📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

വിനയപിടകേ

പാചിത്യാദിയോജനാ

പാചിത്തിയയോജനാ

മഹാകാരുണികം ¶ നാഥം, അഭിനത്വാ സമാസതോ;

പാചിത്യാദിവണ്ണനായ, കരിസ്സാമത്ഥയോജനം.

൫. പാചിത്തിയകണ്ഡം

൧. മുസാവാദസിക്ഖാപദ-അത്ഥയോജനാ

ഖുദ്ദകാനന്തി ¶ സുഖുമാപത്തിപകാസകത്താ അപ്പകാനം, ഗണനതോ വാ പചുരത്താ ബഹുകാനം. യേസം സിക്ഖാപദാനന്തി സമ്ബന്ധോ. ‘‘യേസ’’ന്തി പദം ‘‘സങ്ഗഹോ’’തി പദേ സാമ്യത്ഥഛട്ഠീ. സങ്ഗഹീയതേ സങ്ഗഹോ ¶ . ‘‘നവഹി വഗ്ഗേഹീ’’തിപദം ‘‘സങ്ഗഹോ, സുപ്പതിട്ഠിതോ’’തി പദദ്വയേ കരണം. ദാനീതി കാലവാചകോ സത്തമ്യന്തനിപാതോ ഇദാനി-പരിയായോ, ഇമസ്മിം കാലേതി അത്ഥോ. തേസന്തി ഖുദ്ദകാനം, അയം വണ്ണനാതി സമ്ബന്ധോ. ഭവതീതി ഏത്ഥ തി-സദ്ദോ ഏകംസത്ഥേ അനാഗതകാലികോ ഹോതി ‘‘നിരയം നൂന ഗച്ഛാമി, ഏത്ഥ മേ നത്ഥി സംസയോ’’തിആദീസു (ജാ. ൨.൨൨.൩൩൧) വിയ. കിഞ്ചാപേത്ഥ ഹി യഥാ ഏകംസവാചകോ നൂനസദ്ദോ അത്ഥി, ന ഏവം ‘‘ഭവതീ’’തി പദേ, അത്ഥതോ പന അയം വണ്ണനാ നൂന ഭവിസ്സതീതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. അഥ വാ അവസ്സമ്ഭാവിയത്ഥേ അനാഗതകാലവാചകോ ഹോതി ‘‘ധുവം ബുദ്ധോ ഭവാമഹ’’ന്തിആദീസു (ബു. വം. ൨.൧൦൯-൧൧൪) വിയ. കാമഞ്ഹേത്ഥ യഥാ അവസ്സമ്ഭാവിയത്ഥവാചകോ ധുവസദ്ദോ അത്ഥി, ന ഏവം ‘‘ഭവതീ’’തി പദേ, അത്ഥതോ പന ധുവം ഭവിസ്സതി അയം വണ്ണനാതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോതി ദട്ഠബ്ബം.

