાને વિક્ખમ્ભને કામાનમેવેતં નિસ્સરણં, ન બ્યાપાદાદીનન્તિ ચોદનં યુત્તિતો, આગમતો ચ સોધેતું ‘‘કામધાતૂ’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ કામધાતુસમતિક્કમનતોતિ સકલસ્સપિ કામભવસ્સ સમતિક્કમપટિપદાભાવતો. તેન ઇમસ્સ ઝાનસ્સ કામપરિઞ્ઞાભાવમાહ. કામરાગપટિપક્ખતોતિ વક્ખમાનવિભાગસ્સ કિલેસકામસ્સ પચ્ચત્થિકભાવતો. તેન યથા મેત્તા બ્યાપાદસ્સ, કરુણા વિહિંસાય, એવમિદં ઝાનં કામરાગસ્સ ઉજુવિપચ્ચનીકભૂતન્તિ દસ્સેતિ. એવમત્તનો પવત્તિયા, વિપાકપ્પવત્તિયા ચ કામરાગતો, કામધાતુતો ¶ ચ વિનિવત્તસભાવત્તા ઇદં ઝાનં વિસેસતો કામાનમેવ નિસ્સરણં. સ્વાયમત્થો પાઠગતો એવાતિ આહ ‘‘યથાહા’’તિઆદિ. કામઞ્ચેતમત્થં દીપેતું પુરિમપદેયેવ અવધારણં ગહિતં, ઉત્તરપદેપિ પન તં ગહેતબ્બમેવ તથા અત્થસમ્ભવતોતિ દસ્સેતું ‘‘ઉત્તરપદેપી’’તિઆદિ વુત્તં. ઇતોતિ કામચ્છન્દતો. એસ નિયમો. સાધારણવચનેનાતિ અવિસેસવચનેન. તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદપ્પટિપસ્સદ્ધિનિસ્સરણવિવેકા તદઙ્ગવિવેકાદયો. ચિત્તકાયઉપધિવિવેકા ચિત્તવિવેકાદયો. તયો એવ ઇધ ઝાનકથાયં દટ્ઠબ્બા સમુચ્છેદવિવેકાદીનં અસમ્ભવતો.

નિદ્દેસેતિ મહાનિદ્દેસે (મહાનિ. ૧, ૭). તત્થ હિ ‘‘ઉદ્દાનતો દ્વે કામા – વત્થુકામા કિલેસકામા ચા’’તિ ઉદ્દિસિત્વા ‘‘તત્થ કતમે વત્થુકામા? મનાપિયા રૂપા…પે… મનાપિયા ફોટ્ઠબ્બા’’તિઆદિના વત્થુકામા નિદ્દિટ્ઠા. તે પન કામીયન્તીતિ કામાતિ વેદિતબ્બા. તત્થેવાતિ નિદ્દેસે એવ. વિભઙ્ગેતિ ઝાનવિભઙ્ગે (વિભ. ૫૬૪). પત્થનાકારેન પવત્તો દુબ્બલો લોભો છન્દનટ્ઠેન છન્દો, તતો બલવા રઞ્જનટ્ઠેન રાગો, તતોપિ બલવતરો બહલરાગો છન્દરાગો. નિમિત્તાનુબ્યઞ્જનાનિ સઙ્કપ્પેતિ એતેનાતિ સઙ્કપ્પો, તથાપવત્તો લોભો, તતો બલવા રઞ્જનટ્ઠેન રાગો, સઙ્કપ્પનવસેનેવ પવત્તો તતોપિ બલવતરો સઙ્કપ્પરાગોતિ. સ્વાયં ¶ પભેદો એકસ્સેવ લોભસ્સ પવત્તિઆકારવસેન, અવત્થાભેદવસેન ચ વેદિતબ્બો યથા ‘‘વચ્છો દમ્મો બલીબદ્દો’’તિ. ઇમે કિલેસકામા. કામેન્તીતિ કામા, કામેન્તિ એતેહીતિ વા.

એવઞ્હિ સતીતિ એવં ઉભયેસમ્પિ કામાનં સઙ્ગહે સતિ. વત્થુકામેહિપીતિ ‘‘વત્થુકામેહિ વિવિચ્ચેવા’’તિપિ અત્થો યુજ્જતીતિ એવં યુજ્જમાનત્થન્તરસમુચ્ચયત્થો પિ-સદ્દો, ન કિલેસકામસમુચ્ચયત્થો. કસ્મા? ઇમસ્મિં અત્થે કિલેસકામેહિ વિવેકસ્સ દુતિયપદેન વુત્તત્તા. તેનાતિ વત્થુકામવિવેકેન. કાયવિવેકો વુત્તો હોતિ પુત્તદારાદિપરિગ્ગહવિવેકદીપનતો. પુરિમેનાતિ કાયવિવેકેન. એત્થાતિ ‘‘વિવિચ્ચેવ કામેહિ, વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહી’’તિ એતસ્મિં પદદ્વયે, ઇતો વા નિદ્ધારિતે વિવેકદ્વયે. અકુસલ-સદ્દેન યદિપિ ¶ કિલેસકામા, સબ્બાકુસલાપિ વા ગહિતા, સબ્બથા પન કિલેસકામેહિ વિવેકો વુત્તોતિ આહ ‘‘દુતિયેન કિલેસકામેહિ વિવેકવચનતો’’તિ. દુતિયેનાતિ ચ ચિત્તવિવેકેનાતિ અત્થો. એતેસન્તિ યથાવુત્તાનં દ્વિન્નં પદાનં, નિદ્ધારણે ચેતં સામિવચનં. તણ્હાદિસંકિલેસાનં વત્થુનો પહાનં સંકિલેસવત્થુપ્પહાનં. લોલભાવો નામ તત્થ તત્થ રૂપાદીસુ તણ્હુપ્પાદો, તસ્સ હેતુ વત્થુકામા એવ વેદિતબ્બા. બાલભાવો અવિજ્જા, દુચ્ચિન્તિતચિન્તિતાદિ વા, તસ્સ અયોનિસોમનસિકારો, સબ્બેપિ વા અકુસલા ધમ્મા હેતુ. કામગુણાધિગમહેતુપિ પાણાતિપાતાદિઅસુદ્ધપયોગો હોતીતિ તબ્બિવેકેન પયોગસુદ્ધિ વિભાવિતા. તણ્હાસંકિલેસસોધનેન, વિવટ્ટૂપનિસ્સયસંવડ્ઢનેન ચ અજ્ઝાસયવિસોધનં આસયપોસનં. કામેસૂતિ નિદ્ધારણે ભુમ્મં.

અનેકભેદોતિ કામાસવકામરાગસંયોજનાદિવસેન, રૂપતણ્હાદિવસેન ચ અનેકપ્પભેદો. કામચ્છન્દોયેવાતિ કામસભાવોયેવ છન્દો, ન કત્તુકમ્યતાછન્દો, નાપિ કુસલચ્છન્દોતિ અધિપ્પાયો. ઝાનપટિપક્ખતોતિ ઝાનસ્સ પટિપક્ખભાવતો તંહેતુ તન્નિમિત્તં વિસું વુત્તો. અકુસલભાવસામઞ્ઞેન અગ્ગહેત્વા વિસું સરૂપેન ગહિતો. યદિ કિલેસકામોવ પુરિમપદે વુત્તો, કથં બહુવચનન્તિ આહ ‘‘અનેકભેદતો’’તિઆદિ.

અઞ્ઞેસમ્પિ દિટ્ઠિમાનઅહિરિકાનોત્તપ્પાદીનં, તંસહિતફસ્સાદીનઞ્ચ. ઉપરિ વુચ્ચમાનાનિ ઝાનઙ્ગાનિ ઉપરિઝાનઙ્ગાનિ, તેસં અત્તનો પચ્ચનીકાનં પટિપક્ખભાવદસ્સનતો તપ્પચ્ચનીકનીવરણવચનં. નીવરણાનિ હિ ઝાનઙ્ગપચ્ચનીકાનિ તેસં પવત્તિનિવારણતો. સમાધિ કામચ્છન્દસ્સ ¶ પટિપક્ખો રાગપ્પણિધિયા ઉજુવિપચ્ચનીકભાવતો, નાનારમ્મણેહિ પલોભિતસ્સ પરિબ્ભમન્તસ્સ ચિત્તસ્સ સમાધાનતો ચ. પીતિ બ્યાપાદસ્સ પટિપક્ખા પામોજ્જેન સમાનયોગક્ખેમત્તા. વિતક્કો થિનમિદ્ધસ્સ પટિપક્ખો યોનિસો સઙ્કપ્પનવસેન સવિપ્ફારપવત્તિતો. સુખં અવૂપસમાનુતાપસભાવસ્સ ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચસ્સ પટિપક્ખં વૂપસન્તસીતલસભાવત્તા. વિચારો વિચિકિચ્છાય પટિપક્ખો આરમ્મણે અનુમજ્જનવસેન પઞ્ઞાપટિરૂપસભાવત્તા. મહાકચ્ચાનત્થેરેન દેસિતં પિટકાનં સંવણ્ણના પેટકં, તસ્મિં પેટકે.

પઞ્ચકામગુણભેદવિસયસ્સાતિ ¶ રૂપાદિપઞ્ચકામગુણવિસેસવિસયસ્સ. આઘાતવત્થુભેદાદિવિસયાનન્તિ બ્યાપાદવિવેકવચનેન ‘‘અનત્થં મે અચરી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૪૦; અ. નિ. ૯.૨૯; વિભ. ૯૬૦) આદિઆઘાતવત્થુભેદવિસયસ્સ દોસસ્સ, મોહાધિકેહિ થિનમિદ્ધાદીહિ વિવેકવચનેન પટિચ્છાદનવસેન દુક્ખાદિપુબ્બન્તાદિભેદવિસયસ્સ મોહસ્સ વિક્ખમ્ભનવિવેકો વુત્તો. કામરાગબ્યાપાદતદેકટ્ઠથિનમિદ્ધાદિવિક્ખમ્ભકઞ્ચેતં સબ્બાકુસલપટિપક્ખસભાવત્તા. સબ્બકુસલાનં તેન સભાવેન સબ્બાકુસલપ્પહાયકં હોતિ, હોન્તમ્પિ કામરાગાદિવિક્ખમ્ભનસભાવમેવ હોતિ તંસભાવત્તાતિ અવિસેસેત્વા નીવરણાકુસલમૂલાદીનં ‘‘વિક્ખમ્ભનવિવેકો વુત્તો હોતી’’તિ આહ.

૭૧. યથાપચ્ચયં પવત્તમાનાનં સભાવધમ્માનં નત્થિ કાચિ વસવત્તિતાતિ વસવત્તિભાવનિવારણત્થં ‘‘વિતક્કનં વિતક્કો’’તિ વુત્તં. તયિદં ‘‘વિતક્કનં ઈદિસમિદ’’ન્તિ આરમ્મણસ્સ પરિકપ્પનન્તિ આહ ‘‘ઊહનન્તિ વુત્તં હોતી’’તિ. યસ્મા ચિત્તં વિતક્કબલેન આરમ્મણં અભિનિરુળ્હં વિય હોતિ, તસ્મા સો આરમ્મણાભિનિરોપનલક્ખણો વુત્તો. યથા હિ કોચિ રાજવલ્લભં, તંસમ્બન્ધિનં મિત્તં વા નિસ્સાય રાજગેહં આરોહતિ અનુપવિસતિ, એવં વિતક્કં નિસ્સાય ચિત્તં આરમ્મણં આરોહતિ. યદિ એવં, કથં અવિતક્કં ચિત્તં આરમ્મણં આરોહતીતિ? વિતક્કબલેનેવ. યથા હિ સો પુરિસો પરિચયેન તેન વિનાપિ નિરાસઙ્કો રાજગેહં પવિસતિ, એવં પરિચયેન વિતક્કેન વિનાપિ અવિતક્કં ચિત્તં આરમ્મણં આરોહતિ. પરિચયેનાતિ ચ સન્તાને પવત્તવિતક્કભાવનાસઙ્ખાતેન પરિચયેન. વિતક્કસ્સ હિ સન્તાને અભિણ્હં પવત્તસ્સ વસેન ચિત્તસ્સ આરમ્મણાભિરુહણં ચિરપરિચિતં. તેન તં કદાચિ વિતક્કેન વિનાપિ તત્થ પવત્તતેવ. યથા તં ઞાણસહિતં હુત્વા સમ્મસનવસેન ચિરપરિચિતં કદાચિ ઞાણવિરહિતમ્પિ સમ્મસનવસેન પવત્તતિ, યથા વા કિલેસસહિતં હુત્વા પવત્તં સબ્બસો ¶ કિલેસરહિતમ્પિ પરિચયેન કિલેસવાસનાવસેન પવત્તતિ, એવંસમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં. આદિતો, અભિમુખં વા હનનં આહનનં. પરિતો, પરિવત્તેત્વા વા આહનનં પરિયાહનનં. ‘‘રૂપં રૂપં, પથવી પથવી’’તિ આકોટેન્તસ્સ વિય પવત્તિ ‘‘આહનનં, પરિયાહનન’’ન્તિ ચ વેદિતબ્બં. આનયનં ચિત્તસ્સ આરમ્મણે ઉપનયનં, આકડ્ઢનં વા.

અનુસઞ્ચરણં ¶ અનુપરિબ્ભમનં. સ્વાયં વિસેસો સન્તાનમ્હિ લબ્ભમાનો એવ સન્તાને પાકટો હોતીતિ દટ્ઠબ્બો. સેસેસુપિ એસેવ નયો. અનુમજ્જનં આરમ્મણે ચિત્તસ્સ અનુમસનં, પરિમજ્જનન્તિ અત્થો. તથા હિ વિચારો ‘‘પરિમજ્જનહત્થો વિય, સઞ્ચરણહત્થો વિયા’’તિ ચ વુત્તો. તત્થાતિ આરમ્મણે. સહજાતાનં અનુયોજનં આરમ્મણે અનુવિચારણસઙ્ખાતઅનુમજ્જનવસેનેવ વેદિતબ્બં. અનુપ્પબન્ધનં આરમ્મણે ચિત્તસ્સ અવિચ્છિન્નસ્સ વિય પવત્તિ. તથા હિ સો ‘‘અનુસન્ધાનતા’’તિ (ધ. સ. ૮) નિદ્દિટ્ઠો. તેનેવ ચ ‘‘ઘણ્ડાનુરવો વિય, પરિબ્ભમનં વિયા’’તિ ચ વુત્તો.

કત્થચીતિ પઠમજ્ઝાને, પરિત્તચિત્તુપ્પાદેસુ ચ. વિચારતો ઓળારિકટ્ઠેન, વિચારસ્સેવ ચ પુબ્બઙ્ગમટ્ઠેન અનુરવતો ઓળારિકો, તસ્સ ચ પુબ્બઙ્ગમો ઘણ્ડાભિઘાતો વિય વિતક્કો. યથા હિ ઘણ્ડાભિઘાતો પઠમાભિનિપાતો હોતિ, એવં આરમ્મણાભિમુખનિરોપનટ્ઠેન વિતક્કો ચેતસો પઠમાભિનિપાતો હોતિ. અભિઘાત-ગ્ગહણેન ચેત્થ અભિઘાતજો સદ્દો ગહિતોતિ વેદિતબ્બો. વિપ્ફારવાતિ વિચલનયુત્તો સપરિપ્ફન્દો. પરિબ્ભમનં વિય પરિસ્સયાભાવવીમંસનત્થં. અનુપ્પબન્ધેન પવત્તિયન્તિ ઉપચારે વા અપ્પનાયં વા સન્તાનેન પવત્તિયં. તત્થ હિ વિતક્કો નિચ્ચલો હુત્વા આરમ્મણં અનુપવિસિત્વા વિય પવત્તતિ, ન પઠમાભિનિપાતે. પાકટો હોતીતિ વિતક્કસ્સ વિસેસો અભિનિરોપનાકારો ઓળારિકત્તા પઠમજ્ઝાને પાકટો હોતિ, તદભાવતો પઞ્ચકનયે દુતિયજ્ઝાને વિચારસ્સ વિસેસો અનુમજ્જનાકારો પાકટો હોતિ.

વાલણ્ડુપકં એળકલોમાદીહિ કતચુમ્બટકં. ઉપ્પીળનહત્થોતિ પિણ્ડસ્સ ઉપ્પીળનહત્થો. તસ્સેવ ઇતો ચિતો ચ સઞ્ચરણહત્થો. મણ્ડલન્તિ કંસભાજનાદીસુ કિઞ્ચિ મણ્ડલં વટ્ટલેખં કરોન્તસ્સ. યથા પુપ્ફફલસાખાદિઅવયવવિનિમુત્તો અવિજ્જમાનોપિ રુક્ખો ‘‘સપુપ્ફો સફલો’’તિ વોહરીયતિ, એવં વિતક્કાદિઅઙ્ગવિનિમુત્તં અવિજ્જમાનમ્પિ ઝાનં ‘‘સવિતક્કં સવિચાર’’ન્તિ વોહરીયતીતિ દસ્સેતું ‘‘રુક્ખો વિયા’’તિઆદિ વુત્તં. ઝાનભાવનાય પુગ્ગલવસેન દેસેતબ્બત્તા ¶ ‘‘ઇધ ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહી’’તિઆદિના પુગ્ગલાધિટ્ઠાનેન ઝાનાનિ ઉદ્દિટ્ઠાનીતિ. યદિપિ વિભઙ્ગે પુગ્ગલાધિટ્ઠાના દેસના કતા, અત્થો પન તત્રાપિ વિભઙ્ગેપિ યથા ઇધ ‘‘ઇમિના ¶ ચ વિતક્કેના’’તિઆદિના ધમ્મવસેન વુત્તો, એવમેવ દટ્ઠબ્બો, પરમત્થતો પુગ્ગલસ્સેવ અભાવતોતિ અધિપ્પાયો. અત્થો…પે… દટ્ઠબ્બો ઝાનસમઙ્ગિનો વિતક્કવિચારસમઙ્ગિતાદસ્સનેન, ઝાનસ્સેવ ચ સવિતક્કસવિચારતાય વુત્તત્તાતિ એવં વા એત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

વિવેકાતિ વિવેકા હેતુભૂતાતિ વિવેક-સદ્દસ્સ ભાવસાધનતં સન્ધાયાહ. વિવેકેતિ કત્તુસાધનતં, કમ્મસાધનતં વા. ‘‘વિવિત્તો’’તિ હિ ઇમિના નીવરણેહિ વિનાભૂતો તેહિ વિવેચિતોતિ ચ સાધનદ્વયમ્પિ સઙ્ગહિતમેવાતિ.

૭૨. પીણયતીતિ તપ્પેતિ, વડ્ઢેતિ વા. સમ્પિયાયનલક્ખણાતિ પરિતુસ્સનલક્ખણા. પીણનરસાતિ પરિબ્રૂહનરસા. ફરણરસાતિ પણીતરૂપેહિ કાયસ્સ બ્યાપનરસા. ઉદગ્ગભાવો ઓદગ્યં. ખુદ્દિકા લહું લોમહંસનમત્તં કત્વા ભિન્ના ન પુન ઉપ્પજ્જતિ. ખણિકા બહુલં ઉપ્પજ્જતિ. ઉબ્બેગતો ફરણા નિચ્ચલત્તા, ચિરટ્ઠિતિકત્તા ચ પણીતતરા. ચેતિયઙ્ગણં ગન્ત્વાતિ પુણ્ણવલ્લિકવિહારે ચેતિયઙ્ગણં ગન્ત્વા. પકતિયા દિટ્ઠારમ્મણવસેનાતિ પુબ્બે મહાચેતિયં ગહિતારમ્મણવસેન. ચિત્રગેણ્ડુકો વિચિત્રાકારેન કતગેણ્ડુકો. ઉપનિસ્સયેતિ સમીપે, તસ્સ વા વિહારસ્સ નિસ્સયભૂતે, ગોચરટ્ઠાનભૂતેતિ અત્થો.