൧. ‘‘തത്ഥാ’’തി ¶ പദം ‘‘മുസാവാദവഗ്ഗസ്സാ’’തി പദേ നിദ്ധാരണസമുദായോ, തേസു നവസു വഗ്ഗേസൂതി അത്ഥോ. പഠമസിക്ഖാപദേതി വാ, തേസു ഖുദ്ദകേസു സിക്ഖാപദേസൂതി അത്ഥോ. സക്യാനം പുത്തോതി ഭഗിനീഹി സംവാസകരണതോ ലോകമരിയാദം ഛിന്ദിതും, ജാതിസമ്ഭേദതോ വാ രക്ഖിതും സക്കുണന്തീതി സക്യാ. സാകവനസണ്ഡേ നഗരം മാപേന്തീതി വാ സക്യാ, പുബ്ബരാജാനോ. തേസം വംസേ ഭൂതത്താ ഏതരഹിപി രാജാനോ സക്യാ നാമ, തേസം പുത്തോതി അത്ഥോ. ‘‘ബുദ്ധകാലേ’’തി പദം ‘‘പബ്ബജിംസൂ’’തി പദേ ആധാരോ. സക്യകുലതോ നിക്ഖമിത്വാതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘വാദക്ഖിത്തോ’’ത്യാദിനാ വാദേന ഖിത്തോ, വാദമ്ഹി വാതി അത്ഥം ദസ്സേതി. യത്ര യത്രാതി യസ്സം യസ്സം ദിട്ഠിയം പവത്തതീതി സമ്ബന്ധോ. അവജാനിത്വാതി പടിസ്സവേന വിയോഗം കത്വാ. അവസദ്ദോ ഹി വിയോഗത്ഥവാചകോ. ‘‘അപജാനിത്വാ’’തിപി പാഠോ, പടിഞ്ഞാതം അപനീതം കത്വാതി അത്ഥോ. ദോസന്തി അയുത്തിദോസം, സല്ലക്ഖേന്തോ ഹുത്വാതി സമ്ബന്ധോ. കഥേന്തോ കഥേന്തോതി അന്തസദ്ദോ മാനസദ്ദകാരിയോ. കഥിയമാനോ കഥിയമാനോതി ഹി അത്ഥോ. പടിജാനിത്വാതി പടിഞ്ഞാതം കത്വാ. ആനിസംസന്തി നിദ്ദോസം ഗുണം. പടിപുബ്ബോ ചരസദ്ദോ പടിച്ഛാദനത്ഥോതി ആഹ ‘‘പടിചരതി പടിച്ഛാദേതീ’’തി. ‘‘കിം പന രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി വുത്തേ ‘‘അനിച്ച’’ന്തി വദതി. കസ്മാതി വുത്തേ ‘‘ജാനിതബ്ബതോ’’തി വദതി. യദി ഏവം നിബ്ബാനമ്പി ജാനിതബ്ബത്താ അനിച്ചം നാമ സിയാതി വുത്തേ അത്തനോ ഹേതുമ്ഹി ദോസം ദിസ്വാ അഹം ‘‘ജാനിതബ്ബതോ’’തി ഹേതും ന വദാമി, ‘‘ജാതിധമ്മതോ’’തി പന വദാമി. തയാ പന ദുസ്സുതത്താ ഏവം വുത്തന്തി വത്വാ അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരതി. ‘‘കുരുന്ദിയ’’ന്തി പദം ‘‘വുത്ത’’ന്തി പദേ ആധാരോ. ഏതസ്സാതി ‘‘രൂപം അനിച്ചം ജാനിതബ്ബതോ’’തി വചനസ്സ. തത്രാതി കുരുന്ദിയം. തസ്സാതി പടിജാനനാവജാനനസ്സ. ‘‘പടിച്ഛാദനത്ഥ’’ന്തി പദം ‘‘ഭാസതീ’’തിപദേ സമ്പദാനം. ‘‘മഹാഅട്ഠകഥായ’’ന്തിപദം ‘‘വുത്ത’’ന്തി പദേ ആധാരോ. ‘‘ദിവാട്ഠാനാദീസൂ’’തി പദം ഉപനേതബ്ബം. ഇദം ‘‘അസുകസ്മിം നാമപദേസേ’’തി പദേ നിദ്ധാരണസമുദായോ.

൩. സമ്മാ ¶ വദതി അനേനാതി സംവാദനം, ഉജുജാതികചിത്തം, ന സംവാദനം വിസംവാദനം, വഞ്ചനാധിപ്പായവസപ്പവത്തം ചിത്തന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘വിസംവാദനചിത്ത’’ന്തി. ‘‘വാചാ’’ത്യാദിനാ വചതി ഏതായാതി വാചാതി അത്ഥം ദസ്സേതി ¶ . ഹീതി ദള്ഹീകരണജോതകം, തദമിനാ സച്ചന്തി അത്ഥോ. ‘‘വാചായേവാ’’തി പദം ‘‘ബ്യപ്പഥോ’’തി പദേ തുല്യത്ഥം, ‘‘വുച്ചതീ’’തി പദേ കമ്മം. പഥസദ്ദപരത്താ വാചാസദ്ദസ്സ ബ്യാദേസോ കതോ. സുദ്ധചേതനാ കഥിതാതി സമ്ബന്ധോ. തംസമുട്ഠിതസദ്ദസഹിതാതി തായ ചേതനായ സമുട്ഠിതേന സദ്ദേന സഹ പവത്താ ചേതനാ കഥിതാതി യോജനാ.

‘‘ഏവ’’ന്തി പദം ‘‘ദസ്സേത്വാ’’തി പദേ നിദസ്സനം, കരണം വാ. ‘‘ദസ്സേത്വാ’’തി പദം ‘‘ദസ്സേന്തോ ആഹാ’’തി പദദ്വയേ പുബ്ബകാലകിരിയാ. അന്തേതി ‘‘വാചാ’’തിആദീനം പഞ്ചന്നം പദാനം അവസാനേ. ‘‘ആഹാ’’തി ഏത്ഥ വത്തമാന-തിവചനസ്സ അകാരോ പച്ചുപ്പന്നകാലവാചകേന ‘‘ഇദാനീ’’തി പദേന യോജിതത്താ. ‘‘തത്ഥാ’’തി പദം ‘‘അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ’’തി പദേ ആധാരോ. ഏത്ഥാതി ‘‘അദിട്ഠം ദിട്ഠം മേ’’തിആദീസു. ‘‘പാളിയ’’ന്തി പദം ‘‘ദേസനാ കതാ’’തി പദേ ആധാരോ. നിസ്സിതവിഞ്ഞാണവസേന അവത്വാ നിസ്സയപസാദവസേന ‘‘ചക്ഖുനാ ദിട്ഠ’’ന്തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഓളാരികേനേവാ’’തി.

൪. തസ്സാതി ‘‘തീഹാകാരേഹീ’’തിആദിവചനസ്സ. ‘‘അത്ഥോ’’തി പദം ‘‘വേദിതബ്ബോ’’തി പദേ കമ്മം. ഹീതി വിസേസജോതകം, വിസേസം കഥയിസ്സാമീതി അത്ഥോ. തത്ഥാതി ചതുത്ഥപാരാജികേ. ഇധാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ.

൯. ആദീനമ്പീതി പിസദ്ദോ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ.

൧൧. മന്ദസദ്ദോ ജളത്ഥവാചകോതി ആഹ ‘‘മന്ദത്താ ജളത്താ’’തി. യോ പന അഞ്ഞം ഭണതീതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘സാമണേരേനാ’’തി പദം ‘‘വുത്തോ’’തി പദേ കത്താ. അപിസദ്ദോ പുച്ഛാവാചകോ, ‘‘പസ്സിത്ഥാ’’തി പദേന യോജേതബ്ബോ, അപി പസ്സിത്ഥാതി അത്ഥോ. ‘‘അദിട്ഠം ദിട്ഠം മേ’’തിആദിവചനതോ അഞ്ഞാ പൂരണകഥാപി താവ അത്ഥീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അഞ്ഞാ പൂരണകഥാ നാമ ഹോതീ’’തി. അപ്പതായ ഊനസ്സ അത്ഥസ്സ പൂരണവസേന പവത്താ കഥാ പൂരണകഥാ. ഏസാ പൂരണകഥാ ¶ നാമ കാതി ആഹ ‘‘ഏകോ’’തിആദി. ഏസാ ഹി ഗാമേ അപ്പകമ്പി തേലം വാ പൂവഖണ്ഡം വാ പസ്സിത്വാ വാ ലഭിത്വാ വാ ബഹുകം കത്വാ പൂരണവസേന കഥിതത്താ പൂരണകഥാ നാമ. ബഹുകാനി തേലാനി വാ പൂവേ വാ പസ്സന്തോപി ലഭന്തോപി അപ്പകം കത്വാ ഊനവസേന കഥിതത്താ ¶ ഊനകഥാപി അത്ഥീതി സക്കാ വത്തും. അട്ഠകഥാസു പന അവുത്തത്താ വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. ബഹുകായ പൂരണസ്സ അത്ഥസ്സ ഊനവസേന പവത്താ കഥാ ഊനകഥാതി വിഗ്ഗഹോ കാതബ്ബോതി. പഠമം.

൨. ഓമസവാദ സിക്ഖാപദം

൧൨. ദുതിയേ മസധാതു വിജ്ഝനത്ഥേ പവത്തതി ‘‘ഓമട്ഠം ഉമ്മട്ഠ’’ന്തിആദീസു (സം. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൧) വിയാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഓമസന്തീതി ഓവിജ്ഝന്തീ’’തി.