ઘરાજિરેતિ ગેહઙ્ગણે. પબ્બતસિખરે કતચેતિયં ‘‘આકાસચેતિય’’ન્તિ વુત્તં. ગહિતનિમિત્તેનેવાતિ ચેતિયવન્દનં, ધમ્મસ્સવનઞ્ચ ઉદ્દિસ્સ ‘‘ધઞ્ઞા વતિમે’’તિઆદિના ગહિતકુસલનિમિત્તેનેવ કારણભૂતેન. ગહિતં વા નિમિત્તં એતેનાતિ ગહિતનિમિત્તં, વુત્તાકારેન પવત્તચિત્તં, તેન ગહિતનિમિત્તેનેવ ચિત્તેન સહ. પક્ખન્દન્તિ અનુપવિટ્ઠં. અનુપરિપ્ફુટન્તિ અનુ અનુ સમન્તતો ફુટં, સબ્બસો અનુવિસટન્તિ અત્થો.

પસ્સદ્ધિયા નિમિત્તભાવેન ગબ્ભં ગણ્હન્તી. પરિપાચનવસેન પરિપાકં ગચ્છન્તી. અપ્પનાસમ્પયુત્તાવ પીતિ અપ્પનાસમાધિપૂરિકા. ખણિકસમાધિપૂરિકા ચ ઉપચારસમાધિપૂરિકા ચ અપ્પનાસમાધિસ્સ વિદૂરતરાતિ તદુભયં અનામસન્તો ‘‘તાસુ યા અપ્પનાસમાધિસ્સા’’તિઆદિમાહ ¶ . સમાધિસમ્પયોગં ગતાતિ પુબ્બે ઉપચારસમાધિના સમ્પયુત્તા હુત્વા અનુક્કમેન વડ્ઢિત્વા અપ્પનાસમાધિના સમ્પયોગં ગતા.

૭૩. સુખયતીતિ ¶ સુખં, અત્તના સમ્પયુત્તધમ્મે લદ્ધસ્સાદે કરોતીતિ અત્થો. સ્વાયં કત્તુનિદ્દેસો પરિયાયલદ્ધો ધમ્મતો અઞ્ઞસ્સ કત્તુ નિવત્તનત્થો, નિપ્પરિયાયેન પન ભાવસાધનમેવ લબ્ભતીતિ ‘‘સુખનં સુખ’’ન્તિ વુત્તં. ઇટ્ઠસભાવત્તા તંસમઙ્ગીપુગ્ગલં, સમ્પયુત્તધમ્મે વા અત્તનિ સાદયતીતિ સાતં દ-કારસ્સ ત-કારં કત્વા. સાતં ‘‘મધુર’’ન્તિ વદન્તિ. સાતં લક્ખણં એતસ્સાતિ સાતલક્ખણં. ઉપબ્રૂહનં સમ્પયુત્તધમ્માનં સંવડ્ઢનં. દુક્ખં વિય અવિસ્સજ્જેત્વા અદુક્ખમસુખા વિય અનજ્ઝુપેક્ખિત્વા અનુ અનુ ગણ્હનં, ઉપકારિતા વા અનુગ્ગહો. કત્થચિ પઠમજ્ઝાનાદિકે. પટિલાભતુટ્ઠીતિ પટિલાભવસેન ઉપ્પજ્જનકતુટ્ઠિ. પટિલદ્ધરસાનુભવનન્તિ પટિલદ્ધસ્સ આરમ્મણરસસ્સ અનુભવનન્તિ સભાવતો પીતિસુખાનિ વિભજિત્વા દસ્સેતિ. યત્થ પીતિ, તત્થ સુખન્તિ વિતક્કસ્સ વિય ઇતરેન પીતિયા સુખેન અચ્ચન્તસંયોગમાહ. ‘‘યત્થ સુખં, તત્થ ન નિયમતો પીતી’’તિ વિચારસ્સ વિય વિતક્કેન સુખસ્સ પીતિયા અનચ્ચન્તસંયોગં. તેન અચ્ચન્તાનચ્ચન્તસંયોગિતાય પીતિસુખાનં વિસેસં દસ્સેતિ. કં તારેન્તિ એત્થાતિ કન્તારં, નિરુદકમરુટ્ઠાનં. વનમેવ વનન્તં. તસ્મિં તસ્મિં સમયેતિ ઇટ્ઠારમ્મણસ્સ પટિલાભસમયે, પટિલદ્ધસ્સ રસાનુભવનસમયે, વનચ્છાયાદીનં સવનદસ્સનસમયે, પવેસપરિભોગસમયે ચ. પાકટભાવતોતિ યથાક્કમં પીતિસુખાનં વિભૂતભાવતો.

વિવેકજં પીતિસુખન્તિ એત્થ પુરિમસ્મિં અત્થે વિવેકજન્તિ ઝાનં વુત્તં. પીતિસુખસદ્દતો ચ અત્થિઅત્થવિસેસતો ‘‘અસ્સ ઝાનસ્સ, અસ્મિં વા ઝાને’’તિ એત્થ અ-કારો દટ્ઠબ્બો. દુતિયે પીતિસુખમેવ વિવેકજં. ‘‘વિવેકજંપીતિસુખ’’ન્તિ ચ અઞ્ઞપદત્થસમાસો, પચ્ચત્તનિદ્દેસસ્સ ચ અલોપો કતો. લોપે વા સતિ ‘‘વિવેકજપીતિસુખ’’ન્તિ પાઠોતિ અયં વિસેસો.

ઉપસમ્પજ્જાતિ એત્થ ઉપ-સં-સદ્દા ‘‘ઉપલબ્ભતિ, સંભુઞ્જતી’’તિઆદીસુ વિય નિરત્થકાતિ દસ્સેતું ‘‘ઉપગન્ત્વા’’તિઆદિં વત્વા પુન તેસં સાત્થકભાવં દસ્સેતું ‘‘ઉપસમ્પાદયિત્વા’’તિઆદિ વુત્તં, તસ્મા પત્વા, સાધેત્વાતિ વા અત્થો. ઇરિયન્તિ કિરિયં. વુત્તિઆદીનિ તસ્સેવ વેવચનાનિ. પાલનાતિ હિ એકં ઇરિયાપથબાધનં ઇરિયાપથન્તરેહિ રક્ખણા.

૭૪. પઞ્ચ ¶ ¶ અઙ્ગાનિ વિક્ખમ્ભનવસેન પહીનાનિ એતસ્સાતિ પઞ્ચઙ્ગવિપ્પહીનં. ‘‘અગ્યાહિતો’’તિ એત્થ આહિત-સદ્દસ્સ વિય વિપ્પહીન-સદ્દસ્સેત્થ પરવચનં દટ્ઠબ્બં, પઞ્ચહિ અઙ્ગેહિ વિપ્પહીનન્તિ વા પઞ્ચઙ્ગવિપ્પહીનં. નનુ અઞ્ઞેપિ અકુસલા ધમ્મા ઇમિના ઝાનેન પહીયન્તિ, અથ કસ્મા પઞ્ચઙ્ગવિપ્પહીનતાવ વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘કિઞ્ચાપી’’તિઆદિ. ઝાનલાભિનોપિ અઝાનસમઙ્ગિકાલે ઝાનપટિપક્ખલોભચિત્તાદીનં પવત્તિસબ્ભાવતો ‘‘ઝાનક્ખણે’’તિ વુત્તં. પહીયન્તીતિ વિગચ્છન્તિ, નપ્પવત્તન્તીતિ અત્થો. એકત્તારમ્મણેતિ પથવીકસિણાદિવસેન એકસભાવે, એકગ્ગતાસઙ્ખાતે એકત્તાવહે વા આરમ્મણે. તન્તિ તં નાનાવિસયપલોભિતં ચિત્તં. કામધાતુપ્પહાનાયાતિ નાનાવિસયસમૂપબ્યૂળ્હાય કામધાતુયા પહાનાય સમતિક્કમાય પટિપદં ઝાનં નપ્પટિપજ્જતિ. નિરન્તરન્તિ વિક્ખેપેન અનન્તરિતં, સહિતન્તિ અત્થો. અકમ્મઞ્ઞન્તિ અકમ્મનીયં, ભાવનાકમ્મસ્સ અયોગ્યન્તિ અત્થો. ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચપરેતન્તિ ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચેન અભિભૂતં. પરિબ્ભમતિ અનવટ્ઠાનતો, અવટ્ઠાનસ્સ સમાધાનસ્સ અભાવતોતિ અત્થો. વિચિકિચ્છાય ઉપહતન્તિ સાતિસયસ્સ વિચારસ્સ અભાવતો ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો નુ ખો ભગવા, ન નુ ખો’’તિ, ‘‘પથવી પથવી’’તિઆદિના મનસિકારેન, ‘‘ઝાનં સિયા નુ ખો, ન નુ ખો’’તિઆદિના ચ પવત્તાય વિચિકિચ્છાય ઉપહતં. નારોહતિ અપ્પટિપત્તિનિમિત્તત્તા. વિસેસેન ઝાનન્તરાયકરત્તાતિ સમાધિઆદીનં ઉજુવિપચ્ચનીકભાવેન ઝાનાધિગમસ્સ અન્તરાયકરણતો.

તેહીતિ ઝાનાધિગમસ્સ પચ્ચયભૂતેહિ વિતક્કવિચારેહિ. અવિક્ખેપાય સમ્પાદિતપ્પયોગસ્સાતિ તતો એવં સમાધાનાય નિપ્ફાદિતભાવનાપયોગસ્સ. ચેતસો પયોગસમ્પત્તિસમ્ભવાતિ યથાવુત્તભાવનાપયોગસમ્પત્તિસમુટ્ઠાના. પીતિ પીણનં ભાવનાવસેન તપ્પનં. ઉપબ્રૂહનં ભાવનાવસેન પરિવુદ્ધિં ચેતસો કરોતીતિ સમ્બન્ધો. નન્તિ ચિત્તં. સસેસસમ્પયુત્તધમ્મન્તિ અવસિટ્ઠફસ્સાદિધમ્મસહિતં, સમં સમ્મા ચ આધિયતીતિ સમ્બન્ધો. ઇન્દ્રિયસમતાવસેન સમં, પટિપક્ખધમ્માનં. દૂરીભાવે લીનુદ્ધચ્ચાભાવેન સમ્મા ચ ઠપેતીતિ અત્થો. એકગ્ગતા હિ સમાધાનકિચ્ચેન ચિત્તં, સમ્પયુત્તધમ્મે ચ અત્તાનં અનુવત્તાપેન્તી ઝાનક્ખણે સાતિસયં સમાહિતે કરોતીતિ. ઉપ્પત્તિવસેનાતિ યથાપચ્ચયં ઉપ્પજ્જનવસેન ¶ . એતેસુ ¶ વિતક્કાદીસુ ઝાનં ઉપ્પન્નં નામ હોતિ તત્થેવ ઝાનવોહારતો. તેનાહ ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ. ‘‘યથા પના’’તિઆદિનાપિ ઉપમાવસેન તમેવત્થં પાકટતરં કરોતિ.

પકતિચિત્તતોતિ પાકતિકકામાવચરચિત્તતો. સુવિસદેનાતિ સુટ્ઠુ વિસદેન, પટુતરેનાતિ અત્થો. સબ્બાવન્તન્તિ સબ્બાવયવવન્તં, અનવસેસન્તિ અત્થો. અપ્ફુટન્તિ અસમ્ફુટ્ઠં. આરમ્મણેસુ ફુસિતાતિ અપ્પનાવસેન પવત્તમાના ચિત્તેકગ્ગતા સમન્તતો આરમ્મણં ફરન્તી વિય હોતીતિ કત્વા વુત્તં. કસ્મા પનેત્થ ઝાનપાઠે અગ્ગહિતા ચિત્તેકગ્ગતા ગહિતાતિ અનુયોગં સન્ધાય ‘‘તત્થ ચિત્તેકગ્ગતા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ તેસુ ઝાનઙ્ગેસુ. ન નિદ્દિટ્ઠાતિ સરૂપતો ન નિદ્દિટ્ઠા, સામઞ્ઞતો પન ઝાનગ્ગહણેન ગહિતા. એવં વુત્તત્તાતિ સરૂપેનેવ વુત્તત્તા, અઙ્ગમેવ ચિત્તેકગ્ગતાતિ સમ્બન્ધો. યેન અધિપ્પાયેનાતિ યેન વિતક્કાદીહિ સહ વત્તન્તં ધમ્મં દીપેતું તસ્સ પકાસનાધિપ્પાયેન ‘‘સવિતક્કં સવિચાર’’ન્તિઆદિના ઉદ્દેસો કતો. સો એવ અધિપ્પાયો તેન ભગવતા વિભઙ્ગે ‘‘ચિત્તેકગ્ગતા’’તિ નિદ્દિસન્તેન પકાસિતો. તસ્મા સા ઝાનપાઠે અગ્ગહિતાતિ ન ચિન્તેતબ્બં.

૭૫. આદિમજ્ઝપરિયોસાનવસેનાતિ ઝાનસ્સ આદિમજ્ઝપરિયોસાનવસેન. લક્ખણવસેનાતિ તેસંયેવ અપ્પનાયં લક્ખિતબ્બભાવવસેન.

તત્રાતિ તસ્મિં કલ્યાણતાલક્ખણાનં વિભાવને. પટિપદાવિસુદ્ધીતિ પટિપજ્જતિ ઝાનં એતાયાતિ પટિપદા, ગોત્રભુપરિયોસાનો પુબ્બભાગિયો ભાવનાનયો. પરિપન્થતો વિસુજ્ઝનં વિસુદ્ધિ, પટિપદાય વિસુદ્ધિ પટિપદાવિસુદ્ધિ. સા પનાયં યસ્મા ઝાનસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે લબ્ભતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘પટિપદાવિસુદ્ધિ આદી’’તિ. ઉપેક્ખાનુબ્રૂહનાતિ વિસોધેતબ્બતાદીનં અભાવતો ઝાનપરિયાપન્નાય તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાય કિચ્ચનિપ્ફત્તિયા અનુબ્રૂહના. સા પનાયં વિસેસતો ઝાનસ્સ ઠિતિક્ખણે લબ્ભતિ. તેન વુત્તં ‘‘ઉપેક્ખાનુબ્રૂહના મજ્ઝે’’તિ. સમ્પહંસનાતિ તત્થ ધમ્માનં અનતિવત્તનાદિસાધકસ્સ ઞાણસ્સ કિચ્ચનિપ્ફત્તિવસેન પરિયોદપના. સા પન યસ્મા ઝાનસ્સ ઓસાનક્ખણે પાકટા હોતિ ¶ , તસ્મા વુત્તં ‘‘સમ્પહંસના પરિયોસાન’’ન્તિ. ઇમાનિ તીણિ લક્ખણાનીતિ પરિપન્થતો ચિત્તસ્સ વિસુજ્ઝનાકારો ¶ , મજ્ઝિમસ્સ સમથનિમિત્તસ્સ પટિપજ્જનાકારો, તત્થ પક્ખન્દનાકારોતિ ઇમાનિ તીણિ ઝાનસ્સ આદિતો ઉપ્પાદક્ખણે અપ્પનાપત્તિલક્ખણાનિ તેહિ આકારેહિ વિના અપ્પનાપત્તિયા અભાવતો, અસતિ ચ અપ્પનાય તદભાવતો. આદિકલ્યાણઞ્ચેવ વિસુદ્ધિપટિપદત્તા. યથાવુત્તેહિ લક્ખણેહિ સમન્નાગતત્તા, સમ્પન્નલક્ખણત્તા ચ તિલક્ખણસમ્પન્નઞ્ચ. ઇમિના નયેન મજ્ઝપરિયોસાનલક્ખણાનઞ્ચ યોજના વેદિતબ્બા.

સમ્ભરીયતિ ઝાનં એતેનાતિ સમ્ભારો, નાનાવજ્જનપરિકમ્મં. સહ સમ્ભારેનાતિ સસમ્ભારો, સો એવ સસમ્ભારિકો. ઉપચારોતિ એકાવજ્જનૂપચારમાહ. પગ્ગહાદિકિચ્ચસ્સ પુબ્બભાગે ભાવનાય એવ સાધિતત્તા યા તત્થ એકાવજ્જનૂપચારે સિદ્ધા અજ્ઝુપેક્ખના, સા ઝાનક્ખણે પરિબ્રૂહિતા નામ હોતીતિ વુત્તં ‘‘ઉપેક્ખાનુબ્રૂહના નામ અપ્પના’’તિ. યથાધિગતં ઝાનં નિસ્સાય યો પહટ્ઠાકારો ચિત્તસ્સ પરિતોસો, તં પચ્ચવેક્ખણાવસેન પવત્તં સન્ધાયાહ ‘‘સમ્પહંસના નામ પચ્ચવેક્ખણા’’તિ. એકેતિ અભયગિરિવાસિનો. તે હિ એવં પટિપદાવિસુદ્ધિઆદિકે વણ્ણયન્તિ, તદયુત્તં. તથા હિ સતિ અજ્ઝાનધમ્મેહિ ઝાનસ્સ ગુણસંકિત્તનં નામ કતં હોતિ. ન હિ ભૂમન્તરં ભૂમન્તરપરિયાપન્નં હોતિ. પાળિયા ચેતં વિરુદ્ધન્તિ દસ્સેતું ‘‘યસ્મા પના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ એકત્તગતં ચિત્તન્તિ ઇન્દ્રિયાનં એકરસભાવેન, એકગ્ગતાય ચ સિખાપ્પત્તિયા તદનુગુણં એકત્તં ગતન્તિ એકત્તગતં, સસમ્પયુત્તં અપ્પનાપત્તચિત્તં. તસ્સેવ પટિપદાવિસુદ્ધિપક્ખન્દતાદિ અનન્તરમેવ વુચ્ચતિ. તસ્માતિ યસ્મા એકસ્મિંયેવ અપ્પનાચિત્તક્ખણે પટિપદાવિસુદ્ધિઆદિ પાળિયં વુત્તં, તસ્મા આગમનવસેનાતિ પરિકમ્માગમનવસેન. અનતિવત્તનાદીતિ આદિ-સદ્દેન ઇન્દ્રિયેકરસતાતદુપગવીરિયવાહનાસેવનાનિ સઙ્ગણ્હાતિ. પરિયોદાપકસ્સાતિ પરિસોધકસ્સ પભસ્સરભાવકરસ્સ. અનતિવત્તનાદિભાવસાધનમેવ ચેત્થ ઞાણસ્સ કિચ્ચનિપ્ફત્તિ વેદિતબ્બા.

તસ્મિન્તિ તસ્મિં વારે, ચતુપઞ્ચચિત્તપરિમાણાય અપ્પનાવીથિયન્તિ અત્થો. તતો પરિપન્થતો. ચિત્તં વિસુજ્ઝતીતિ યદિપિ આગમનં ગહેતું અવિસેસેન વિય વુત્તં, પરિકમ્મવિસુદ્ધિતો પન અપ્પનાવિસુદ્ધિ સાતિસયાવ. તેનાહ ‘‘વિસુદ્ધત્તા’’તિઆદિ. આવરણવિરહિતં હુત્વાતિ યેનાવરણેન ¶ આવટત્તા ચિત્તં તતો પુબ્બે મજ્ઝિમં સમથનિમિત્તં પટિપજ્જિતું ન સક્કોતિ, તેન વિવિત્તં હુત્વા, તં વિક્ખમ્ભેત્વાતિ અત્થો. લીનુદ્ધચ્ચસઙ્ખાતાનં ઉભિન્નં અન્તાનં અનુપગમનેન મજ્ઝિમો, સવિસેસં પચ્ચનીકધમ્માનં વૂપસમનતો ¶ સમથો, યોગિનો સુખવિસેસાનં કારણભાવતો નિમિત્તઞ્ચાતિ મજ્ઝિમં સમથનિમિત્તં. તેનાહ ‘‘સમપ્પવત્તો અપ્પનાસમાધિયેવા’’તિ. તદનન્તરં પન પુરિમચિત્તન્તિ તસ્સ અપ્પનાચિત્તસ્સ અનન્તરપચ્ચયભૂતં પુરિમં ચિત્તં, ગોત્રભુચિત્તન્તિ અત્થો. એકસન્તતિપરિણામનયેનાતિ યથા ‘‘તદેવ ખીરં દધિસમ્પન્ન’’ન્તિ, એવં સતિપિ પરિત્તમહગ્ગતભાવભેદે, પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નભાવભેદે ચ એકિસ્સા એવ સન્તતિયા પરિણામૂપગમનનયેન એકત્તનયવસેન. તથત્તન્તિ તથભાવં અપ્પનાસમાધિવસેન સમાહિતભાવં. એવં પટિપન્નત્તાતિ વુત્તાકારેન પટિપજ્જમાનત્તા. યસ્મિઞ્હિ ખણે તથત્તં મજ્ઝિમં સમથનિમિત્તં પટિપજ્જતિ, તસ્મિંયેવ ખણે તથત્તુપગમનેન અપ્પનાસમાધિના સમાહિતભાવૂપગમનેન તત્થ પક્ખન્દતિ નામ. પુરિમચિત્તેતિ અપ્પનાચિત્તસ્સ પુરિમસ્મિં ચિત્તે ગોત્રભુચિત્તે. વિજ્જમાનાકારનિપ્ફાદિકાતિ તસ્મિં ચિત્તે વિજ્જમાનાનં પરિપન્થવિસુદ્ધિમજ્ઝિમસમથપટિપત્તિપક્ખન્દનાકારાનં નિપ્ફાદિકા, તેનાકારેન નિપ્ફજ્જમાનાતિ અત્થો. તેયેવ હિ આકારા પચ્ચયવિસેસતો ઝાનક્ખણે નિપ્ફજ્જમાના ‘‘પટિપદાવિસુદ્ધી’’તિ લદ્ધસમઞ્ઞા ઝાનસ્સ તં વિસેસં નિપ્ફાદેન્તા વિય વુત્તા. ઉપ્પાદક્ખણેયેવાતિ અત્તલાભવેલાયમેવ. યદિ એવં, કથં તે આકારા નિપ્ફજ્જન્તીતિ આહ ‘‘આગમનવસેના’’તિ.

તસ્સાતિ ચિત્તસ્સ. ‘‘વિસુદ્ધં ચિત્તં અજ્ઝુપેક્ખતી’’તિ પાળિયં (પટિ. મ. ૧.૧૫૮) પુગ્ગલાધિટ્ઠાનેન આગતાતિ ‘‘બ્યાપારં અકરોન્તો’’તિ આહ. સમથપટિપત્તિતથત્તુપગમનઞ્ચ ઇધ સમથભાવાપત્તિયેવાતિ આહ ‘‘સમથભાવૂપગમનેના’’તિ. કિલેસસંસગ્ગં પહાય એકત્તેન ઉપટ્ઠિતસ્સાતિ પુબ્બે ‘‘કથં નુ ખો કિલેસસંસગ્ગં પજહેય્ય’’ન્તિ પટિપન્નસ્સ ઇદાનિ સમથપટિપત્તિયા તસ્સ પહીનત્તા કિલેસસઙ્ગણિકાભાવેન એકત્તેન ઉપટ્ઠિતસ્સ ઝાનચિત્તસ્સ. પરિપન્થવિસુદ્ધિમજ્ઝિમસમથપટિપત્તિપક્ખન્દનેહિ વુદ્ધિપ્પત્તિયા અનુબ્રૂહિતે ઝાનચિત્તે લદ્ધોકાસા તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખા સમ્પયુત્તેસુ સમવાહિતભાવેન પવત્તમાના તે અનુબ્રૂહેન્તી વિય હોતીતિ આહ ‘‘તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાય કિચ્ચવસેન ઉપેક્ખાનુબ્રૂહના વેદિતબ્બા’’તિ.

યે ¶ પનેતે યુગનદ્ધધમ્માતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ તસ્મિં ઝાનચિત્તે. અઞ્ઞમઞ્ઞાનતિવત્તનવસેન કિચ્ચકરણતો યુગે નદ્ધા બદ્ધા વિય યુગનદ્ધા. વિમુત્તિરસેનાતિ વિમુચ્ચનકિચ્ચેન, વિમુચ્ચનસમ્પત્તિયા વા. એસ યોગી. વાહયતીતિ પવત્તેતિ. અસ્સાતિ ઝાનચિત્તસ્સ. તસ્મિં ખણેતિ ભઙ્ગક્ખણે. ઉપ્પાદક્ખણે અતીતે હિ ઠિતિક્ખણતો પટ્ઠાય આસેવના ¶ પવત્તતિ નામ. તે આકારાતિ અઞ્ઞમઞ્ઞાનતિવત્તનાદયો તત્થ ધમ્માનં પવત્તિઆકારા. આસેવનાપિ હિ આસેવનપચ્ચયભાવીનં ધમ્માનં પવત્તિઆકારોયેવ. સંકિલેસવોદાનેસૂતિ સમાધિપઞ્ઞાનં સમરસતાય અકરણં ભાવનાય સંકિલેસો, કરણં વોદાનં. તથા સેસેસુપિ. એવમેતેસુ સંકિલેસવોદાનેસુ તં તં આદીનવં દોસં આનિસંસં ગુણં પુરેતરં પાટિહારિયઞાણેન દિસ્વા યથા અઞ્ઞમઞ્ઞાનતિવત્તનાદયો હોન્તિ, તથા ભાવનાય સમ્પહંસિતત્તા તેનેવ ઞાણેન વિસોધિતત્તા. વિસોધનં હેત્થ સમ્પહંસનં. તે આકારા યસ્મા નિપ્ફન્ના, તસ્મા ‘‘ધમ્માનં…પે… વેદિતબ્બાતિ વુત્ત’’ન્તિ લક્ખણસંવણ્ણનાય આદિમ્હિ વુત્તં નિગમનવસેન દસ્સેતિ.

‘‘યસ્મા ઉપેક્ખાવસેન ઞાણં પાકટં હોતી’’તિ કો સમ્બન્ધો. કસ્મા સમ્પહંસનાવ પરિયોસાનન્તિ વુત્તા, ન ઉપેક્ખાનુબ્રૂહનાતિ ચોદનં સન્ધાય ‘‘તત્થ યસ્મા ઉપેક્ખાવસેન ઞાણં પાકટં હોતી’’તિ વુત્તં. તત્થાતિ તસ્મિં ભાવનાચિત્તે. ઉપેક્ખાવસેન ઞાણં પાકટં હોતીતિ અપ્પનાકાલે ભાવનાય સમપ્પવત્તિયા, પટિપક્ખસ્સ ચ પહાનતો પગ્ગહાદીસુ બ્યાપારસ્સ અકાતબ્બતો અજ્ઝુપેક્ખનાવ હોતિ. યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘સમયે ચિત્તસ્સ અજ્ઝુપેક્ખના, વિસુદ્ધં ચિત્તં અજ્ઝુપેક્ખતી’’તિ ચ આદિ. સા પનાયં અજ્ઝુપેક્ખના ઞાણસ્સ કિચ્ચસિદ્ધિયા હોતિ, વિસેસતો ઞાણસાધનત્તા અપ્પનાબ્યાપારસ્સાતિ ફલેન કારણાનુમાનઞાયેન. યસ્મા ઉપેક્ખાવસેન ઞાણં પાકટં હોતિ, તસ્મા ઞાણકિચ્ચભૂતા સમ્પહંસના પરિયોસાનન્તિ વુત્તાતિ સમ્બન્ધો.

ઇદાનિ યથાવુત્તમત્થં પાળિયા સમત્થેતું ‘‘યથાહા’’તિઆદિ વુત્તં. તથાપગ્ગહિતં ચિત્તન્તિ યથા ભાવનાચિત્તં કોસજ્જપક્ખે ન પતતિ, તથા વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગટ્ઠાનિયાનં ધમ્માનં બહુલીકારવસેન પગ્ગહિતં. સાધુકં અજ્ઝુપેક્ખતીતિ પગ્ગણ્હન્તેનાપિ સમાધિસ્સ વીરિયસમતાયોજનવસેન પગ્ગહિતત્તા સક્કચ્ચં અજ્ઝુપેક્ખતિ, તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખા ઓકાસં ¶ લભતિ. તં પન અજ્ઝુપેક્ખનં ઉપેક્ખાવસેન પુબ્બે પવત્તપારિહારિયપઞ્ઞાવસેન અપ્પનાપઞ્ઞાય કિચ્ચાધિકતાતિ આહ ‘‘પઞ્ઞાવસેન પઞ્ઞિન્દ્રિયં અધિમત્તં હોતી’’તિ. તસ્સ અધિમત્તત્તા એવ અજ્ઝુપેક્ખન્તસ્સેવ નાનાસભાવેહિ નીવરણપમુખેહિ કિલેસેહિ અપ્પનાચિત્તં વિમુચ્ચતિ. વિમોક્ખવસેન વિમુચ્ચનવસેન. પઞ્ઞાવસેનાતિ પુબ્બે પવત્તપારિહારિયપઞ્ઞાવસેન. વિમુત્તત્તાતિ નાનાકિલેસેહિ વિમુત્તત્તા એવ. તે ધમ્મા સદ્ધાદયો, વિસેસતો સદ્ધાપઞ્ઞાવીરિયસમાધયો ¶ ચ એકરસા સમાનકિચ્ચા હોન્તિ. એવમયં ઇન્દ્રિયાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના નિપ્ફજ્જમાના ઞાણબ્યાપારોતિ આહ ‘‘ઞાણકિચ્ચભૂતા સમ્પહંસના પરિયોસાન’’ન્તિ. એવં તિવિધાય પટિપદાવિસુદ્ધિયા લદ્ધવિસેસાય તિવિધાય ઉપેક્ખાનુબ્રૂહનાય સાતિસયં પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ અધિમુત્તભાવેન ચતુબ્બિધાપિ સમ્પહંસના સિજ્ઝતીતિ આગમનુપેક્ખા ઞાણકિચ્ચવસેન દસપિ આકારા ઝાને એવ વેદિતબ્બા.

ગણનાનુપુબ્બતાતિ ગણનાનુપુબ્બતાય, ગણનાનુપુબ્બતામત્તં વા પઠમન્તિ ઇદન્તિ અત્થો. તેન દેસનાક્કમં ઉલ્લિઙ્ગેતિ. ‘‘પઠમં ઉપ્પન્નન્તિ પઠમ’’ન્તિ ઇમિના પટિપત્તિક્કમં, ઉપ્પન્નન્તિ હિ અધિગતન્તિ અત્થો. ‘‘પઠમં સમાપજ્જિતબ્બન્તિ પઠમ’’ન્તિ ઇદં પન ન એકન્તલક્ખણન્તિ અટ્ઠકથાયં (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧૬૦) પટિસિદ્ધત્તા ઇધ ન ગહિતં. આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનં લક્ખણૂપનિજ્ઝાનન્તિ દુવિધે ઝાને ઇધાધિપ્પેતજ્ઝાનમેવ દસ્સેતું ‘‘આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનતો’’તિ વુત્તં. પથવીકસિણસઙ્ખાતસ્સ અત્તનો અત્તનો આરમ્મણસ્સ રૂપં વિય ચક્ખુના ઉપનિજ્ઝાયનતો. પચ્ચનીકઝાપનતોતિ નીવરણાદીનં પચ્ચનીકધમ્માનં દહનતો વિક્ખમ્ભનવસેન પજહનતો. સકલટ્ઠેનાતિ હેટ્ઠા વુત્તનયેન કતે વા અકતે વા પરિચ્છિજ્જ ગહિતે પથવીભાગે પથવીમણ્ડલે સકલારમ્મણકરણટ્ઠેન. ન હિ તસ્સ એકદેસમારમ્મણં કરીયતિ. પથવીકસિણસન્નિસ્સયતાય નિમિત્તં પથવીકસિણં યથા ‘‘મઞ્ચા ઉક્કુટ્ઠિં કરોન્તી’’તિ. તંસહચરણતો ઝાનં પથવીકસિણં યથા ‘‘કુન્તા પચરન્તી’’તિ.

૭૬. લક્ખટ્ઠાને ઠિતં સરેન વાલં વિજ્ઝતીતિ વાલવેધી. ઇધ પન અનેકધા ભિન્નસ્સ વાલસ્સ અંસું વિજ્ઝન્તો ‘‘વાલવેધી’’તિ અધિપ્પેતો. તેન ¶ વાલવેધિના. સૂદેનાતિ ભત્તકારેન. ‘‘આકારા પરિગ્ગહેતબ્બા’’તિ સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં વિવરિતું ‘‘યથા હી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સુકુસલોતિ સુટ્ઠુ છેકો. ધનુગ્ગહોતિ ઇસ્સાસો. કમ્મન્તિ યોગ્યં. અક્કન્તપદાનન્તિ વિજ્ઝનકાલે અક્કમનવસેન પવત્તપદાનં. આકારન્તિ ધનુજિયાસરાનં ગહિતાકારં. પરિગ્ગણ્હેય્યાતિ ઉપધારેય્ય. ભોજનસપ્પાયાદયોતિ આદિ-સદ્દો અવુત્તાકારાનમ્પિ સઙ્ગાહકો દટ્ઠબ્બો. તેન ઉતુભાવનાનિમિત્તાદીનમ્પિ પરિગ્ગણ્હનં વુત્તં હોતિ. તસ્મિન્તિ તસ્મિં તરુણસમાધિમ્હિ.

ભત્તારન્તિ ¶ સામિનં, ભત્તવેતનાદીહિ પોસકન્તિ અત્થો. પરિવિસન્તોતિ ભોજેન્તો. તસ્સ રુચ્ચિત્વા ભુઞ્જનાકારં સલ્લક્ખેત્વા તસ્સ ઉપનામેન્તોતિ યોજના. અયમ્પિ યોગી. અધિગતક્ખણે ભોજનાદયો આકારેતિ પુબ્બે ઝાનસ્સ અધિગતક્ખણે કિચ્ચસાધકે ભોજનાદિગતે આકારે. ગહેત્વાતિ પરિગ્ગહેત્વા સલ્લક્ખેત્વા. નટ્ઠે નટ્ઠે સમાધિમ્હિ પુનપ્પુનં અપ્પનાય.

મહાનસવિજ્જાપરિચયેન પણ્ડિતો. તત્થ વિસદઞાણતાય બ્યત્તો. ઠાનુપ્પત્તિકકઓસલ્લયોગેન કુસલો. નાનચ્ચયેહીતિ નાનચ્ચયેહિ નાનાસભાવેહિ, નાનારસેહીતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘અમ્બિલગ્ગેહી’’તિઆદિ. સૂપેહીતિ બ્યઞ્જનેહિ. અમ્બિલગ્ગેહીતિ અમ્બિલકોટ્ઠાસેહિ, યે વા અમ્બિલરસા હુત્વા અગ્ગભૂતા, તેહિ ચતુરમ્બિલાદિમિસ્સેહિ. એસ નયો તિત્તકગ્ગાદીસુપિ. ખારિકેહીતિ વાતિઙ્ગણકળીરાદિમિસ્સેહિ. નિમિત્તન્તિ આકારં રુચ્ચનવસેન ભુઞ્જનાકારં. ઉગ્ગણ્હાતીતિ ઉપરૂપરિ ગણ્હાતિ ઉપધારેતિ. ઇમસ્સ વા સૂપેય્યસ્સ અત્થાય હત્થં અભિહરતિ. અભિહારાનન્તિ અભિમુખેન હરિતબ્બાનં પણ્ણાકારાનં, પૂજાભિહારાનં વા. નિમિત્તં ઉગ્ગણ્હાતીતિ ‘‘એવં મે ચિત્તં સમાહિતં અહોસી’’તિ નિમિત્તં ગણ્હાતિ સલ્લક્ખેતિ.

સમાધિપરિપન્થાનન્તિ સમાધિસ્સ પરિપન્થભૂતાનં. ધમ્માનન્તિ કામચ્છન્દાદિનીવરણધમ્માનં. સુવિસોધિતત્તાતિ સુટ્ઠુ વિસોધિતત્તા, વિક્ખમ્ભનવસેનેવ સમ્મદેવ પહીનત્તાતિ અત્થો. કામાદીનવપચ્ચવેક્ખણાદીહીતિ આદિ-સદ્દેન અસુભમનસિકારનેક્ખમ્માનિસંસપચ્ચવેક્ખણાદીનિ સઙ્ગણ્હાતિ. નેક્ખમ્મગુણદસ્સનેનાપિ ¶ હિ તસ્સ વિબન્ધભૂતે કામચ્છન્દે આદીનવો વિસેસતો પાકટો હોતીતિ. કાયદુટ્ઠુલ્લન્તિ કાયદરથં સારદ્ધકાયતં. તેન કાયચિત્તાનં સારમ્ભનિમિત્તસ્સ બ્યાપાદનીવરણસ્સ ન વિસોધનમાહ. આરમ્ભધાતુમનસિકારાદીતિ આદિ-સદ્દેન વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગનિમિત્તાનં, આલોકસઞ્ઞાદીનઞ્ચ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. સમથનિમિત્તમનસિકારાદીતિ આદિ-સદ્દેન સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગટ્ઠાનિયાનં ધમ્માનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. અઞ્ઞેપિ સમાધિપરિપન્થેતિ વિચિકિચ્છાટ્ઠાનિયે, મદમાનાદિકે ચ સન્ધાયાહ. આસયન્તિ વસનકસુસિરં. સુપરિસુદ્ધન્તિ આસઙ્કનીયત્તાભાવેન સુટ્ઠુ પરિસુદ્ધં. એત્થાહ – નનુ ચાયં પગેવ કામાદીનવં પચ્ચવેક્ખિત્વા સમથપટિપદં પટિપન્નો ઉપચારક્ખણેયેવ ઝાનેન નીવરણાનિ વિક્ખમ્ભિતાનિ, અથ કસ્મા પુન કામાદીનવપચ્ચવેક્ખણાદિ ગહિતન્તિ? સચ્ચમેતં. તં પન પહાનમત્તન્તિ ઝાનસ્સ ચિરટ્ઠિતિયા અતિસયપહાનત્થં પુન ગહિતં.

ઉદ્ધચ્ચ ¶ મિદ્ધન્તિ કુક્કુચ્ચં, થિનઞ્ચ તદેકટ્ઠતાય ગહિતમેવાતિ કત્વા વુત્તં. સુદ્ધન્તગતોતિ સુપરિસુદ્ધપરિયન્તં સબ્બસો વિસોધિતકોણપરિયન્તં ઉય્યાનં ગતો. તહિં રમેતિ તસ્મિં ઝાને રમેય્ય દિવસભાગમ્પિ ઝાનસમઙ્ગી એવ ભવેય્ય.

ચિત્તભાવનાવેપુલ્લત્થન્તિ સમાધિભાવનાય વિપુલભાવાય. યથા હિ ભાવનાવસેન નિમિત્તસ્સ ઉપ્પત્તિ, એવમસ્સ ભાવનાવસેનેવ વડ્ઢનમ્પિ. તસ્મા એકઙ્ગુલાદિવસેન નિમિત્તં વડ્ઢેન્તસ્સ પુનપ્પુનં બહુલીકારેન ઝાનં ભાવનાપિ વુદ્ધિં વિરુળ્હિં વેપુલ્લં આપજ્જતિ. તેન વુત્તં ‘‘ચિત્તભાવનાવેપુલ્લત્થઞ્ચ યથાલદ્ધં પટિભાગનિમિત્તં વડ્ઢેતબ્બ’’ન્તિ. તસ્સાતિ પટિભાગનિમિત્તસ્સ.