൧൩. ‘‘ഇദം വത്ഥു’’ന്തി പദം ‘‘ആഹരീ’’തി പദേ കമ്മം. നന്ദിതബ്ബോതി നന്ദോ വണ്ണബലാദി, സോ ഏതസ്സത്ഥീതി നന്ദീ. വിസാലാനി മഹന്താനി വിസാണാനി ഏതസ്സത്ഥീതി വിസാലോ, നന്ദീ ച സോ വിസാലോ ചേതി നന്ദിവിസാലോതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി ‘‘നന്ദിവിസാലോ നാമാ’’തിആദിനാ. സോതി നന്ദിവിസാലോ, ‘‘ആഹാ’’തി പദേ കത്താ. തത്ഥേവാതി യുഞ്ജിതട്ഠാനേയേവ. അഹേതുകപടിസന്ധികാലേപീതി പി-സദ്ദോ അനുഗ്ഗഹത്ഥവാചകോ, പഗേവ ദ്വിഹേതുക തിഹേതുക പടിസന്ധികാലേതി അത്ഥോ. ‘‘തേന ചാ’’തി ചകാരസ്സ അവുത്തസമ്പിണ്ഡനത്ഥത്താ ‘‘അത്തനോ കമ്മേന ചാ’’തി അത്ഥം സമ്പിണ്ഡേതീതി ആഹ ‘‘അത്തനോ കമ്മേന ചാ’’തി. അത്തനോതി നന്ദിവിസാലസ്സ.

൧൫. ഏത്ഥാതി ഏതിസ്സം പദഭാജനിയം, ‘‘ആഹാ’’തി പദേ ആധാരോ. ‘‘യസ്മാ’’തി പദം വിഭജിതുകാമോ’’തി പദേ ഹേതു. അട്ഠുപ്പത്തിയംയേവ ‘‘ഹീനേനാപീ’’തി വത്വാ പദഭാജനിയം അവുത്തത്താ ഇദം വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. വേണുകാരജാതീതി വിലീവകാരജാതി. നേസാദജാതീതി ഏത്ഥ കേവട്ടജാതിപി സങ്ഗഹിതാ.

പു വുച്ചതി കരീസം, തം കുസതി അപനേതീതി പുക്കുസോ. പുപ്ഫം വുച്ചതി കരീസം, കുസുമം വാ, തം ഛഡ്ഡേതീതി പുപ്ഫഛഡ്ഡകോ.

കുടതി ¶ ഛിന്ദതീതി കോട്ഠോ, സോയേവ കോട്ഠകോ. യകാരഭകാരേ ഏകതോ യോജേത്വാ ‘‘യഭാ’’തി യോ അക്കോസോ അത്ഥി, ഏസോ ഹീനോ നാമ അക്കോസോതി യോജനാ.

൧൬. സബ്ബപദേസൂതി നാമാദീസു സബ്ബപദേസു. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ. അലികന്തി അസച്ചം, മിച്ഛാവാചന്തി സമ്ബന്ധോ. യോപി വദതീതി യോജനാ.

൨൬. പരിഹരിത്വാതി ¶ പരിമുഖം കഥനം അപനേത്വാ. ദവം പരിഹാസം കാമേതീതി ദവകാമോ, തസ്സ ഭാവോ ദവകമ്യം, തംയേവ ദവകമ്യതാ. അനുപസമ്പന്നന്തി ഏത്ഥ അകാരസ്സ സദിസത്ഥമഗ്ഗഹേത്വാ അഞ്ഞത്ഥോവ ഗഹേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘ഠപേത്വാ ഭിക്ഖു’’ന്തിആദി. യദി ഹി സദിസത്ഥോ ഭവേയ്യ, സാമണേരോവ അനുപസമ്പന്നോ നാമ സിയാ സണ്ഠാനേന ച പുരിസഭാവേന ച സദിസത്താ, തസ്മാ അഞ്ഞത്ഥോവ ഗഹേതബ്ബോതി ദട്ഠബ്ബം. സബ്ബസത്താതി ഏത്ഥ സബ്ബസദ്ദോ അനവസേസത്ഥോ മനുസ്സേ ഉപാദായ വചനത്ഥജാനനാജാനനപകതികാനം സബ്ബസത്താനമ്പി ഗഹിതത്താ.