૭૭. તત્રાતિ સામિઅત્થે ભુમ્મવચનં, તસ્સાતિ અત્થો. અવડ્ઢેત્વાતિ યથા કુમ્ભકારો મત્તિકાય પત્તં કરોન્તો પઠમં અપરિચ્છિન્દિત્વાવ પત્તં વડ્ઢેતિ, એવં પત્તવડ્ઢનયોગેન પત્તવડ્ઢનયુત્તિયા અવડ્ઢેત્વા પૂવિકસ્સ પૂવવડ્ઢનં. ભત્તસ્સ ઉપરિ ભત્તપક્ખિપનં ભત્તવડ્ઢનં. વત્થસ્સ તિન્તસ્સ અઞ્છનાદિ દુસ્સવડ્ઢનં. પચ્ચેકં યોગ-સદ્દો યોજેતબ્બો. અપરિચ્છિન્દિત્વા ¶ ન વડ્ઢેતબ્બં સપરિચ્છેદે એવ ભાવનાપવત્તિતો. તથા હિ વુત્તં ‘‘સાન્તકે નો અનન્તકે’’તિ (વિસુદ્ધિ. ૧.૫૫).

હંસપોતકાતિ જવનહંસપોતકા. ઉક્કૂલં ઉન્નતટ્ઠાનં. વિકૂલં નિન્નટ્ઠાનં. નદીસોતેન કતં વિદુગ્ગં નદીવિદુગ્ગં. વિસમાકારેન ઠિતો પબ્બતપદેસો પબ્બતવિસમો.

થૂલાનિ હુત્વા ઉપટ્ઠહન્તિ પચ્ચવેક્ખણાબાહુલ્લેન વિભૂતભાવતો. દુબ્બલાનિ હુત્વા ઉપટ્ઠહન્તિ પગુણબલવભાવસ્સ અનાપાદિકત્તા. ઉપરિ ઉસ્સુક્કનાયાતિ ભાવનાય ઉપરિ આરોહનાય, દુતિયજ્ઝાનાધિગમાયાતિ અત્થો.

પબ્બતેય્યાતિ પબ્બતે બહુલચારિની. અખેત્તઞ્ઞૂતિ અગોચરઞ્ઞૂ. સમાધિપરિપન્થાનં વિસોધનાનભિઞ્ઞાતાય બાલો. ઝાનસ્સ પગુણભાવાપાદનવેય્યત્તિયસ્સ અભાવેન અબ્યત્તો. ઉપરિઝાનસ્સ ¶ પદટ્ઠાનભાવાનવબોધેન અખેત્તઞ્ઞૂ. સબ્બથાપિ સમાપત્તિકોસલ્લાભાવેન અકુસલો. સમાધિનિમિત્તસ્સ વા અનાસેવનાય બાલો. અભાવનાય અબ્યત્તો. અબહુલીકારેન અખેત્તઞ્ઞૂ. સમ્મદેવ અનધિટ્ઠાનતો અકુસલોતિ યોજેતબ્બં. ઉભતો ભટ્ઠોતિ ઉભયતો ઝાનતો ભટ્ઠો. સો હિ અપ્પગુણતાય ન સુપ્પતિટ્ઠિતતાય સઉસ્સાહોપિ વિનાસતો, અસામત્થિયતો ચ ઝાનદ્વયતો પરિહીનો. ચિણ્ણવસિનાતિ આસેવિતવસિના.

૭૮. વસનં વસીતિ ધાતુનિદ્દેસતાય કિરિયાનિદ્દેસોતિ અધિપ્પાયેનાહ ‘‘વસિયો’’તિ, યથારુચિ પવત્તિયોતિ અત્થો. આવજ્જનાય વસી, આવજ્જનાવસેન વા વસી આવજ્જનવસી. ઝાનં આવજ્જિતું યત્થ યત્થ પદેસે ઇચ્છા યત્થિચ્છકં. યદા યદા, યસ્મિં યસ્મિં વા ઝાનઙ્ગે ઇચ્છા યદિચ્છકં. યાવ યાવ ઇચ્છા યાવદિચ્છકં, દ-કારો પદસન્ધિકરો. ‘‘યાવા’’તિ ચ ઇદં બહૂનં જવનવારાનં નિરન્તરં વિય તથાપવત્તનં સન્ધાય વુત્તં, ન એકમેવ. સો હિ પરિચ્છિન્નચિત્તક્ખણોતિ. આવજ્જનાય દન્ધાયિતત્તં નત્થીતિ વુત્તનયેન યત્થ કત્થચિ ઠાને યદા યદા ¶ યં કિઞ્ચિ ઝાનઙ્ગં આવજ્જેન્તસ્સ યથિચ્છિતં કાલં આવજ્જનાય આવજ્જનપ્પવત્તિયા દન્ધાયિતત્તં વિત્થાયિતત્તં, ચિરાયિતત્તં વા નત્થિ. એવં આવજ્જનવસી સિદ્ધા નામ હોતીતિ અત્થો. સેસાતિ વુટ્ઠાનઅધિટ્ઠાનપચ્ચવેક્ખણાવસિયો.

અઙ્ગસમુદાયભાવતો ઝાનસ્સ ઝાને આવજ્જનવસિં નિપ્ફાદેતુકામેન પટિપાટિયા ઝાનઙ્ગાનિ આવજ્જેતબ્બાનીતિ આહ ‘‘પઠમં વિતક્કં આવજ્જયતો’’તિ. યદિપિ આવજ્જનમેવેત્થ ઇચ્છિતં આવજ્જનવસિયા અધિપ્પેતત્તા, આવજ્જનાય પન ઉપ્પન્નાય જવનેહિ ભવિતબ્બં. તાનિ ચ ખો આવજ્જનતપ્પરતાય ચિત્તાભિનીહારસ્સ યથાવજ્જિતઝાનઙ્ગારમ્મણાનિ કતિપયાનેવ હોન્તિ, ન પરિપુણ્ણાનીતિ વુત્તં ‘‘વિતક્કારમ્મણાનેવ ચત્તારિ પઞ્ચ વા જવનાનિ જવન્તી’’તિ. ચત્તારિ તિક્ખિન્દ્રિયસ્સ. પઞ્ચ નાતિતિક્ખિન્દ્રિયસ્સાતિ દટ્ઠબ્બં. નિરન્તરન્તિ વિસભાગેહિ નિરન્તરં. અયં પનાતિ ભવઙ્ગદ્વયન્તરિતા ચતુજવનચિત્તા યથાવુત્તા આવજ્જનવસી. અઞ્ઞેસં વા ધમ્મસેનાપતિઆદીનં. એવરૂપે કાલેતિ ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય લહુતરં આવજ્જનવસીનિબ્બત્તનકાલે. સા ચ ખો ઇત્તરા પરિત્તકાલા, ન સત્થુ યમકમહાપાટિહારિયે વિય ¶ ચિરતરપ્પબન્ધવતી. તથા હિ તં સાવકેહિ અસાધારણં વુત્તં. અધિગમેન સમં સસમ્પયુત્તસ્સ ઝાનસ્સ સમ્મા આપજ્જનં પટિપજ્જનં સમાપજ્જનં, ઝાનસમઙ્ગિતા.

સીઘન્તિ એત્થ સમાપજ્જિતુકામતાનન્તરં દ્વીસુ ભવઙ્ગેસુ ઉપ્પન્નેસુ ભવઙ્ગં ઉપચ્છિન્દિત્વા ઉપ્પન્નાવજ્જનાનન્તરં સમાપજ્જનં સીઘં સમાપજ્જનસમત્થતા. અયઞ્ચ મત્થકપ્પત્તા સમાપજ્જનવસી સત્થુ ધમ્મદેસનાયં લબ્ભતિ. યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, તસ્સા એવ કથાય પરિયોસાને તસ્મિંયેવ પુરિમસ્મિં સમાધિનિમિત્તે અજ્ઝત્તમેવ ચિત્તં સણ્ઠપેમિ સન્નિસાદેમિ એકોદિં કરોમિ સમાદહામિ યેનસ્સુદં નિચ્ચકપ્પં વિહરામી’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૮૭). ઇતો સીઘતરા હિ સમાપજ્જનવસી નામ નત્થિ. જુણ્હાય રત્તિયા નવોરોપિતેહિ કેસેહિ કપોતકન્દરાયં વિહરન્તસ્સ આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સ યક્ખેન મહન્તમ્પિ પબ્બતકૂટં પદાલેતું સમત્થે પહારે સીસે દિન્ને સમાપજ્જનમ્પેત્થ નિદસ્સેતબ્બં. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘તદા થેરો તસ્સ પહરણસમયે સમાપત્તિં અપ્પેસી’’તિ (વિસુદ્ધિ. ૨.૩૭૪). પાળિયં પન ‘‘અઞ્ઞતરં સમાધિં સમાપજ્જિત્વા નિસિન્નો’’તિ (ઉદા. ૩૪) વુત્તં. ઇમે પન થેરા ¶ ‘‘સમાપત્તિતો વુટ્ઠાનસમકાલં તેન પહારો દિન્નો’’તિ વદન્તિ.

અચ્છરામત્તન્તિ અઙ્ગુલિફોટમત્તં ખણં. ઠપેતુન્તિ સેતુ વિય સીઘસોતાય નદિયા ઓઘં વેગેન પવત્તિતું અદત્વા યથાવુત્તક્ખણં ઝાનં ઠપેતું સમત્થતા. અભિભુય્ય ઠપનં, અધિટ્ઠાનં વિયાતિ વા અધિટ્ઠાનં. તત્થ વસી અધિટ્ઠાનવસી. તથેવ લહું વુટ્ઠાતુન્તિ અચ્છરામત્તં વા દસચ્છરામત્તં વા લહું ખણં ઝાનસમઙ્ગી હુત્વા ઝાનતો વુટ્ઠાતું સમત્થતા. ભવઙ્ગચિત્તુપ્પત્તિયેવ હેત્થ ઝાનતો વુટ્ઠાનં નામ. એત્થ ચ યથા ‘‘એત્તકમેવ ખણં ઝાનં ઠપેસ્સામી’’તિ પુબ્બપરિકમ્મવસેન અધિટ્ઠાનસમત્થતા અધિટ્ઠાનવસી, એવં ‘‘એત્તકમેવ ખણં ઝાનસમઙ્ગી હુત્વા ઝાનતો વુટ્ઠહિસ્સામી’’તિ પુબ્બપરિકમ્મવસેન વુટ્ઠાનસમત્થતા વુટ્ઠાનવસી વેદિતબ્બા, યા સમાપત્તિ ‘‘વુટ્ઠાનકુસલતા’’તિ વુચ્ચતિ. તદુભયદસ્સનત્થન્તિ અધિટ્ઠાનવુટ્ઠાનવસીદસ્સનત્થં.

તત્થાતિ તસ્મિં નિમ્મિતપબ્બતે તસ્સ વિવરે. કિઞ્ચાપિ એકંયેવ તં અભિઞ્ઞાચિત્તં યેન પબ્બતં નિમ્મિનેય્ય, અભિઞ્ઞાપાદકસ્સ પન ઝાનસ્સ લહુતરં ઠપનં, વુટ્ઠાનઞ્ચ ઇધ નિદસ્સિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘એત્તકા ઇદ્ધિમન્તા એકં ઉપટ્ઠાકં ગરુળતો રક્ખિતું ન સક્ખિંસૂ’’તિ ગારય્હા અસ્સામ.

આવજ્જનાનન્તરાનીતિ ¶ આવજ્જનવસીભાવાય યથાક્કમં વિતક્કાદીનં ઝાનઙ્ગાનં આવજ્જનાય પરતો યાનિ જવનાનિ પવત્તાનિ, તાનિ તેસં પચ્ચવેક્ખણાનિ. યદગ્ગેન આવજ્જનવસીસિદ્ધિ, તદગ્ગેન પચ્ચવેક્ખણાવસીસિદ્ધિ વેદિતબ્બા.

૭૯. નીવરણપ્પહાનસ્સ તપ્પઠમતાય આસન્નનીવરણપચ્ચત્થિકા. થૂલં નામ વિપુલમ્પિ ફેગ્ગુ વિય સુખભઞ્જનીયન્તિ આહ ‘‘ઓળારિકત્તા અઙ્ગદુબ્બલા’’તિ. સન્તતો મનસિ કરિત્વાતિ પઠમજ્ઝાનં વિય અનોળારિકઙ્ગત્તા, સન્તધમ્મસમઙ્ગિતાય ચ ‘‘સન્ત’’ન્તિ મનસિ કત્વા. યે હિ ધમ્મા દુતિયજ્ઝાને પીતિસુખાદયો, કામં તે પઠમજ્ઝાનેપિ સન્તિ, તેહિ પન તે સન્તતરા ચેવ પણીતતરા ચ ભવન્તીતિ. નિકન્તિન્તિ નિકામનં, અપેક્ખન્તિ ¶ અત્થો. પરિયાદાયાતિ ખેપેત્વા. ચત્તારિ પઞ્ચાતિ વા-સદ્દો લુત્તનિદ્દિટ્ઠો. દુતિયજ્ઝાનં એતસ્સ અત્થીતિ દુતિયજ્ઝાનિકં. વુત્તપ્પકારાનેવાતિ પઠમજ્ઝાને વુત્તપ્પકારાનિયેવ, પરિકમ્માદિનામકાનીતિ અત્થો.

૮૦. વૂપસમાતિ વૂપસમહેતુ, વૂપસમોતિ ચેત્થ પહાનં અધિપ્પેતં, તઞ્ચ વિતક્કવિચારાનં. અતિક્કમો અત્થતો દુતિયજ્ઝાનક્ખણે અનુપ્પાદોતિ આહ ‘‘સમતિક્કમા’’તિઆદિ. કતમેસં પનેત્થ વિતક્કવિચારાનં વૂપસમો અધિપ્પેતો, કિં પઠમજ્ઝાનિકાનં, ઉદાહુ દુતિયજ્ઝાનિકાનન્તિ. કિઞ્ચેત્થ યદિ પઠમજ્ઝાનિકાનં, નત્થિ તેસં વૂપસમો. ન હિ કદાચિ પઠમજ્ઝાનં વિતક્કવિચારરહિતં અત્થિ. અથ દુતિયજ્ઝાનિકાનં, એવમ્પિ નત્થેવ વૂપસમો, સબ્બેન સબ્બં તેસં તત્થ અભાવતોતિ? વુચ્ચતે – યેહિ વિતક્કવિચારેહિ પઠમજ્ઝાનસ્સ ઓળારિકતા, તેસં સમતિક્કમા દુતિયસ્સ ઝાનસ્સ સમધિગમો, ન સભાવતો અનોળારિકાનં ફસ્સાદીનં સમતિક્કમાતિ અયમત્થો ‘‘વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા’’તિ એતેન દીપિતો. તસ્મા ‘‘કિં પઠમજ્ઝાનિકાનં વિતક્કવિચારાનં વૂપસમો ઇધાધિપ્પેતો, ઉદાહુ દુતિયજ્ઝાનિકાન’’ન્તિ એદિસી ચોદના અનોકાસાવ. યસ્મા દિટ્ઠાદીનવસ્સ તંતંઝાનક્ખણે અનુપ્પત્તિધમ્મતાપાદનં વૂપસમનં અધિપ્પેતં. વિતક્કાદયો એવ ઝાનઙ્ગભૂતા તથા કરીયન્તિ, ન તંસમ્પયુત્તા ફસ્સાદયો, તસ્મા વિતક્કાદીનંયેવ વૂપસમાદિવચનં ઞાયાગતં. યસ્મા પન વિતક્કાદીનં વિય તંસમ્પયુત્તધમ્માનમ્પિ એતેન ‘‘એતં ઓળારિક’’ન્તિ આદીનવદસ્સનં સુત્તે આગતં, તસ્મા અવિસેસેન ¶ વિતક્કાદીનં, તંસહગતાનઞ્ચ વૂપસમાદિકે વત્તબ્બે વિતક્કાદીનંયેવ વૂપસમો વુચ્ચમાનો અધિકવચનં અઞ્ઞં અત્થં બોધેતીતિ કત્વા કિઞ્ચિ વિસેસં દીપેતીતિ દસ્સેતું અટ્ઠકથાયં ‘‘ઓળારિકસ્સ પના’’તિઆદિ ગહિતન્તિ ઇધ ‘‘યેહિ વિતક્કવિચારેહી’’તિઆદિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘પીતિયા ચ વિરાગા’’તિઆદીસુપિ એસેવ નયો. તસ્મા વિતક્કવિચારપીતિસુખસમતિક્કમવચનાનિ ઓળારિકોળારિકઙ્ગસમતિક્કમા દુતિયાદિઅધિગમદીપકાનીતિ તેસં એકદેસભૂતં વિતક્કવિચારસમતિક્કમવચનં તંદીપકં વુત્તં. વિસું વિસું ઠિતેપિ હિ વિતક્કવિચારસમતિક્કમવચનાદિકે પહેય્યઙ્ગનિદ્દેસતાસામઞ્ઞેન ચિત્તેન સમૂહતો ગહિતે વિતક્કવિચારવૂપસમવચનસ્સ તદેકદેસતા દટ્ઠબ્બા. અયઞ્ચ અત્થો ¶ અવયવેન સમુદાયોપલક્ખણનયેન વુત્તો. અથ વા વિતક્કવિચારવૂપસમવચનેનેવ તંસમતિક્કમા દુતિયાધિગમદીપકેન પીતિવિરાગાદિવચનાનં પીતિઆદિસમતિક્કમા તતિયાદિઅધિગમદીપકતા દીપિતા હોતીતિ તસ્સ તંદીપકતા વુત્તા.

નિયકજ્ઝત્તમધિપ્પેતં ન અજ્ઝત્તજ્ઝત્તાદિ. તત્થ કારણમાહ ‘‘વિભઙ્ગે પના’’તિઆદિ. નીલવણ્ણયોગતો નીલવત્થં વિયાતિ નીલયોગતો વત્થં નીલં વિયાતિ અધિપ્પાયો. યેન સમ્પસાદનેન યોગા ઝાનં સમ્પસાદનં. તસ્મિં દસ્સિતે ‘‘સમ્પસાદનં ઝાન’’ન્તિ સમાનાધિકરણનિદ્દેસેનેવ તંયોગા ઝાને તંસદ્દપ્પવત્તિ દસ્સિતાતિ અવિરોધો યુત્તો. એકોદિભાવે કથન્તિ એકોદિમ્હિ દસ્સિતે એકોદિભાવં ઝાનન્તિ સમાનાધિકરણનિદ્દેસેનેવ ઝાનસ્સ એકોદિવડ્ઢનતા વુત્તા હોતીતિ ચે? ‘‘એકોદિભાવ’’ન્તિ પદં ઉદ્ધરિત્વા એકોદિસ્સ નિદ્દેસો ન કાતબ્બો સિયાતિ એકોદિભાવસદ્દો એવ સમાધિમ્હિ પવત્તો સમ્પસાદનસદ્દો વિય ઝાને પવત્તતીતિ યુત્તં. ઇમસ્મિઞ્ચ અત્થવિકપ્પેતિ ‘‘ચેતસો સમ્પસાદયતી’’તિ એતસ્મિં પક્ખે ‘‘ચેતસો’’તિ ચ ઉપયોગત્થે સામિવચનં. પુરિમસ્મિન્તિ ‘‘સમ્પસાદનયોગતો ઝાનં સમ્પસાદન’’ન્તિ વુત્તપક્ખે. ચેતસોતિ સમ્બન્ધે સામિવચનં.

સેટ્ઠોપિ લોકે ‘‘એકો’’તિ વુચ્ચતિ ‘‘યાવ પરે એકાહં તે કરોમી’’તિઆદીસુ. એકો અદુતિયો ‘‘એકાકીભિ ખુદ્દકેહિ જિત’’ન્તિઆદીસુ અસહાયત્થોપિ એક-સદ્દો દિટ્ઠોતિ આહ ‘‘એકો અસહાયો હુત્વા’’તિ. સદ્ધાદયોપિ કામં સમ્પયુત્તધમ્માનં સાધારણતો, અસાધારણતો ચ પચ્ચયા હોન્તિયેવ, સમાધિ પન ઝાનક્ખણે સમ્પયુત્તધમ્માનં અવિક્ખેપલક્ખણે ઇન્દટ્ઠકરણેન સાતિસયં પચ્ચયો હોતીતિ દસ્સેન્તો ‘‘સમ્પયુત્તધમ્મે…પે… અધિવચન’’ન્તિ આહ.