൩൫. അത്ഥപുരേക്ഖാരോ നാമാതി വേദിതബ്ബോതി സമ്ബന്ധോ. സിക്ഖാപദമപേക്ഖിയ നപുംസകലിങ്ഗവസേന ‘‘കിരിയ’’ന്തിആദി വുത്തം. ആപത്തിമപേക്ഖിയ ഇത്ഥിലിങ്ഗവസേന ‘‘കിരിയാ’’തിആദി വുത്തം. വജ്ജകമ്മസദ്ദാ സിക്ഖാപദമപേക്ഖന്താപി ആപത്തി, മപേക്ഖന്താപി നിയതനപുംസകലിങ്ഗത്താ നപുംസകായേവ, തസ്മാ തേ ദ്വേ ആപത്തിട്ഠാനേ ന വുത്താതി ദട്ഠബ്ബന്തി. ദുതിയം.

൩. പേസുഞ്ഞസിക്ഖാപദം

൩൬. തതിയേ ‘‘ജാതഭണ്ഡനാന’’ന്തി വത്തബ്ബേ അഗ്യാഹിതോതിആദീസു വിയ വിസേസനപരനിപാതവസേന ‘‘ഭണ്ഡനജാതാന’’ന്തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘സഞ്ജാതഭണ്ഡനാന’’ന്തി. ‘‘പുബ്ബഭാഗോ’’തി വത്വാ തസ്സ സരൂപം ദസ്സേതി ‘‘ഇമിനാ ച ഇമിനാ ചാ’’തിആദിനാ. വിരുദ്ധം വദതി ഏതേനാതി വിവാദോ, വിഗ്ഗാഹികകഥാ ¶ , തം ആപന്നാതി വിവാദാപന്നാ, തേസം. പിസതി സഞ്ചുണ്ണേതീതി പിസുണോ, പുഗ്ഗലോ, തസ്സ ഇദന്തി പേസുഞ്ഞം, വചനന്തി അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പേസുഞ്ഞന്തി പിസുണവാച’’ന്തി.

൩൭. ഭിക്ഖുപേസുഞ്ഞേതി ഭിക്ഖൂനം സന്തികം ഉപസംഹടേ പേസുഞ്ഞവചനേതി ഛട്ഠീസമാസോ.

൩൮. ‘‘ദിസ്വാ’’തി പദം ‘‘ഭണന്തസ്സാ’’തി പദേ പുബ്ബകാലകിരിയാ, ദസ്സനം ഹുത്വാതി അത്ഥോ. തതിയം.

൪. പദസോധമ്മസിക്ഖാപദം

൪൪. ചതുത്ഥേ പടിമുഖം ആദരേന സുണന്തീതി പതിസ്സാ, ന പതിസ്സാ അപ്പതിസ്സാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അപ്പതിസ്സവാ’’തി.

൪൫. ‘‘പദസോ’’തി ¶ ഏത്ഥ സോ-പച്ചയോ വിച്ഛത്ഥവാചകോതി ആഹ ‘‘പദം പദ’’ന്തി. തത്ഥാതി തേസു ചതുബ്ബിധേസു. പദം നാമ ഇധ അത്ഥജോതകം വാ വിഭത്യന്തം വാ ന ഹോതി, അഥ ഖോ ലോകിയേഹി ലക്ഖിതോ ഗാഥായ ചതുത്ഥംസോ പാദോവ അധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘പദന്തി ഏകോ ഗാഥാപാദോ’’തി. അനു പച്ഛാ വുത്തപദത്താ ദുതിയപാദോ അനുപദം നാമ. അനു സദിസം ബ്യഞ്ജനം അനുബ്യഞ്ജനന്തി അത്ഥം ദസ്സേതി ‘‘അനുബ്യഞ്ജന’’ന്തിആദിനാ. ബ്യഞ്ജനസദ്ദോ പദ-പരിയായോ. യംകിഞ്ചി പദം അനുബ്യഞ്ജനം നാമ ന ഹോതി, പുരിമപദേന പന സദിസം പച്ഛിമപദമേവ അനുബ്യഞ്ജനം നാമ.

വാചേന്തോ ഹുത്വാ നിട്ഠാപേതീതി യോജനാ. ‘‘ഏകമേകം പദ’’ന്തി പദം ‘‘നിട്ഠാപേതീ’’തി പദേ കാരിതകമ്മം. ‘‘ഥേരേനാ’’തി പദം ‘‘വുത്തേ’’തി പദേ കത്താ, ‘‘ഏകതോ’’തി പദേ സഹത്ഥോ. സാമണേരോ അപാപുണിത്വാ ഭണതീതി സമ്ബന്ധോ. മത്തമേവാതി ഏത്ഥ ഏവസദ്ദോ മത്തസദ്ദസ്സ അവധാരണത്ഥം ദസ്സേതി, തേന പകാരം പടിക്ഖിപതി. ‘‘അനിച്ച’’ന്തി ച ‘‘അനിച്ചാ’’തി ച ദ്വിന്നം പദാനം സതിപി ലിങ്ഗവിസേസത്തേ അനുബ്യഞ്ജനത്താ ആപത്തിമോക്ഖോ നത്ഥീതി ആഹ ‘‘അനുബ്യഞ്ജനഗണനായ പാചിത്തിയാ’’തി.

ബ്രഹ്മജാലാദീനീതി ¶ ഏത്ഥ ആദിസദ്ദേന സാമഞ്ഞഫലസുത്താദീനി ദീഘസുത്താനി (ദീ. നി. ൧.൧൫൦ ആദയോ) സങ്ഗഹിതാനി. ചസദ്ദേന ഓഘതരണസുത്താദീനി സംയുത്തസുത്താനി (സം. നി. ൧.൧) ച ചിത്തപരിയാദാനസുത്താദീനി അങ്ഗുത്തരസുത്താനി (അ. നി. ൧.൨ ആദയോ) ച സങ്ഗഹിതാനി. സോതി ദേവതാഭാസിതോ വേദിതബ്ബോതി യോജനാ.

കിഞ്ചാപി വദതീതി സമ്ബന്ധോ. ഏത്ഥ ച കിഞ്ചാപിസദ്ദോ ഗരഹത്ഥവാചകോ, പനസദ്ദോ അനുഗ്ഗഹത്ഥവാചകോ. മേണ്ഡകമിലിന്ദപഞ്ഹേസൂതി മേണ്ഡകപഞ്ഹേ ച മിലിന്ദപഞ്ഹേ ച. യന്തി സുത്തം വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. ആരമ്മണകഥാ ബുദ്ധികകഥാ ദണ്ഡകകഥാ ഞാണവത്ഥുകഥാതി യോജേതബ്ബം പേയ്യാലവസേന വുത്തത്താ. ഇമായോ പകരണാനി നാമാതി വദന്തി. മഹാപച്ചരിയാദീസു വത്വാ പരിഗ്ഗഹിതോതി യോജനാ. യന്തി സുത്തം.

൪൮. തത്രാതി ‘‘ഏകതോ ഉദ്ദിസാപേന്തോ’’തി വചനേ. ഉദ്ദിസാപേന്തീതി ആചരിയം ദേസാപേന്തി ബഹുകത്താരമപേക്ഖിയ ബഹുവചനവസേന വുത്തം. തേഹീതി ഉപസമ്പന്നാനുപസമ്പന്നേഹി. ദ്വേപീതി ഉപസമ്പന്നോ ച അനുപസമ്പന്നോ ച.

ഉപചാരന്തി ¶ ദ്വാദസഹത്ഥൂപചാരം. യേസന്തി ഭിക്ഖൂനം. പലായനകഗന്ഥന്തി പരിവജ്ജേത്വാ ഗച്ഛന്തം പകരണം. സാമണേരോ ഗണ്ഹാതീതി യോജനാ.

ഓപാതേതീതി അവപാതേതി, ഗളിതാപേതീതി അത്ഥോ. സുത്തേപീതി വേയ്യാകരണസുത്തേപി. തന്തി യേഭുയ്യേന പഗുണഗന്ഥം. പരിസങ്കമാനന്തി സാരജ്ജമാനം. യം പന വചനം വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. കിരിയസമുട്ഠാനത്താതി ഇമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ കിരിയസമുട്ഠാനത്താതി. ചതുത്ഥം.