‘‘સમ્પસાદનં ¶ , ચેતસો એકોદિભાવ’’ન્તિ વિસેસનદ્વયં ઝાનસ્સ અતિસયવચનિચ્છાવસેન ગહિતં. સ્વાયમતિસયો યથા ઇમસ્મિં ઝાને લબ્ભતિ, ન તથા પઠમજ્ઝાનેતિ ઇમં વિસેસં દસ્સેતું ‘‘નનુ ચા’’તિઆદિ વુત્તં. આરમ્મણે આહનનપરિયાહનનવસેન, અનુમજ્જનઅનુયોજનવસેન ચ પવત્તમાના ધમ્મા સતિપિ નીવરણપ્પહાનેન કિલેસકાલુસ્સિયાપગમે ¶ સમ્પયુત્તાનં કઞ્ચિ ખોભં કરોન્તા વિય તેહિ ચ તે ન સન્નિસિન્ના હોન્તીતિ વુત્તં ‘‘વિતક્કવિચારક્ખોભેન ન સુપ્પસન્ન’’ન્તિ. ખુદ્દિકા ઊમિયો વીચિયો. મહતિયો તરઙ્ગા. સતિપિ ઇન્દ્રિયસમત્તે, વીરિયસમતાય ચ તેનેવ ખોભેન, સમ્પસાદાભાવેન ચ સમાધિપિ ન સુટ્ઠુ પાકટો બહલે વિય જલે મચ્છો. યથાવુત્તક્ખોભો એવ પલિબોધો. એવં વુત્તેનાતિ યસ્સા સદ્ધાય વસેન સમ્પસાદનં, યસ્સા ચ ચિત્તેકગ્ગતાય વસેન એકોદિભાવન્તિ ચ ઝાનં વુત્તં. તાસં એવ ‘‘સદ્દહના’’તિઆદિના પવત્તિઆકારસ્સ વિસેસવિભાવનાવસેન વુત્તેન. તેન વિભઙ્ગપાઠેન. ‘‘સમ્પસાદનયોગતો, સમ્પસાદનતો વા સમ્પસાદનં, એકોદિં ભાવેતીતિ એકોદિભાવન્તિ ઝાનં વુત્ત’’ન્તિ એવં પવત્તા અયં અત્થવણ્ણના ન વિરુજ્ઝતિ. યથા પન અવિરોધો, સો વુત્તો એવ.

૮૧. સન્તાતિ સમં નિરોધં ગતા. સમિતાતિ ભાવનાય સમં ગમિતા નિરોધિતા. વૂપસન્તાતિ તતો એવ સુટ્ઠુ ઉપસન્તા. અત્થઙ્ગતાતિ અત્થં વિનાસં ગતા. અબ્ભત્થઙ્ગતાતિ ઉપસગ્ગેન પદં વડ્ઢેત્વા વુત્તં. અપ્પિતાતિ વિનાસં ગમિતા. સોસિતાતિ પવત્તિસઙ્ખાતસ્સ સન્તાનસ્સ અભાવેન સોસં સુક્ખભાવં ઇતા. બ્યન્તિકતાતિ વિગતન્તકતા.

અયમત્થોતિ ભાવનાય પહીનત્તા વિતક્કવિચારાનં અભાવો. ચોદકેન વુત્તમત્થં સમ્પટિચ્છિત્વા પરિહરિતું ‘‘એવમેતં સિદ્ધોવાયમત્થો’’તિ વત્વા ‘‘ન પનેત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ એતન્તિ ‘‘વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા’’તિ એતં વચનં. તદત્થદીપકન્તિ તસ્સ વિતક્કવિચારાભાવમત્તસઙ્ખાતસ્સ અત્થસ્સ દીપકં. અયઞ્હેત્થ અત્થો – દુતિયજ્ઝાનાદિઅધિગમૂપાયદીપકેન અજ્ઝત્તસમ્પસાદનતાય, ચેતસો એકોદિભાવતાય ચ હેતુદીપકેન, અવિતક્કઅવિચારભાવહેતુદીપકેન ચ વિતક્કવિચારવૂપસમવચનેનેવ વિતક્કવિચારાભાવો દીપિતોતિ કિં પુન અવિતક્કઅવિચારવચનેન કતેનાતિ? ન, અદીપિતત્તા. ન હિ વિતક્કવિચારવૂપસમવચનેન વિતક્કવિચારાનં અપ્પવત્તિ વુત્તા હોતિ. વિતક્કવિચારેસુ હિ તણ્હાપ્પહાનં એતેસં વૂપસમનં, યે ચ સઙ્ખારેસુ તણ્હાપ્પહાનં કરોન્તિ, તેસુ મગ્ગેસુ, પહીનતણ્હેસુ ¶ ચ ફલેસુ સઙ્ખારપવત્તિ હોતિ એવ ¶ , એવમેવિધાપિ વિક્ખમ્ભિતવિતક્કવિચારતણ્હસ્સ દુતિયજ્ઝાનસ્સ વિતક્કવિચારસમ્પયોગો પુરિમેન ન નિવારિતો સિયાતિ તંનિવારણત્થં, આવજ્જિતુકામતાદિઅતિક્કમોવ તેસં વૂપસમોતિ દસ્સનત્થઞ્ચ ‘‘અવિતક્કં અવિચાર’’ન્તિ વુત્તં. પઠમમ્પીતિ પઠમં ઝાનમ્પિ.

‘‘દુતિયં ઉપ્પન્નન્તિપિ દુતિય’’ન્તિ વત્તું વટ્ટતિયેવ. ન તથા ઇમસ્સ વિતક્કવિચારાતિ યથા પઠમજ્ઝાનસ્સ ઉપચારક્ખણે નીવરણાનિ પહીયન્તિ, તથા ઇમસ્સ દુતિયજ્ઝાનસ્સ ઉપચારક્ખણે વિતક્કવિચારા ન પહીયન્તિ અસંકિલિટ્ઠસભાવત્તા, ઉપચારભાવનાય ચ તે પહાતું અસમત્થભાવતો. યદિપિ તાય તેસુ તણ્હા પહીયતિ, ન પન સવિસેસં. સવિસેસઞ્હિ તત્થ તણ્હાપ્પહાનં અપ્પનાય એવ હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘અપ્પનાક્ખણેયેવા’’તિઆદિ. પહાનઙ્ગતાપિ અતિસયપ્પહાનવસેનેવ વેદિતબ્બા યથા નીવરણાનં પઠમજ્ઝાનસ્સ. તસ્માતિ યસ્મા તિવઙ્ગમેવેતં ઝાનં, તસ્મા. તન્તિ વિભઙ્ગે વચનં. રથસ્સ પણ્ડુકમ્બલં વિય સમ્પસાદો ઝાનસ્સ પરિક્ખારો, ન ઝાનઙ્ગન્તિ આહ ‘‘સપરિક્ખારં ઝાનં દસ્સેતુ’’ન્તિ.

૮૨. ઉપ્પિલાવિતન્તિ કામઞ્ચાયં પરિગ્ગહેસુ અપરિચ્ચત્તપેમસ્સ અનાદીનવદસ્સિનો તણ્હાસહગતાય પીતિયા પવત્તિઆકારો, ઇધ પન દુતિયજ્ઝાનપીતિ અધિપ્પેતા. તથાપિ સબ્બસો પીતિયં અવિરત્તં, સાપિ અનુબન્ધેય્યાતિ વુત્તં. ઉપ્પિલાવિતં વિયાતિ વા ઉપ્પિલાવિતં. આદીનવં હિ તત્થ પાકટતરં કત્વા દસ્સેતું એવં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

૮૩. વિરજ્જનં વિરાગો. તં પન વિરજ્જનં નિબ્બિન્દનમુખેન હીળનં વા તપ્પટિબદ્ધરાગપ્પહાનં વાતિ તદુભયં દસ્સેતું ‘‘વુત્તપ્પકારાય પીતિયા જિગુચ્છનં વા સમતિક્કમો વા’’તિ આહ. વુત્તપ્પકારાયાતિ ‘‘યદેવ તત્થ પીતી’’તિઆદિના વુત્તપ્પકારાય. સમ્પિણ્ડનં સમુચ્ચયો.

મગ્ગોતિ ઉપાયો. તદધિગમાયાતિ તતિયમગ્ગાધિગમાય.

૮૪. ઉપપત્તિતોતિ ¶ સમવાહિતભાવેન પતિરૂપતો. ઝાનુપેક્ખાપિ સમવાહિતમેવ અન્તોનીતં કત્વા પવત્તતીતિ આહ ‘‘સમં પસ્સતી’’તિ. વિસદાયાતિ ¶ પરિબ્યત્તાય સંકિલેસવિગમેન. વિપુલાયાતિ મહતિયા સાતિસયં મહગ્ગતભાવપ્પત્તિયા. થામગતાયાતિ પીતિવિગમેન થિરભાવપ્પત્તાય.

પરિસુદ્ધપકતિ ખીણાસવપકતિ નિક્કિલેસતા. સત્તેસુ કમ્મસ્સકતાદસ્સનહેતુકો સમભાવદસ્સનાકારો મજ્ઝત્તાકારો બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા.

સહજાતધમ્માનન્તિ નિદ્ધારણે સામિવચનં. સમપ્પવત્તિયા ભાવનાય વીથિપટિપન્નાય અલીનાનુદ્ધતા નિરસ્સાદતાય પગ્ગહનિગ્ગહસમ્પહંસનેસુ બ્યાપારાભાવતો સમ્પયુત્તધમ્મેસુ મજ્ઝત્તાકારભૂતા બોજ્ઝઙ્ગુપેક્ખા.

ઉપેક્ખાનિમિત્તન્તિ એત્થ લીનુદ્ધચ્ચપક્ખપાતરહિતં મજ્ઝત્તં વીરિયં ઉપેક્ખા. તદેવ તં આકારં ગહેત્વા પવત્તેતબ્બસ્સ તાદિસસ્સ વીરિયસ્સ નિમિત્તભાવતો ઉપેક્ખાનિમિત્તં ભાવનાય સમપ્પવત્તિકાલે ઉપેક્ખીયતીતિ ઉપેક્ખા, વીરિયમેવ ઉપેક્ખા વીરિયુપેક્ખા.

‘‘પઠમં ઝાનં પટિલાભત્થાય નીવરણે…પે… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિં પટિલાભત્થાય આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં પટિસઙ્ખા સન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણ’’ન્તિ (પટિ. મ. ૧.૫૭) એવમાગતા ઇમા અટ્ઠ સમાધિવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ. ‘‘સોતાપત્તિમગ્ગં પટિલાભત્થાય ઉપ્પાદં પવત્તં નિમિત્તં આયૂહનં પટિસન્ધિં ગતિં નિબ્બત્તિં ઉપપત્તિં જાતિં જરં બ્યાધિં મરણં સોકં પરિદેવં ઉપાયાસં. સોતાપત્તિફલસમાપત્તત્થાય ઉપ્પાદં પવત્તં…પે… અરહત્તમગ્ગં પટિલાભત્થાય ઉપ્પાદં…પે… ઉપાયાસં…પે… અરહત્તફલસમાપત્તત્થાય સુઞ્ઞતાવિહારસમાપત્તત્થાય અનિમિત્તવિહારસમાપત્તત્થાય ઉપ્પાદં પવત્તં નિમિત્તં આયૂહનં પટિસન્ધિં ગતિં નિબ્બત્તિં ઉપપત્તિં જાતિં જરં બ્યાધિં મરણં સોકં પરિદેવં ઉપાયાસં પટિસઙ્ખા સન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણ’’ન્તિ એવમાગતા ઇમા દસ વિપસ્સનાવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ. એત્થ ચ પઠમજ્ઝાનાદીહિ વિક્ખમ્ભિતાનિ નીવરણવિતક્કવિચારાદીનિ પટિસઙ્ખાય સભાવતો ઉપપરિક્ખિત્વા સન્નિટ્ઠાનવસેન તિટ્ઠમાના નીવરણાદિપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના દિટ્ઠાદીનવત્તા તેસં ગહણે ઉપ્પાદને અજ્ઝુપેક્ખન્તી વિપસ્સનાપઞ્ઞા ગહણે મજ્ઝત્તભૂતા ઉપેક્ખા.

તત્થ ¶ ¶ ઉપ્પાદન્તિ પુરિમકમ્મપચ્ચયા ખન્ધાનં ઇધ ઉપ્પત્તિમાહ. પવત્તન્તિ તથાઉપ્પન્નસ્સ પવત્તિં. નિમિત્તન્તિ સબ્બમ્પિ તેભૂમકસઙ્ખારગતં નિમિત્તભાવેન ઉપટ્ઠાનતો. આયૂહનન્તિ આયતિં પટિસન્ધિહેતુભૂતં કમ્મં. પટિસન્ધિન્તિ આયતિં ઉપ્પત્તિં. ગતિન્તિ યાય ગતિયા સા પટિસન્ધિ હોતિ. નિબ્બત્તિન્તિ ખન્ધાનં નિબ્બત્તનં. ઉપપત્તિન્તિ ‘‘સમાપન્નસ્સ વા ઉપપન્નસ્સ વા’’તિ (પટિ. મ. ૧.૭૨) એત્થ ‘‘ઉપપન્નસ્સા’’તિ વુત્તવિપાકપ્પવત્તિં. જાતિન્તિ જરાદીનં પચ્ચયભૂતં ભવપચ્ચયા જાતિં. જરાબ્યાધિમરણાદયો પાકટા એવ. એત્થ ચ ઉપ્પાદાદયો પઞ્ચેવ સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણસ્સ વિસયવસેન વુત્તા, સેસા તેસં વેવચનવસેન. ‘‘નિબ્બત્તિ, જાતી’’તિ ઇદઞ્હિ દ્વયં ઉપ્પાદસ્સ ચેવ પટિસન્ધિયા ચ વેવચનં, ‘‘ગતિ, ઉપપત્તિ ચા’’તિ ઇદં દ્વયં પવત્તસ્સ, જરાદયો નિમિત્તસ્સાતિ વેદિતબ્બં. અપ્પણિહિતવિમોક્ખવસેન મગ્ગુપ્પત્તિહેતુભૂતા ચતસ્સો, તથા ફલસમાપત્તિયા ચતસ્સો, સુઞ્ઞતવિહારઅનિમિત્તવિહારવસેન દ્વેતિ દસ સઙ્ખારુપેક્ખા.

યાતિ વિપસ્સનાપઞ્ઞા. યદત્થીતિ યં અનિચ્ચાદિલક્ખણત્તયં ઉપલબ્ભતિ. યં ભૂતન્તિ યં પચ્ચયનિબ્બત્તત્તા ભૂતં ખન્ધપઞ્ચકં. તં પજહતીતિ અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીહિ નિચ્ચસઞ્ઞાદયો પજહન્તો સમ્મદેવ દિટ્ઠાદીનવત્તા તપ્પટિબદ્ધચ્છન્દરાગપ્પહાનેન પજહતિ, યથા આયતિં આદાનં ન હોતિ, તથા પટિપત્તિયા પજહતિ. તથાભૂતો ચ તત્થ ઉપેક્ખં પટિલભતિ. વિચિનનેતિ અનિચ્ચાદિવસેન સમ્મસનેપિ.

સમ્પયુત્તધમ્માનં સમપ્પવત્તિહેતુતાય સમવાહિતભૂતા. નીવરણવિતક્કવિચારાદિસબ્બપચ્ચનીકેહિ વિમુત્તત્તા સબ્બપચ્ચનીકપરિસુદ્ધા. તેસં વૂપસન્તત્તા પચ્ચનીકવૂપસમનેપિ અબ્યાપારભૂતા અબ્યાપારભાવેન પવત્તા, અબ્યાપારતં વા પત્તા.

યદિ અત્થતો એકા, કથમયં ભેદોતિ આહ ‘‘તેન તેના’’તિઆદિ. તસ્માતિ યસ્મા સતિપિ સભાવતો અભેદે યેહિ પન પચ્ચયવિસેસેહિ સ્વાયમિમાસં અવત્થાભેદો, તેસં એકજ્ઝં અપ્પવત્તિતો ન તાસં અભેદો, એકજ્ઝં વા પવત્તિ, તસ્મા. તેનાહ ‘‘યત્થ છળઙ્ગુપેક્ખા’’તિઆદિ.

એકીભાવોતિ ¶ એકતા. સતિપિ મજ્ઝત્તાભાવસામઞ્ઞે વિસયભેદેન પનસ્સા ભેદો. યમત્થં ¶ સન્ધાય ‘‘કિચ્ચવસેન દ્વિધા ભિન્ના’’તિ વુત્તં, તં વિત્થારતો દસ્સેન્તો ‘‘યથા હી’’તિઆદિમાહ. અયં વિપસ્સનુપેક્ખા. યં સન્ધાય વુત્તં પાળિયં ‘‘યદત્થિ યં ભૂતં, તં પજહતિ, ઉપેક્ખં પટિલભતી’’તિ (મ. નિ. ૩.૭૧; અ. નિ. ૭.૫૫). તત્થ યદત્થિ યં ભૂતન્તિ ખન્ધપઞ્ચકં, તં મુઞ્ચિતુકમ્યતાઞાણેન પજહતિ. દિટ્ઠસોવત્તિકત્તયસ્સ સબ્બલક્ખણવિચિનને વિય દિટ્ઠલક્ખણત્તયસ્સ ભૂતસ્સ સઙ્ખારલક્ખણવિચિનને ઉપેક્ખં પટિલભતિ. સઙ્ખારાનં અનિચ્ચાદિલક્ખણસ્સ સુદિટ્ઠત્તા તેસં વિચિનને મજ્ઝત્તભૂતાય વિપસ્સનુપેક્ખાય સિદ્ધાય તથા દિટ્ઠાદીનવાનં તેસં ગહણેપિ અજ્ઝુપેક્ખના સિદ્ધાવ હોતિ, સબ્બસો વિસઙ્ખારનિન્નત્તા અજ્ઝાસયસ્સ.

અનાભોગરસાતિ પણીતસુખેપિ તસ્મિં અવનતિપટિપક્ખકિચ્ચાતિ અત્થો. અબ્યાપારપચ્ચુપટ્ઠાનાતિ સતિપિ સુખપારમિપ્પત્તિયં તસ્મિં સુખે અબ્યાવટા હુત્વા પચ્ચુપતિટ્ઠતિ, સમ્પયુત્તાનં વા તત્થ અબ્યાપારં પચ્ચુપટ્ઠપેતીતિ અત્થો. સમ્પયુત્તધમ્માનં ખોભં, ઉપ્પિલવઞ્ચ આવહન્તેહિ વિતક્કાદીહિ અભિભૂતત્તા અપરિબ્યત્તં. તત્થ તત્રમજ્ઝત્તતાય કિચ્ચં. તદભાવતો ઇધ પરિબ્યત્તં.

નિટ્ઠિતા ‘‘ઉપેક્ખકો ચ વિહરતી’’તિ એતસ્સ

૮૫. ‘‘સરતીતિ સતો’’તિ પદસ્સ કત્તુસાધનતમાહ. સમ્પજાનાતીતિ સમ્મદેવ પજાનાતિ. સરણં ચિન્તનં ઉપટ્ઠાનં લક્ખણમેતિસ્સાતિ સરણલક્ખણા. સમ્મુસ્સનપટિપક્ખો અસમ્મુસ્સનં, તં કિચ્ચં એતિસ્સાતિ અસમ્મુસ્સનરસા. કિલેસેહિ આરક્ખા હુત્વા પચ્ચુપતિટ્ઠતિ, તતો વા આરક્ખં પચ્ચુપટ્ઠપેતીતિ આરક્ખપચ્ચુપટ્ઠાના. અસમ્મુય્હનં સમ્મદેવ પજાનનં, સમ્મોહપટિપક્ખો વા અસમ્મોહો. તીરણં કિચ્ચસ્સ પારગમનં. પવિચયો વીમંસા.

કામં ઉપચારજ્ઝાનાદીનિ ઉપાદાય પઠમદુતિયજ્ઝાનાનિપિ સુખુમાનેવ, ઇમં પન ઉપરિઝાનં ઉપાદાય ‘‘ઓળારિકત્તા’’તિ વુત્તં. સા ચ ઓળારિકતા વિતક્કાદિથૂલઙ્ગતાય વેદિતબ્બા. કેચિ ‘‘બહુચેતસિકતાયા’’તિ ચ વદન્તિ ¶ . ગતિ સુખા હોતિ તત્થ ઝાનેસૂતિ અધિપ્પાયો. અબ્યત્તં તત્થ સતિસમ્પજઞ્ઞકિચ્ચં ‘‘ઇદં નામ દુક્કરં કરીયતી’’તિ વત્તબ્બસ્સ અભાવતો. ઓળારિકઙ્ગપ્પહાનેન સુખુમત્તાતિ અયમત્થો કામં દુતિયજ્ઝાનેપિ સમ્ભવતિ, તથાપિ યેભુય્યેન ¶ અવિપ્પયોગીભાવેન વત્તમાનેસુ પીતિસુખેસુ પીતિસઙ્ખાતસ્સ ઓળારિકઙ્ગસ્સ પહાનેન સુખુમતાય ઇધ સાતિસયો સતિસમ્પજઞ્ઞબ્યાપારોતિ વુત્તં ‘‘પુરિસસ્સા’’તિઆદિ. પુનદેવ પીતિં ઉપગચ્છેય્યાતિ હાનભાગિયં ઝાનં સિયા દુતિયજ્ઝાનમેવ સમ્પજ્જેય્યાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘પીતિસમ્પયુત્તમેવ સિયા’’તિ. ‘‘ઇદઞ્ચ અતિમધુરં સુખ’’ન્તિ તતિયજ્ઝાનસુખં સન્ધાયાહ. અતિમધુરતા ચસ્સ પહાસોદગ્યસભાવાય પીતિયા અભાવેનેવ વેદિતબ્બા. ઇદન્તિ ‘‘સતો, સમ્પજાનો’’તિ પદદ્વયં.

તસ્મા એતમત્થં દસ્સેન્તોતિ યસ્મા તસ્સ ઝાનસમઙ્ગિનો યં નામકાયેન સમ્પયુત્તં સુખં, તં સો પટિસંવેદેય્ય. યં વા તન્તિ અથ વા યં તં યથાવુત્તં નામકાયસમ્પયુત્તં સુખં. તંસમુટ્ઠાનેન તતો સમુટ્ઠિતેન અતિપણીતેન રૂપેન અસ્સ ઝાનસમઙ્ગિનો રૂપકાયો યસ્મા ફુટો. યસ્સ રૂપકાયસ્સ ફુટત્તા ઝાના વુટ્ઠિતોપિ ઝાનસમઙ્ગી કાયિકં સુખં પટિસંવેદેય્ય. તસ્મા એતં ચેતસિકકાયિકસુખપટિસંવેદનસઙ્ખાતં અત્થં દસ્સેન્તો ‘‘સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેતીતિ આહા’’તિ યોજના. અયઞ્હેત્થ સઙ્ખેપત્થો – નામકાયેન ચેતસિકસુખં, કાયિકસુખહેતુરૂપસમુટ્ઠાપનેન કાયિકસુખઞ્ચ ઝાનસમઙ્ગી પટિસંવેદેતીતિ વુચ્ચતિ. ફુટત્તાતિ બ્યાપિતત્તાતિ અત્થો. યથા હિ ઉદકેન ફુટસરીરસ્સ તાદિસે નાતિપચ્ચનીકે વાતાદિફોટ્ઠબ્બે ફુટે સુખં ઉપ્પજ્જતિ, એવમેતેહિ ફુટસરીરસ્સાતિ. અપરો નયો – સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેતીતિ એત્થ કથમાભોગેન વિના સુખપટિસંવેદનાતિ ચોદનાયં ‘‘કિઞ્ચાપિ…પે… એવં સન્તેપી’’તિ. યસ્મા તસ્સ નામકાયેન સમ્પયુત્તં સુખં, તસ્મા સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેતીતિ યોજના. ઇદાનિ સહાપિ આભોગેન સુખપટિસંવેદનં દસ્સેતું ‘‘યં વા ત’’ન્તિઆદિ વુત્તં.

૮૬. યન્તિ હેતુઅત્થે નિપાતો, યસ્માતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘યંઝાનહેતૂ’’તિ. ‘‘આચિક્ખન્તી’’તિઆદીનિ પદાનિ કિત્તનત્થાનીતિ અધિપ્પાયેનાહ ‘‘પસંસન્તીતિ અધિપ્પાયો’’તિ. કિન્તીતિ પસંસનાકારપુચ્છા. એદિસેસુ ¶ ઠાનેસુ સતિગ્ગહણેનેવ સમ્પજઞ્ઞમ્પિ ગહિતં હોતીતિ ઇધ પાળિયં સતિયા એવ ગહિતત્તા એવં ઉપટ્ઠિતસતિતાય ‘‘સતિમા’’ ઇચ્ચેવ વુત્તં, ‘‘સમ્પજાનો’’તિ હેટ્ઠા વુત્તત્તા વા.

ઝાનક્ખણે ચેતસિકસુખમેવ લબ્ભતીતિ ‘‘સુખં નામકાયેન પટિસંવેદેતી’’તિ ચ વુત્તં. તતિયન્તિ ¶ ગણનાનુપુબ્બતાતિ ઇતો પટ્ઠાય દુતિયતતિયજ્ઝાનકથાહિ અવિસેસો, વિસેસો ચ વુત્તોતિ.

૮૭. ઇદાનિ નિબ્બત્તિતવિસેસં દસ્સેન્તો ‘‘અયં પન વિસેસો’’તિ વત્વા ‘‘યસ્મા’’તિઆદિમાહ. આસેવનપચ્ચયેન પચ્ચયો ન હોતિ, અનિટ્ઠે ઠાને પદન્તરસઙ્ગહિતસ્સ આસેવનપચ્ચયત્તાભાવતો. અદુક્ખમસુખાય વેદનાય ઉપ્પજ્જિતબ્બં સાતિસયં સુખવિરાગભાવનાભાવતો. તાનીતિ અપ્પનાવીથિયં જવનાનિ સન્ધાયાહ.

૮૮. ‘‘પુબ્બેવા’’તિ વુત્તત્તા કદા પન તેસં પહાનં હોતીતિ ચોદનાયં આહ ‘‘ચતુન્નં ઝાનાનં ઉપચારક્ખણે’’તિ. એવં વેદિતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. પહાનક્કમો નામ પહાયકધમ્માનં ઉપ્પત્તિપટિપાટિ. તેન પન વુચ્ચમાને ‘‘દુક્ખં દોમનસ્સં સુખં સોમનસ્સ’’ન્તિ વત્તબ્બં સિયા. કસ્મા ઇતો અઞ્ઞથા વચનન્તિ આહ ‘‘ઇન્દ્રિયવિભઙ્ગે’’તિઆદિ. અથ કસ્મા ઝાનેસ્વેવ નિરોધો વુત્તોતિ સમ્બન્ધો.

કત્થ ચુપ્પન્નં દુક્ખિન્દ્રિયન્તિ અત્તનો પચ્ચયેહિ ઉપ્પન્નં દુક્ખિન્દ્રિયં. કત્થ ચ અપરિસેસં નિરુજ્ઝતીતિ નિરોધટ્ઠાનં પુચ્છતિ. તેન ‘‘કત્થા’’તિ પુચ્છાયં, ‘‘એત્થા’’તિ વિસ્સજ્જનેપિ હેતુમ્હિ ભુમ્મવચનં દટ્ઠબ્બં. ઝાનાનુભાવનિમિત્તં હિ અનુપ્પજ્જન્તં ‘‘દુક્ખિન્દ્રિયં અપરિસેસં નિરુજ્ઝતી’’તિ વુત્તં. અતિસયનિરોધો સુટ્ઠુ પહાનં ઉજુપટિપક્ખેન વૂપસમો.

નાનાવજ્જનેતિ યેન આવજ્જનેન અપ્પનાવીથિ, તતો ભિન્નાવજ્જને, અનેકાવજ્જને વા. અપ્પનાવીથિયઞ્હિ ઉપચારો એકાવજ્જનો, ઇતરો અનેકાવજ્જનો અનેકક્ખત્તું પવત્તનતો. વિસમનિસજ્જાય ઉપ્પન્નકિલમથો વિસમાસનુપતાપો. પીતિફરણેનાતિ પીતિયા ફરણરસત્તા, પીતિસમુટ્ઠાનાનં વા પણીતરૂપાનં કાયસ્સ બ્યાપનતો વુત્તં. તેનાહ ‘‘સબ્બો કાયો સુખોક્કન્તો હોતી’’તિ. વિતક્કવિચારપચ્ચયેપીતિ પિ-સદ્દો ¶ અટ્ઠાનપ્પયુત્તો, સો ‘‘પહીનસ્સા’’તિ એત્થ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બો ‘‘પહીનસ્સાપિ દોમનસ્સિન્દ્રિયસ્સા’’તિ. એતં દોમનસ્સિન્દ્રિયં ઉપ્પજ્જતીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘તસ્સ મય્હં અતિચિરં વિતક્કયતો વિચારયતો કાયોપિ કિલમિચિત્તમ્પિ ઉહઞ્ઞી’’તિ વચનતો કાયચિત્તખેદાનં વિતક્કવિચારપ્પચ્ચયતા વેદિતબ્બા ¶ . ‘‘વિતક્કવિચારભાવે ઉપ્પજ્જતિ દોમનસ્સિન્દ્રિય’’ન્તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. તત્થસ્સ સિયા ઉપ્પત્તીતિ તત્થ દુતિયજ્ઝાનૂપચારે અસ્સ દોમનસ્સસ્સ ઉપ્પત્તિ ભવેય્ય.

એત્થ ચ યદેકે ‘‘તત્થસ્સ સિયા ઉપ્પત્તી’’તિ વદન્તેન ઝાનલાભીનમ્પિ દોમનુસ્સુપ્પત્તિ અત્થીતિ દસ્સિતં હોતિ. તેન ચ અનીવરણસભાવો લોભો વિય દોસોપિ અત્થીતિ દીપેતિ. ન હિ દોસેન વિના દોમનસ્સં પવત્તતિ. ન ચેત્થ પટ્ઠાનપાળિયા વિરોધો ચિન્તેતબ્બો. યસ્મા તત્થ પરિહીનં ઝાનં આરમ્મણં કત્વા પવત્તમાનં દોમનસ્સં દસ્સિતં, અપરિહીનજ્ઝાનમારમ્મણં કત્વા ઉપ્પજ્જમાનસ્સ દોમનસ્સસ્સ અસમ્ભવતો. ઝાનલાભીનં સબ્બસો દોમનસ્સં નુપ્પજ્જતીતિ ચ ન સક્કા વત્તું, અટ્ઠસમાપત્તિલાભિનો અપિ તસ્સ ઉપ્પન્નત્તા. ન હેવ ખો સો પહીનજ્ઝાનો અહોસીતિ વદન્તિ, તં અયુત્તં અનીવરણસભાવસ્સ દોસસ્સ અભાવતો. યદિ સિયા, રૂપારૂપાવચરસત્તાનમ્પિ ઉપ્પજ્જેય્ય, ન ચ ઉપ્પજ્જતિ. તથા હિ ‘‘અરૂપે કામચ્છન્દનીવરણં પટિચ્ચ થિનમિદ્ધનીવરણં ઉદ્ધચ્ચનીવરણં અવિજ્જાનીવરણ’’ન્તિઆદીસુ બ્યાપાદકુક્કુચ્ચનીવરણાનિ અનુદ્ધટાનિ. ન ચેત્થ નીવરણત્તા પરિહારો, કામચ્છન્દાદીનમ્પિ અનીવરણાનંયેવ નીવરણસદિસતાય નીવરણપરિયાયસ્સ વુત્તત્તા. યં પન વુત્તં ‘‘અટ્ઠસમાપત્તિલાભિનો અપિ તસ્સ ઉપ્પન્નત્તા’’તિ, તમ્પિ અકારણં ઉપ્પજ્જમાનેન ચ દોમનસ્સેન ઝાનતો પરિહાયનતો. લહુકેન પન પચ્ચયેન પરિહીનં તાદિસા અપ્પકસિરેનેવ પટિપાકતિકં કરોન્તીતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘તત્થસ્સ સિયા ઉપ્પત્તી’’તિ ઇદં પન પરિકપ્પવચનં ઉપચારક્ખણે દોમનસ્સસ્સ અપ્પહીનભાવદસ્સનત્થં. તથા હિ વુત્તં ‘‘ન ત્વેવ અન્તોઅપ્પનાય’’ન્તિ. યદિ પન તદા દોમનસ્સં ઉપ્પજ્જેય્ય, પઠમજ્ઝાનમ્પિસ્સ પરિહીનમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. પહીનમ્પિ સોમનસ્સિન્દ્રિયં પીતિ વિય ન દૂરેતિ કત્વા ¶ ‘‘આસન્નત્તા’’તિ વુત્તં. નાનાવજ્જનૂપચારે પહીનમ્પિ પહાનઙ્ગં પટિપક્ખેન અવિહતત્તા અન્તરન્તરા ઉપ્પજ્જેય્ય વાતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘અપ્પનાપ્પત્તાયા’’તિઆદિમાહ. તાદિસાય આસેવનાય ઇચ્છિતબ્બત્તા યથા મગ્ગવીથિતો પુબ્બે દ્વે તયો જવનવારા સદિસાનુપસ્સનાવ પવત્તન્તિ, એવમિધાપિ અપ્પનાવારતો પુબ્બે દ્વે તયો જવનવારા ઉપેક્ખાસહગતાવ પવત્તન્તીતિ વદન્તિ.

સમાહટાતિ સમાનીતા, સઙ્ગહેત્વા વુત્તાતિ અત્થો. સુખદુક્ખાનિ વિય અનોળારિકત્તા અવિભૂતતાય સુખુમા. તતો એવ અનુમિનિતબ્બસભાવત્તા દુવિઞ્ઞેય્યા. દુટ્ઠસ્સાતિ દુટ્ઠપયોગસ્સ, દુદ્દમ્મસ્સાતિ અત્થો. સક્કા હોતિ એસા ગાહયિતું અઞ્ઞાપોહનનયેનાતિ અધિપ્પાયો.

અદુક્ખમસુખાય ¶ ચેતોવિમુત્તિયાતિ ઇદમેવ ચતુત્થજ્ઝાનં દટ્ઠબ્બં. પચ્ચયદસ્સનત્થન્તિ અધિગમસ્સ ઉપાયભૂતપચ્ચયદસ્સનત્થં. તેનાહ ‘‘દુક્ખપ્પહાનાદયો હિ તસ્સા પચ્ચયા’’તિ. દુક્ખપ્પહાનાદયોતિ ચ સોપચારા પઠમજ્ઝાનાદયોવેત્થ અધિપ્પેતા.

પહીનાતિ વુત્તા ‘‘પઞ્ચન્નં ઓરમ્ભાગિયાનં સંયોજનાનં પરિક્ખયા’’તિ. એતાતિ સુખાદયો વેદના.

સોમનસ્સં રાગસ્સ પચ્ચયો. વુત્તઞ્હિ ‘‘સુખાય ખો, આવુસો વિસાખ, વેદનાય રાગાનુસયો અનુસેતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૫). દોમનસ્સં દોસસ્સ પચ્ચયો. વુત્તમ્પિ ચેતં ‘‘દુક્ખાય ખો, આવુસો વિસાખ, વેદનાય પટિઘાનુસયો અનુસેતી’’તિ. સુખાદિઘાતેનાતિ સુખાદીનં પહાનેન. અસ્સ ઝાનસ્સ.

ન દુક્ખન્તિ અદુક્ખં, દુક્ખવિધુરં. યસ્મા તત્થ દુક્ખં નત્થિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘દુક્ખાભાવેના’’તિ. અસુખન્તિ એત્થપિ એસેવ નયો. એતેનાતિ દુક્ખસુખપટિક્ખેપવચનેન. ‘‘પટિપક્ખભૂત’’ન્તિ ઇદં ઇધ તતિયવેદનાય દુક્ખાદીનં સમતિક્કમવસેન પત્તબ્બત્તા વુત્તં, ન કુસલાકુસલાનં વિય ઉજુવિપચ્ચનીકતાય. ઇટ્ઠાનિટ્ઠવિપરીતસ્સ મજ્ઝત્તારમ્મણસ્સ, ઇટ્ઠાનિટ્ઠવિપરીતં વા મજ્ઝત્તાકારેન અનુભવનલક્ખણા ઇટ્ઠાનિટ્ઠવિપરીતાનુભવનલક્ખણા. તતો એવ મજ્ઝત્તરસા. અવિભૂતપચ્ચુપટ્ઠાનાતિ સુખદુક્ખાનિ વિય ન વિભૂતાકારા ¶ , પિટ્ઠિપાસાણે મિગગતમગ્ગો વિય તેહિ અનુમાતબ્બા અવિભૂતાકારોપટ્ઠાના. સુખનિરોધો નામ ઇધ ચતુત્થજ્ઝાનૂપચારો, સો પદટ્ઠાનં એતિસ્સાતિ સુખનિરોધપદટ્ઠાના.

૮૯. ‘‘ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિ’’ન્તિ પુરિમપદે ઉત્તરપદલોપેનેતં સમાસપદન્તિ આહ ‘‘ઉપેક્ખાય જનિતસતિપારિસુદ્ધિ’’ન્તિ. સબ્બપચ્ચનીકધમ્મપરિસુદ્ધાય પચ્ચનીકસમનેપિ અબ્યાવટાય પારિસુદ્ધિઉપેક્ખાય વત્તમાનાય ચતુત્થજ્ઝાને સતિ સમ્પહંસનપઞ્ઞા વિય સુપરિસુદ્ધા, સુવિસદા ચ હોતીતિ આહ ‘‘યા ચ તસ્સા સતિયા પારિસુદ્ધિ, સા ઉપેક્ખાય કતા, ન અઞ્ઞેના’’તિ. યદિ તત્રમજ્ઝત્તતા ઇધ ‘‘ઉપેક્ખા’’તિ અધિપ્પેતા, કથં સતિયેવ ‘‘પરિસુદ્ધા’’તિ વુત્તાતિ આહ ‘‘ન કેવલ’’ન્તિઆદિ.

એવમ્પિ ¶ કસ્મા અયમેવ સતિ ‘‘ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધી’’તિ વુત્તાતિ અનુયોગં સન્ધાય ‘‘તત્થ કિઞ્ચાપી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ હેટ્ઠા તીસુ ઝાનેસુ વિજ્જમાનાયપિ તત્રમજ્ઝત્તતાય પચ્ચનીકાભિભવતો, સહાયપચ્ચયવેકલ્લતો ચ અપારિસુદ્ધિ, તથા તંસમ્પયુત્તાનં. તદભાવતો ઇધ પારિસુદ્ધીતિ ઇમમત્થં રૂપકવસેન દસ્સેતું ‘‘યથા પના’’તિઆદિ વુત્તં. સૂરિયપ્પભાભિભવાતિ સૂરિયપ્પભાય અભિભુય્યમાનત્તા. અતિક્ખતાય ચન્દલેખા વિય રત્તિપિ સોમ્મસભાવા સભાગાય રત્તિયમેવ ચ ચન્દલેખા સમુજ્જલતીતિ સા તસ્સા સભાગાતિ દસ્સેન્તો ‘‘સોમ્મભાવેન ચ અત્તનો ઉપકારકત્તેન વા સભાગાય રત્તિયા’’તિ આહ.

‘‘એકવીથિય’’ન્તિ ઇદં તત્થ સોમનસ્સસ્સ એકંસેન અભાવતો વુત્તં, ન તતો પુરિમતરેસુ એકંસેન ભાવતો. યથા પન વિતક્કાદયો દુતિયાદિજ્ઝાનક્ખણેયેવ પહીયન્તિ, ન તેસં એકવીથિયં પુરિમજવનેસુ, ન એવમેતન્તિ દસ્સેતું વુત્તં. ચતુક્કજ્ઝાનેતિ ચતુક્કનયવસેન નિબ્બત્તિતજ્ઝાનચતુક્કે.