൫. സഹസേയ്യസിക്ഖാപദം

൪൯. പഞ്ചമേ മുട്ഠാ സതി ഏതേസന്തി മുട്ഠസ്സതീ. നത്ഥി സമ്പജാനം ഏതേസന്തി അസമ്പജാനാ. ഭവങ്ഗോതിണ്ണകാലേതി നിദ്ദോക്കമനകാലേ.

൫൦. ‘‘പകതിയാ’’തി പദം ‘‘ദേന്തീ’’തി പദേ വിസേസനം. തേ ഭിക്ഖൂ ദേന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘ഗാരവേനാ’’തി പദഞ്ച ‘‘സിക്ഖാകാമതായാ’’തി പദഞ്ച ‘‘ദേന്തീ’’തി പദേ ഹേതു. സീസസ്സ ഉപധാനം ഉസ്സീസം, തസ്സ കരീയതേ ഉസ്സീസകരണം ¶ , തംയേവ അത്ഥോ പയോജനം ഉസ്സീസകരണത്ഥോ, തദത്ഥായ. തത്രാതി പുരിമവചനാപേക്ഖം, ‘‘സിക്ഖാകാമതായാ’’തി വചനേതി അത്ഥോ. നിദസ്സനന്തി സേസോ. അഥ വാ സിക്ഖാകാമതായാതി പച്ചത്തേ ഭുമ്മവചനം. ‘‘ഇദമ്പിസ്സ ഹോതി സീലസ്മി’’ന്തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൧൯൫ ആദയോ) വിയ. ഇദമ്പി സിക്ഖാകാമതായ അയം സിക്ഖാകാമതാ സിക്ഖാകാമഭാവോ ഹോതീതി യോജനാ. ഏസ നയോ ‘‘തത്രിദം സമന്തപാസാദികായ സമന്തപാസാദികത്തസ്മി’’ന്തിആദീസുപി. ഭിക്ഖൂ ഖിപന്തീതി യോജനാ. തന്തി ആയസ്മന്തം രാഹുലം. അഥാതി ഖിപനതോ പച്ഛാ. ഇദന്തി വത്ഥു. സമ്മുഞ്ചനികചവരഛഡ്ഡനകാനി സന്ധായ വുത്തം. തേനായസ്മതാ രാഹുലേന പാതിതം നു ഖോതി യോജനാ. സോ പനായസ്മാ ഗച്ഛതീതി സമ്ബന്ധോ. അപരിഭോഗാ അഞ്ഞേസന്തി അഞ്ഞേഹി ന പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാ.

൫൧. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. സയനം സേയ്യാ, കായപസാരണകിരിയാ, സയന്തി ഏത്ഥാതി സേയ്യാ, മഞ്ചപീഠാദി. തദുഭയമ്പി ഏകസേസേന വാ സാമഞ്ഞനിദ്ദേസേന വാ ഏകതോ കത്വാ ‘‘സഹസേയ്യ’’ന്തി വുത്തന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സേയ്യാ’’തിആദി. തത്ഥാതി ദ്വീസു സേയ്യാസു. തസ്മാതി യസ്മാ ദ്വേ സേയ്യാ ദസ്സിതാ, തസ്മാ. ‘‘സബ്ബച്ഛന്നാ’’തിആദിനാ ലക്ഖണം വുത്തന്തി യോജനാ. പാകടവോഹാരന്തി ലോകേ വിദിതം വചനം. ദുസ്സകുടിയന്തി ദുസ്സേന ഛാദിതകുടിയം. അട്ഠകഥാസു യഥാവുത്തേ പഞ്ചവിധച്ഛദനേയേവ ഗയ്ഹമാനേ കോ ദോസോതി ആഹ ‘‘പഞ്ചവിധച്ഛദനേയേവാ’’തിആദി. യം പന ¶ സേനാസനം പരിക്ഖിത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. പാകാരേന വാതി ഇട്ഠകസിലാദാരുനാ വാ. അഞ്ഞേന വാതി കിലഞ്ജാദിനാ വാ. വത്ഥേനപീതി പിസദ്ദോ പഗേവ ഇട്ഠകാദിനാതി ദസ്സേതി. യസ്സാതി സേനാസനസങ്ഖാതായ സേയ്യായ. ഉപരീതി വാ സമന്തതോതി വാ യോജനാ. ഏകേന ദ്വാരേന പവിസിത്വാ സബ്ബപാസാദസ്സ വളഞ്ജിതബ്ബതം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ഏകൂപചാരോ’’തി. സതഗബ്ഭം വാ ചതുസ്സാലം ഏകൂപചാരം ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. തന്തി സേനാസനസങ്ഖാതം സേയ്യം.