૯૦. તત્થાતિ પઠમજ્ઝાને. ચતુક્કનયસ્સ દુતિયજ્ઝાને વિયાતિ ચતુક્કનયસમ્બન્ધિનિ દુતિયજ્ઝાને વિય. તં દ્વિધા ભિન્દિત્વાતિ ચતુક્કનયે દુતિયં ¶ ‘‘અવિતક્કં વિચારમત્તં, અવિતક્કં અવિચાર’’ન્તિ ચ એવં દ્વિધા ભિન્દિત્વા પઞ્ચકનયે દુતિયઞ્ચેવ તતિયઞ્ચ હોતિ અભિધમ્મેતિ (ધ. સ. ૧૬૮) અધિપ્પાયો. સુત્તન્તેસુ પન સરૂપતો પઞ્ચકનયો ન ગહિતો.

કસ્મા પનેત્થ નયદ્વયવિભાગો ગહિતોતિ? અભિધમ્મે નયદ્વયવસેન ઝાનાનં દેસિતત્તા. કસ્મા ચ તત્થ તથા તાનિ દેસિતાનિ? પુગ્ગલજ્ઝાસયતો, દેસનાવિલાસતો ચ. સન્નિપતિતદેવપરિસાય કિર યેસં યથાદેસિતે પઠમજ્ઝાને વિતક્કો એવ ઓળારિકતો ઉપટ્ઠાસિ, ઇતરે સન્તતો. તેસં અજ્ઝાસયવસેન ચ ચતુરઙ્ગિકં અવિતક્કં વિચારમત્તં ઝાનં દેસિતં. યેસં વિચારો, યેસં પીતિ, યેસં સુખં ઓળારિકતો ઉપટ્ઠાસિ, ઇતરે સન્તતો. તેસં તેસં અજ્ઝાસયવસેન તતિયાદીનિ ઝાનાનિ દેસિતાનિ. અયં તાવ પુગ્ગલજ્ઝાસયો.

યસ્સા પન ધમ્મધાતુયા સુપ્પટિવિદ્ધત્તા ભગવા યસ્મા દેસનાવિલાસપ્પત્તો, તસ્મા ઞાણમહન્તતાય ¶ દેસનાય સુકુસલો યં યં અઙ્ગં લબ્ભતિ, તસ્સ તસ્સ વસેન યથારુચિં દેસનં નિયામેન્તો ચતુક્કનયવસેન, પઞ્ચકનયવસેન ચ. તત્થ ચ પઞ્ચઙ્ગિકં પઠમં, ચતુરઙ્ગિકં દુતિયં, તિવઙ્ગિકં તતિયં, દુવઙ્ગિકં ચતુત્થં, દુવઙ્ગિકમેવ પઞ્ચમં ઝાનં દેસેસીતિ અયં દેસનાવિલાસો. એત્થ ચ પઞ્ચકનયે દુતિયજ્ઝાનં ચતુક્કનયે દુતિયજ્ઝાનપક્ખિકં કત્વા વિભત્તં ‘‘યસ્મિં સમયે રૂપૂપપત્તિયા મગ્ગં ભાવેતિ અવિતક્કં વિચારમત્તં સમાધિજં પીતિસુખં દુતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિ (ધ. સ. ૧૬૮). કસ્મા? એકત્તકાયનાનત્તસઞ્ઞીસત્તાવાસફલતાય દુતિયજ્ઝાનેન સમાનફલત્તા, પઠમજ્ઝાનસમાધિતો જાતત્તા ચ. પઠમજ્ઝાનમેવ હિ ‘‘કામેહિ અકુસલેહિ ચ વિવિત્ત’’ન્તિ તદભાવા ન ઇધ ‘‘વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહી’’તિ સક્કા વત્તું, નાપિ ‘‘વિવેકજ’’ન્તિ. સુત્તન્તદેસનાસુ ચ પઞ્ચકનયે દુતિયતતિયજ્ઝાનાનિ દુતિયજ્ઝાનમેવ ભજન્તિ વિતક્કવૂપસમા વિચારવૂપસમા અવિતક્કત્તા, અવિચારત્તા ચ. એવઞ્ચ કત્વા સુત્તન્તદેસનાયપિ પઞ્ચકનયો લબ્ભતેવાતિ સિદ્ધં હોતિ. નનુ સુત્તન્તે ચત્તારિયેવ ઝાનાનિ વિભત્તાનીતિ પઞ્ચકનયો ન લબ્ભતીતિ? ન, ‘‘સવિતક્કસવિચારો સમાધી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૩.૩૦૫) સમાધિત્તયાપદેસેન પઞ્ચકનયસ્સ ¶ લબ્ભમાનત્તા. ચતુક્કનયનિસ્સિતો પન કત્વા પઞ્ચકનયો વિભત્તોતિ સુત્તન્તદેસનાયપિ પઞ્ચકનયો નિદ્ધારેતબ્બો. ‘‘વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા’’તિ હિ વિતક્કસ્સ, વિચારસ્સ, વિતક્કવિચારાનઞ્ચ ‘‘વિતક્કવિચારાન’’ન્તિ સક્કા વત્તું. તથા ‘‘અવિતક્કં, અવિચાર’’ન્તિ ચ વિના, સહ ચ વિચારેન વિતક્કપ્પહાનેન અવિતક્કં, સહ, વિના ચ વિતક્કેન વિચારપ્પહાનેન અવિચારન્તિ અવિતક્કં, અવિચારં, અવિતક્કઞ્ચ અવિચારઞ્ચાતિ વા તિવિધમ્પિ સક્કા સઙ્ગહેતું.

દુતિયન્તિ ચ વિતક્કરહિતે, વિતક્કવિચારદ્વયરહિતે ચ ઞાયાગતા દેસના દુતિયં અધિગન્તબ્બત્તા, વિચારમત્તરહિતેપિ દ્વયપ્પહાનાધિગતસમાનધમ્મત્તા. એવઞ્ચ કત્વા પઞ્ચકનયનિદ્દેસે દુતિયે વૂપસન્તોપિ વિતક્કો સહાયભૂતવિચારાવૂપસમેન ન સમ્મા વૂપસન્તોતિ વિતક્કવિચારદ્વયરહિતે વિય વિચારવૂપસમેનેવ તદુપસમં, સેસધમ્માનં સમાનતઞ્ચ દસ્સેન્તેન ‘‘વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા અજ્ઝત્તં સમ્પસાદનં ચેતસો એકોદિભાવં અવિતક્કં અવિચારં સમાધિજં પીતિસુખં તતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિ તતિયં ચતુક્કનયે દુતિયેન નિબ્બિસેસં વિભત્તં. દુવિધસ્સાપિ સહાયવિરહેન, અઞ્ઞથા ચ વિતક્કપ્પહાનેન અવિતક્કત્તં, સમાધિજં પીતિસુખત્તઞ્ચ સમાનન્તિ સમાનધમ્મત્તાપિ દુતિયન્તિ નિદ્દેસો ¶ . વિચારમત્તમ્પિ હિ વિતક્કવિચારદ્વયરહિતં વિય ‘‘યસ્મિં સમયે રૂપૂપપત્તિયા મગ્ગં ભાવેતિ અવિતક્કં વિચારમત્તં સમાધિજં પીતિસુખં દુતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિ (ધ. સ. ૧૬૮) અવિતક્કં સમાધિજં પીતિસુખન્તિ વિભત્તં. પઠમજ્ઝાને વા સહચારીસુ વિતક્કવિચારેસુ એકં અતિક્કમિત્વા દુતિયમ્પિ તત્રટ્ઠમેવ દોસતો દિસ્વા ઉભયમ્પિ સહાતિક્કમન્તસ્સ પઞ્ચકનયે તતિયં વુત્તં, તતિયં અધિગન્તબ્બત્તા. પઠમતો અનન્તરભાવેન પનસ્સ દુતિયભાવો ચ ઉપ્પજ્જતીતિ. કસ્મા પનેવં સરૂપતો પઞ્ચકનયો ન વિભત્તોતિ? વિનેય્યજ્ઝાસયતો. યથાનુલોમદેસના હિ સુત્તન્તદેસનાતિ.

પથવીકસિણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯૧. યથાવિત્થારિતસ્સ ¶ ¶ અત્થસ્સ અતિદેસોપિ વિત્થારટ્ઠાનેયેવ તિટ્ઠતીતિ આહ ‘‘વિત્થારકથા હોતી’’તિ. આપોકસિણન્તિ આપોકસિણજ્ઝાનં, આપોકસિણકમ્મટ્ઠાનં વા. સબ્બં વિત્થારેતબ્બન્તિ પથવીકસિણકમ્મટ્ઠાને વુત્તનયેન વિત્થારેતબ્બં. એત્તકમ્પીતિ ‘‘કતે વા અકતે વાતિ સબ્બં વિત્થારેતબ્બ’’ન્તિ એત્તકમ્પિ અવત્વા. સામુદ્દિકેન લોણુદકેન ભરિતો જલાસયો લોણી. નીલાદિવણ્ણસઙ્કરપરિહરણત્થં ‘‘સુદ્ધવત્થેન ગહિત’’ન્તિ વુત્તં. અઞ્ઞન્તિ ભૂમિં સમ્પત્તં. તથારૂપન્તિ યાદિસં આકાસજં ઉદકં, તાદિસં. તેનાહ ‘‘વિપ્પસન્નં અનાવિલ’’ન્તિ, યં પન ઉદકન્તિ સમ્બન્ધો. ‘‘ન વણ્ણો પચ્ચવેક્ખિતબ્બો’’તિઆદીસુ યં વત્તબ્બં, તં પથવીકસિણકથાયં વુત્તમેવ. લક્ખણં પન ઇધ પગ્ઘરણલક્ખણં વેદિતબ્બં.

વુત્તનયેનેવાતિ પથવીકસિણભાવનાયં વુત્તનયેનેવ. તરઙ્ગુટ્ઠાનાદિ, ફેણમિસ્સતાદિ ચ ઇધ કસિણદોસો. સોતિ યોગાવચરો. તસ્સાતિ પટિભાગનિમિત્તસ્સ.

૯૨. સિનિદ્ધાનિ સિનેહવન્તાનિ. સારદારૂનિ ન ફેગ્ગુદારૂનિ. જાલાય ચિરટ્ઠિતત્થં સિનિદ્ધસારદારુગ્ગહણં. ઘટિકં ઘટિકં કત્વાતિ ખન્ધસો કરિત્વા. આલિમ્પેત્વાતિ જાલેત્વા. ઘનજાલાયાતિ અવિરળવસેન પવત્તઅગ્ગિજાલાયં.

પતનસદિસન્તિ પતમાનસદિસં. અકતે ગણ્હન્તસ્સાતિ વુત્તનયેન યથા કસિણમણ્ડલં પઞ્ઞાયતિ, એવં અનભિસઙ્ખતે કેવલે તેજસ્મિં નિમિત્તં ગણ્હન્તસ્સ.

૯૩. વુત્તઞ્હેતન્તિ ¶ એત્થ હિ-સદ્દો હેતુઅત્થો, યસ્માતિ અત્થો. તસ્સ ‘‘તસ્મા’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. ઉચ્છગ્ગન્તિ ઉચ્છુખેત્તે યથાઠિતાનં અગ્ગં. એરિતન્તિ ¶ વાતેન ચલિતં. સમેરિતન્તિ સબ્બસો ચલિતં. તસ્માતિ યસ્મા ‘‘વાયોકસિણં…પે… ઉપલક્ખેતી’’તિ એવં વુત્તં અટ્ઠકથાયં, તસ્મા. સમસીસટ્ઠિતન્તિ ઉપરિ પત્તાનં વસેન સમસીસં હુત્વા ઠિતં. વેળું વા રુક્ખં વાતિ એત્થાપિ ‘‘સમસીસં ઠિતં ઘનપત્તવેળું વા ઘનપત્તરુક્ખં વા’’તિ આનેત્વા યોજેતબ્બં. એકઙ્ગુલાદિપ્પમાણેસુ કેસેસુ રસ્સભાવતો, દીઘતરેસુ ઓલમ્બનતો, વિરળેસુ અનુપ્પવેસતો વાતપ્પહારો ન પઞ્ઞાયતીતિ ચતુરઙ્ગુલપ્પમાણગ્ગહણં, ઘનગ્ગહણઞ્ચ કતં. એતસ્મિં ઠાને પહરતીતિ સતિં ઠપેત્વાતિ ઉચ્છગ્ગાદીનં પચલનાકારગ્ગહણમુખેન તેસં પહારકે વાતસઙ્ઘાતે સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા. તત્થ સતિં ઠપેત્વાતિ તસ્મિં કાયપદેસસ્સ સઙ્ઘટ્ટનવસેન પવત્તે વાયુપિણ્ડે સઙ્ઘટ્ટનાકારગ્ગહણમુખેન સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા. ‘‘ઉસુમવટ્ટિસદિસ’’ન્તિ એતેન પુરિમકસિણસ્સ વિય ઇમસ્સાપિ નિમિત્તસ્સ સંવિગ્ગહતં દસ્સેતિ. ‘‘નિચ્ચલ’’ન્તિ ઇમિના નિચ્ચલભાવોયેવ ઉગ્ગહનિમિત્તતો ઇમસ્સ વિસેસોતિ પટિભાગનિમિત્તસ્સાપિ ઉસુમવટ્ટિસદિસતાવ વિભાવિતા હોતિ.

૯૪. અઞ્જનરાજિવટ્ટાદિ વણ્ણધાતુયા વા. તથારૂપં માલાગચ્છન્તિ અવિરળવિકસિતનીલવણ્ણપુપ્ફસઞ્છન્નં પુપ્ફગચ્છં. ઇતરેનાતિ અકતાધિકારેન. ગિરિકણ્ણિકગ્ગહનેન નીલં ગિરિકણ્ણિકમાહ. કરણ્ડપટલં સમુગ્ગપિધાનં. પત્તેહિયેવાતિ નીલુપ્પલાદીનં કેસરવણ્ટાનિ અપનેત્વા કેવલેહિ પત્તેહિયેવ. પૂરેતબ્બન્તિ નીલવણ્ણં વત્થં ગહેત્વા ભણ્ડિકં વિય બન્ધિત્વા યથા નીલમણ્ડલં હુત્વા પઞ્ઞાયતિ, તથા ચઙ્કોટકં વા કરણ્ડપટલં વા પૂરેતબ્બં. મુખવટ્ટિયં વા અસ્સાતિ અસ્સ ચઙ્કોટકસ્સ, કરણ્ડપટલસ્સ વા મુખવટ્ટિયં બન્ધિતબ્બં. મણિતાલવણ્ટં ઇન્દનીલમણિમયં તાલવણ્ટં.

૯૫. પીતકસિણે માલાગચ્છન્તિ ઇક્કટાદિમાલાગચ્છં. હરિતાલં, મનોસિલા વા ધાતુ. પત્તઙ્ગપુપ્ફેહીતિ ¶ પત્તઙ્ગનામિકા પીતવણ્ણપુપ્ફા એકા ગચ્છજાતિ, તસ્સ પુપ્ફેહિ. આસનપૂજન્તિ ચેતિયઙ્ગણે કતં આસનપૂજં ¶ . કણિકારપુપ્ફાદિનાતિ આદિ-સદ્દેન આકુલિકિઙ્કિરાતપુપ્ફાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો.

૯૬. લોહિતમણિ લોહિતઙ્ગમણિઆદિ. લોહિતધાતુ ગેરુકજાતિહિઙ્ગુલિકાદિ.

૯૭. ઓદાતકસિણે માલાગચ્છન્તિ નન્દિયાવત્તાદિમાલાગચ્છં. ધાતુ કક્કટિમુત્તસેતિકાદિ.

૯૮. તથા અસક્કોન્તેનાતિ યથા સૂરિયાલોકાદિવસેન ઓભાસનિમિત્તુપ્પાદનં વુત્તં, તસ્સ ઓભાસમણ્ડલસ્સ ન ચિરટ્ઠિતિતાય તથા નિમિત્તુપ્પાદનં કાતું અસક્કોન્તેન. ઘટમુખેન નિગ્ગચ્છનકઓભાસસ્સ મહન્તભાવતો ‘‘ઘટમુખં પિદહિત્વા’’તિ વુત્તં. ભિત્તિમુખન્તિ ભિત્તિઅભિમુખં. ઉટ્ઠિતમણ્ડલસદિસન્તિ ભિત્તિઆદીસુ ઉટ્ઠિતપાકતિકઆલોકમણ્ડલસદિસં. ઘનવિપ્પસન્નં આલોકપુઞ્જસદિસન્તિ ભગવતો બ્યામપ્પભા વિય બહલો, વિપ્પસન્નો ચ હુત્વા પુઞ્જભૂતો આલોકો અત્થિ ચે, તંસદિસોતિ અત્થો.

પરિચ્છિન્નાકાસકસિણકથાવણ્ણના

૯૯. છિદ્દસદિસમેવ હોતીતિ યેહિ ભિત્તિપરિયન્તાદીહિ પરિચ્છિન્નં, તં છિદ્દં, તંસદિસં, તેનવાકારેન ઉગ્ગહનિમિત્તં ઉપટ્ઠાતીતિ અત્થો. ‘‘વડ્ઢિયમાનમ્પિ ન વડ્ઢતી’’તિ ઉગ્ગહનિમિત્તસ્સ અવડ્ઢનીયતં દસ્સેતું વુત્તં. સબ્બમ્પિ હિ ઉગ્ગહનિમિત્તં વડ્ઢિયમાનં ન વડ્ઢતિયેવ. સતિપિ ચ વડ્ઢેતુકામતાયં વડ્ઢના ન સમ્ભવતિ ભાવનાય પરિદુબ્બલત્તા. ભાવનાવસેન હિ નિમિત્તવડ્ઢના ¶ . પટિભાગનિમિત્તં પન તસ્મિં ઉપ્પન્ને ભાવના થિરાતિ કત્વા ‘‘વડ્ઢિયમાનં વડ્ઢતી’’તિ વુત્તં.

કિઞ્ચાપિ ¶ પાળિયં ‘‘પથવીકસિણાદીનિ રૂપઝાનારમ્મણાનિ અટ્ઠેવ કસિણાનિ સરૂપતો આગતાનિ, ઓદાતકસિણે પન આલોકકસિણં, આકાસકસિણે ચ પરિચ્છિન્નાકાસકસિણં અન્તોગધં કત્વા દેસના કતા’’તિ અધિપ્પાયેનાહ ‘‘ઇતિ કસિણાનિ દસબલો, દસ યાનિ અવોચા’’તિ. પકિણ્ણકકથાપિ વિઞ્ઞેય્યાતિ પુબ્બે વિય અસાધારણં તસ્મિં તસ્મિં કસિણે પટિનિયતમેવ અત્થં અગ્ગહેત્વા અસાધારણતો, સાધારણતો ચ તત્થ તત્થ પકિણ્ણકં વિસટં અત્થં ગહેત્વા પવત્તા પકિણ્ણકકથાપિ વિજાનિતબ્બા.

૧૦૦. આદિભાવોતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન યસ્સ કસ્સચિ પથવીપક્ખિયસ્સ વત્થુનો નિમ્માનાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. ઠાનનિસજ્જાદિકપ્પનં વાતિ એત્થાપિ ‘‘આકાસે વા ઉદકે વા’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. પરિત્તઅપ્પમાણનયેનાતિ નીલાદિવણ્ણં અનામસિત્વા પરિત્તઅપ્પમાણનયેનેવ. એવમાદીનીતિ આદિ-સદ્દેન સરીરતો ઉદકધારાનિમ્માનાદિં સઙ્ગણ્હાતિ.

યદેવ સો ઇચ્છતિ તસ્સ ડહનસમત્થતાતિ બહૂસુ કપ્પાસપિચુસારદારુઆદીસુ એકજ્ઝં રાસિભૂતેસુ ઠિતેસુ યં યદેવ ઇચ્છતિ, તસ્સ તસ્સેવ ડહનસમત્થતા. ઇધ આદિ-સદ્દેન અન્ધકારવિધમનાદિં સઙ્ગણ્હાતિ.

વાયુગતિયા ગમનં વાયુગતિગમનં, અતિસીઘગમનં. ઇધ આદિ-સદ્દેન યદિચ્છિતદેસન્તરં પાપુણનાદિં સઙ્ગણ્હાતિ.

સુવણ્ણન્તિ અધિમુચ્ચના સુવણ્ણભાવાધિટ્ઠાનં સેય્યથાપિ આયસ્મા પિલિન્દવચ્છો (પારા. ૬૧૯-૬૨૦) તિણણ્ડુપગપાસાદાદીનં. વુત્તનયેનાતિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણનયેન.

વણ્ણકસિણેસુ ¶ તત્થ તત્થ આદિ-સદ્દેન નીલોભાસનિમ્માનાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. પથવીપબ્બતાદીતિ આદિ-સદ્દેન સમુદ્દાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો.

સબ્બાનેવ ¶ દસપિ કસિણાનિ. ઇમં પભેદં લભન્તીતિ ઇમં વડ્ઢનાદિવિસેસં પાપુણન્તિ. એકોતિ એકચ્ચો. સઞ્જાનાતીતિ ભાવનાપઞ્ઞાય સઞ્જાનાતિ. આદિ-સદ્દેન ‘‘આપોકસિણ’’ન્તિઆદિપાળિં સઙ્ગણ્હાતિ.

ઉપરિગગનતલાભિમુખં ‘‘પથવીકસિણમેકો સઞ્જાનાતી’’તિ પાળિપદાનિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. તઞ્ચ ખો વડ્ઢનવસેન. તેનાહ ‘‘એકચ્ચો હિ ઉદ્ધમેવ કસિણં વડ્ઢેતી’’તિ. હેટ્ઠાભૂમિતલાભિમુખન્તિઆદીસુપિ એસેવ નયો. પુબ્બે વડ્ઢનકાલે પયોજનં અનપેક્ખિત્વા વડ્ઢેન્તાનં વસેન વુત્તત્તા ઇદાનિ ‘‘તેન તેન વા કારણેન એવં પસારેતી’’તિ આહ, કસિણં વડ્ઢેતીતિ અત્થો. યથા કિન્તિ આહ ‘‘આલોકમિવ દિબ્બચક્ખુના રૂપદસ્સનકામો’’તિ. ઉદ્ધઞ્ચે રૂપં દટ્ઠુકામો ઉદ્ધં આલોકં પસારેતિ, અધો ચે રૂપં દટ્ઠુકામો અધો આલોકં પસારેતિ, સમન્તતો ચે રૂપં દટ્ઠુકામો સમન્તતો આલોકં પસારેતિ, એવમયં કસિણન્તિ અત્થો.

એકસ્સાતિ પથવીકસિણાદીસુ એકેકસ્સ. અઞ્ઞભાવાનુપગમનત્થન્તિ અઞ્ઞકસિણભાવાનુપગમનદીપનત્થં, ન અઞ્ઞં પથવીઆદિ. ન હિ ઉદકેન ઠિતટ્ઠાને સસમ્ભારપથવી અત્થિ. અઞ્ઞો કસિણસમ્ભેદોતિ આપોકસિણાદિના સઙ્કરો. સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ આપોકસિણાદીસુ સેસકસિણેસુ. એકદેસે અટ્ઠત્વા અનવસેસેન ફરણપ્પમાણસ્સ અગ્ગહણતો ફરણં અપ્પમાણં. તેનેવ હિ નેસં કસિણસમઞ્ઞા. તથા ચાહ ‘‘તઞ્હી’’તિઆદિ. તત્થ ચેતસા ફરન્તોતિ ભાવનાચિત્તેન આલમ્બનં કરોન્તો. ભાવનાચિત્તઞ્હિ કસિણં પરિત્તં વા વિપુલં વા એકક્ખણે સકલમેવ મનસિ કરોતિ, ન એકદેસન્તિ.

૧૦૧. આનન્તરિયકમ્મસમઙ્ગિનોતિ પઞ્ચસુ આનન્તરિયકમ્મેસુ યેન કેનચિ સમન્નાગતા. નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિકાતિ અહેતુકદિટ્ઠિ અકિરિયદિટ્ઠિ નત્થિકદિટ્ઠીતિ તીસુ મિચ્છાદિટ્ઠીસુ યાય કાયચિ નિયતાય મિચ્છાદિટ્ઠિયા સમન્નાગતા. ઉભતોબ્યઞ્જનકપણ્ડકાતિ ઉભતોબ્યઞ્જનકા, પણ્ડકા ચ. કામઞ્ચેતે અહેતુકપટિસન્ધિકત્તા વિપાકાવરણેન સમન્નાગતા હોન્તિ, તથાપિ તિબ્બકિલેસત્તા કિલેસાવરણેન સમન્નાગતા વુત્તા. અહેતુકદ્વિહેતુકપટિસન્ધિકાતિ અહેતુકપટિસન્ધિકા ¶ , દ્વિહેતુકપટિસન્ધિકા ચ. દુહેતુકપટિસન્ધિકાનમ્પિ હિ અરિયમગ્ગપટિવેધો, ઝાનપટિલાભો ¶ ચ નત્થિ, તસ્મા તેપિ વિપાકાવરણેન સમન્નાગતા એવ.

અપચ્ચનીકપટિપદાયન્તિ મગ્ગસ્સ અનુલોમપટિપદાયં સચ્ચાનુલોમિકાયં વિપસ્સનાયં. અચ્છન્દિકાતિ ‘‘કત્તુકમ્યતાછન્દરહિતા’’તિ સમ્મોહવિનોદનિયં વુત્તં, તમ્પિ નિબ્બાનાધિગમત્થમેવ કત્તુકમ્યતાછન્દં સન્ધાય વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. ઉત્તરકુરુકાપિ મનુસ્સા મારાદયો વિય અચ્છન્દિકટ્ઠાનં પવિટ્ઠા નિબ્બુતિછન્દરહિતત્તા. દુપ્પઞ્ઞાતિ ભવઙ્ગપઞ્ઞાય પરિહીના. ‘‘ભવઙ્ગપઞ્ઞાય પરિપુણ્ણાયપિ યસ્સ ભવઙ્ગં લોકુત્તરસ્સ પાદકં ન હોતિ, સોપિ દુપ્પઞ્ઞોયેવા’’તિ સમ્મોહવિનોદનિયં વુત્તં. યસ્મિં હિ ભવઙ્ગે વત્તમાને તંસન્તતિયં લોકુત્તરં નિબ્બત્તતિ, તં તસ્સ પાદકં નામ હોતિ.

કુસલેસુ ધમ્મેસૂતિ અનવજ્જધમ્મેસુ, સુખવિપાકધમ્મેસુ વા. ઓક્કમિતુન્તિ અધિગન્તું. કસિણેયેવાતિ કસિણકમ્મટ્ઠાનેયેવ. એતેસન્તિ કમ્માવરણસમન્નાગતાદીનં. તસ્માતિ યસ્મા એતે વિપાકન્તરાયાદયો એવં અત્થજાનિકરા, અનત્થહેતુભૂતા ચ, તસ્મા. તિણ્ણમેવ ચેત્થ અન્તરાયાનં ગહણં ઇતરસ્સ સપ્પટિકારત્તા, કમ્મન્તરાયપક્ખિકત્તા વાતિ દટ્ઠબ્બં. સપ્પુરિસૂપનિસ્સયાદીહીતિ આદિ-સદ્દેન તજ્જં યોનિસોમનસિકારાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. સદ્ધન્તિ કમ્મફલસદ્ધં, રતનત્તયસદ્ધઞ્ચ. છન્દન્તિ ભાવનાનુયોગે તિબ્બકત્તુકમ્યતાસઙ્ખાતં કુસલચ્છન્દં. પઞ્ઞન્તિ પારિહારિયપઞ્ઞં. વડ્ઢેત્વાતિ યથા ભાવના ઇજ્ઝતિ, તથા પરિબ્રૂહેત્વા. યં પનેત્થ અત્થતો ન વિભત્તં, તં સુવિઞ્ઞેય્યત્તા, હેટ્ઠા વુત્તનયત્તા ચ ન વિભત્તં.

સેસકસિણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. અસુભકમ્મટ્ઠાનનિદ્દેસવણ્ણના

૧૦૨. ‘‘અવિઞ્ઞાણકાસુભેસૂ’’તિ ¶ ¶ ઇદં ઉદ્ધુમાતકાદીનં સભાવદસ્સનવસેન વુત્તં. તસ્મા ભૂતકથનમત્તં દટ્ઠબ્બં, ન સવિઞ્ઞાણકઅસુભસ્સ અકમ્મટ્ઠાનભાવતો. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘ન કેવલં મતસરીર’’ન્તિઆદિ (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૨૨). ઉદ્ધં જીવિતપરિયાદાનાતિ જીવિતક્ખયતો ઉપરિ મરણતો પરં. સમુગ્ગતેનાતિ ઉટ્ઠિતેન. ઉદ્ધુમાતત્તાતિ ઉદ્ધં ઉદ્ધં ધુમાતત્તા સૂનત્તા. ઉદ્ધુમાતમેવ ઉદ્ધુમાતકન્તિ ક-કારેન પદવડ્ઢનમાહ અનત્થન્તરતો યથા ‘‘પીતકં લોહિતક’’ન્તિ. પટિક્કૂલત્તાતિ જિગુચ્છનીયત્તા. કુચ્છિતં ઉદ્ધુમાતં ઉદ્ધુમાતકન્તિ કુચ્છનત્થે વા અયં ક-કારોતિ દસ્સેતું વુત્તં યથા ‘‘પાપકો કિત્તિસદ્દો અબ્ભુગ્ગચ્છતી’’તિ (મહાવ. ૨૮૫; પરિ. ૩૨૫; દી. નિ. ૨.૧૪૯; અ. નિ. ૫.૨૧૩). તથારૂપસ્સાતિ ‘‘ભસ્તા વિય વાયુના’’તિઆદિના યથારૂપં વુત્તં, તથારૂપસ્સ.

સેતરત્તેહિ પરિભિન્નં વિમિસ્સિતં નીલં વિનીલં, પુરિમવણ્ણવિપરિણામભૂતં વા નીલં વિનીલં.

પરિભિન્નટ્ઠાનેસુ કાકકઙ્કાદીહિ. વિસ્સન્દમાનપુબ્બન્તિ વિસ્સવન્તપુબ્બં, તહં તહં પગ્ઘરન્તપુબ્બન્તિ અત્થો.

અપધારિતન્તિ વિવટં ઉગ્ઘાટિતં. ખિત્તન્તિ છડ્ડિતં, સોણસિઙ્ગાલાદીહિ વિસું કત્વા ખાદનેન સરીરસઙ્ઘાતતો લુઞ્ચિત્વા તહં તહં છડ્ડિતં. વિવિધં ખિત્તન્તિ વિક્ખિત્તં.

પુરિમનયેનાતિ ‘‘વિવિધં ખિત્ત’’ન્તિઆદિના પુબ્બે વુત્તનયેન. સત્થેન હનિત્વાતિ વેરીહિ ખગ્ગકરવાલાદિના ¶ સત્થેન પહરિત્વા. વુત્તનયેનાતિ ‘‘અઞ્ઞેન હત્થ’’ન્તિઆદિના પુબ્બે વુત્તનયેન.

અબ્ભન્તરતો નિક્ખમન્તેહિ કિમીહિ પગ્ઘરન્તકિમિકુલં પુળવકન્તિ આહ ‘‘કિમિપરિપુણ્ણસ્સા’’તિ.

ઉદ્ધુમાતકાદીનિ ¶ આમકસુસાનાદીસુ છડ્ડિતાસુભાનિ. નિસ્સાયાતિ પટિચ્ચ તાનિપિ આરબ્ભ. નિમિત્તાનન્તિ ઉગ્ગહપટિભાગનિમિત્તાનં. એતાનેવ ઉદ્ધુમાતકાદીનેવ નામાનિ.

૧૦૩. ભાવેતુકામેનાતિ ઉપ્પાદેતુકામેન. તેનાતિ આચરિયેન. અસ્સાતિ યોગિનો. અસુભનિમિત્તત્થાયાતિ અસુભનિમિત્તસ્સ ઉગ્ગણ્હનત્થાય, અસુભે વા ઉગ્ગહનિમિત્તસ્સ અત્થાય. ગમનવિધાનન્તિ ગમનવિધિ. યેન વિધિના ગન્તબ્બં, સો વિધિ. ઉગ્ગહનિમિત્તસ્સ ઉપ્પન્નકાલતો પટ્ઠાય પથવીકસિણે વુત્તં પટિપજ્જનવિધિં સન્ધાયાહ ‘‘અપ્પનાવિધાનપરિયોસાન’’ન્તિ.

૧૦૪. તાવદેવાતિ સુતક્ખણેયેવ. અતિત્થેન પુણ્ણનદીઆદિં પક્ખન્દન્તેન વિય અનુપવિસન્તેન વિય. કેદારકોટિયાતિ કેદારમરિયાદાય. વિસભાગરૂપન્તિ ખેત્તરક્ખિકાદિવિસભાગવત્થુરૂપં. સરીરન્તિ ઉદ્ધુમાતકકળેવરં. અધુનામતન્તિ અચિરમતં ઉદ્ધુમાતકભાવં અપ્પત્તં. તક્કયતીતિ સમ્ભાવેતિ ભારિયં કત્વા ન મઞ્ઞતિ.

૧૦૫. રૂપસદ્દાદીતિ એત્થ અમનુસ્સાનં રૂપેહિ, સીહબ્યગ્ઘાદીનં સદ્દાદીહિ, અમનુસ્સાનમ્પિ વા રૂપસદ્દાદીહિ. તથા સીહબ્યગ્ઘાદીનન્તિ યથારહં યોજેતબ્બં. અનિટ્ઠારમ્મણાભિભૂતસ્સાતિ ભેરવાદિભાવેન અનિટ્ઠેહિ આરમ્મણેહિ અભિભૂતસ્સ અજ્ઝોત્થટસ્સ. ન પટિસણ્ઠાતીતિ વિદાહવસેન આસયે ન તિટ્ઠતિ, ઉચ્છડ્ડેતબ્બં હોતીતિ અત્થો. અઞ્ઞોતિ અમનુસ્સાદીનં વસેન વા અઞ્ઞથા વા વુત્તપ્પકારતો અઞ્ઞો આબાધો હોતિ. સોતિ સઙ્ઘત્થેરો, અભિઞ્ઞાતભિક્ખુ વા. યસ્સાનેન આરોચિતં, સો. કતકમ્માતિ કતથેય્યકમ્મા. અકતકમ્માતિ થેય્યકમ્મં કાતુકામા. કતકમ્મા પન ઇધાધિપ્પેતા. તસ્મા તેતિ કતકમ્મા ચોરા. સહ ઓડ્ઢેનાતિ સહોડ્ઢં, થેનેત્વા ગહિયમાનભણ્ડેન સદ્ધિન્તિ અત્થો. યજમાનોતિ યઞ્ઞં યજન્તો ¶ યઞ્ઞસામિકો. ‘‘અદ્ધા ઇમાય પટિપત્તિયા જરામરણતો મુચ્ચિસ્સામી’’તિ પીતિસોમનસ્સં ઉપ્પાદેત્વા.

એવં ¶ ગમનવિધાનં એકદેસેન વત્વા ઇદાનિ અટ્ઠકથાસુ આગતનયેન તં દસ્સેતું ‘‘અટ્ઠકથાસુ વુત્તેન વિધિના’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઉગ્ગણ્હન્તોતિ ઉગ્ગણ્હનહેતુ. એકોતિ અયં એક-સદ્દો અસહાયત્થો, ન અઞ્ઞાદિઅત્થોતિ ‘‘અદુતિયો’’તિ વુત્તં. યથા વણ્ણાદિતો વવત્થાનં એકંસતો સમુદિતમેવ ઇચ્છિતબ્બં સબ્બત્થકભાવતો, ન તથા સન્ધિઆદિતોતિ દસ્સનત્થં ‘‘વણ્ણતોપી’’તિઆદિના છસુ ઠાનેસુ સમ્પિણ્ડનત્થો પિ-સદ્દો ગહિતો. પુન એકો અદુતિયોતિઆદિ ગહિતનિમિત્તસ્સ યોગિનો નિવત્તિત્વા વસનટ્ઠાનગમનં સન્ધાય વુત્તં. તબ્ભાગિયઞ્ઞેવાતિ તપ્પક્ખિયંયેવ અસુભનિમિત્તમનસિકારસહિતમેવ. આસનં પઞ્ઞપેતીતિ નિસજ્જં કપ્પેતિ. યં પન ‘‘અસુભનિમિત્તદિસાભિમુખે ભૂમિપ્પદેસે’’તિ (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૧૩) વક્ખતિ, તમ્પિ ઇમમેવત્થં સન્ધાય વુત્તં. ન હિ કેવલેન દિસાભિમુખભાવેન કિઞ્ચિ ઇજ્ઝતિ.

સમન્તા નિમિત્તુપલક્ખણાતિ ઉદ્ધુમાતકસ્સ સમન્તા પાસાણાદિનિમિત્તસલ્લક્ખણા. અસમ્મોહત્થાતિ ઉગ્ગહનિમિત્તે ઉપટ્ઠિતે ઉપ્પજ્જનકસમ્મોહવિગમત્થા. એકાદસવિધેનાતિ વણ્ણાદિવસેન એકાદસવિધેન. ઉપનિબન્ધનત્થોતિ અસુભારમ્મણે ચિત્તં ઉપનેત્વા નિબન્ધનત્થો. વીથિસમ્પટિપાદનત્થાતિ કમ્મટ્ઠાનવીથિયા સમ્મદેવ પટિપાદનત્થા. પુઞ્ઞકિરિયવત્થુ અધિગતં હોતીતિ સમ્બન્ધો.

૧૦૬. તસ્માતિ યસ્મા અસુભનિમિત્તસ્સ ઉગ્ગણ્હનં અરિયમગ્ગપદટ્ઠાનસ્સ પઠમજ્ઝાનસ્સ અધિગમુપાયો, યસ્મા વા ‘‘અસુભનિમિત્તં ઉગ્ગણ્હન્તો એકો અદુતિયો ગચ્છતી’’તિ વુત્તં, તસ્મા. ચિત્તસઞ્ઞત્તત્થાયાતિ સરીરસભાવસલ્લક્ખણેન, સંવેગજનનેન ચ અત્તનો ચિત્તસ્સ સઞ્ઞત્તિઅત્થં સઞ્ઞાપનત્થં. ‘‘ચિત્તસઞ્ઞતત્થાયા’’તિ વા પાઠો, કિલેસવસેન અસંયતસ્સ ચિત્તસ્સ સંયમનત્થં દમનત્થં, ન કમ્મટ્ઠાનત્થન્તિ અત્થો. કમ્મટ્ઠાનસીસેનાતિ કમ્મટ્ઠાનેન સીસભૂતેન, તં ઉત્તમઙ્ગં પધાનં કારણં કત્વા. મૂલકમ્મટ્ઠાનન્તિ પકતિયા અત્તના કાલેન કાલં પરિહરિયમાનં બુદ્ધાનુસ્સતિઆદિસબ્બત્થકકમ્મટ્ઠાનં. ‘‘કમ્મટ્ઠાનસીસેન ગચ્છામી’’તિ તં અવિસ્સજ્જેત્વા. તેનાહ ‘‘તં મનસિકરોન્તેનેવા’’તિ. સૂપટ્ઠિતભાવસમ્પાદનેનાતિ મૂલકમ્મટ્ઠાને સુટ્ઠુ ઉપટ્ઠિતભાવસ્સ સમ્પાદનેન. એવં ¶ હિ સતિ અસમ્મુટ્ઠા નામ હોતિ. બહિદ્ધા ¶ પુથુત્તારમ્મણે અપ્પવત્તિત્વા કમ્મટ્ઠાનેયેવ પવત્તમાનં માનસં અબહિગતં નામ. તથાભૂતેન ચાન