തത്ഥാതി സേനാസനസങ്ഖാതായം സേയ്യായം. സമ്ബഹുലാ സാമണേരാ സചേ ഹോന്തി, ഏകോ ഭിക്ഖു സചേ ഹോതീതി യോജനാ. ‘‘സാമണേരാ’’തി ¶ ഇദം പച്ചാസന്നവസേന വുത്തം, ഉപലക്ഖണവസേന വാ അഞ്ഞേഹിപി സഹസേയ്യാനം ആപത്തിസമ്ഭവതോ. തേതി സാമണേരാ. സബ്ബേസന്തി ഭിക്ഖൂനം. തസ്സാതി സാമണേരസ്സ. ഏസേവ നയോതി ഏസോ ഏവ നയോ, ന അഞ്ഞോ നയോതി അത്ഥോ. അഥ വാ ഏസേവ നയോതി ഏസോ ഇവ നയോ, ഏസോ ഏതാദിസോ നയോ ഇവ അയം നയോ ദട്ഠബ്ബോതി അത്ഥോ.

അപി ചാതി ഏകംസേന. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ. ചതുക്കന്തി ഏകാവാസഏകാനുപസമ്പന്നം, ഏകാവാസനാനുപസമ്പന്നം, നാനാവാസഏകാനുപസമ്പന്നം, നാനാവാസനാനുപസമ്പന്നന്തി ചതുസമൂഹം, ചതുപരിമാണം വാ. യോതി ഭിക്ഖു. ഹിസദ്ദോ വിത്ഥാരജോതകോ, തം വചനം വിത്ഥാരയിസ്സാമീതി അത്ഥോ, വിത്ഥാരോ മയാ വുച്ചതേതി വാ. ദേവസികന്തി ദിവസേ ദിവസേ. ണികപച്ചയോ ഹി വിച്ഛത്ഥവാചകോ. യോപി സഹസേയ്യം കപ്പേതി, തസ്സാപി ആപത്തീതി യോജേതബ്ബോ. തത്രാതി ‘‘തിരച്ഛാനഗതേനാപീ’’തി വചനേ.

‘‘അപദാനം അഹിമച്ഛാ, ദ്വിപദാനഞ്ച കുക്കുടീ;

ചതുപ്പദാനം മജ്ജാരീ, വത്ഥു പാരാജികസ്സിമാ’’തി. (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൫൫);

ഇമം ഗാഥം സന്ധായ വുത്തം ‘‘വുത്തനയേനേവാ’’തി. തസ്മാതി യസ്മാ വേദിതബ്ബോ, തസ്മാ. ഗോധാതി കുണ്ഡോ. ബിളാലോതി ആഖുഭുജോ. മങ്ഗുസോതി നകുലോ.

അസമ്ബദ്ധഭിത്തികസ്സ കതപാസാദസ്സാതി യോജനാ. തുലാതി ഏത്ഥ തുലാ നാമ ഥമ്ഭാന, മുപരി ദക്ഖിണുത്തരവിത്ഥാരവസേന ഠപിതോ ദാരുവിസേസോ ഥലതി ഥമ്ഭേസു പതിട്ഠാതീതി കത്വാ. താ പന ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദതോ തിസ്സോ, ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദേന പന പഞ്ചസത്തനവാദയോ. നാനൂപചാരേ പാസാദേതി സമ്ബന്ധോ.

വാളസങ്ഘാടാദീസൂതി ¶ വാളരൂപം ദസ്സേത്വാ കതേസു സങ്ഘാടാദീസു. ആദിസദ്ദേന തുലം സങ്ഗണ്ഹാതി. ഏത്ഥ ച സങ്ഘാടോ നാമ തുലാന, മുപരി പുബ്ബപച്ഛിമായാമവസേന ഠപിതോ കട്ഠവിസേസോ സമ്മാ ഘടേന്തി ഏത്ഥ ഗോപാനസ്യാദയോതി ¶ കത്വാ. തേ പന തയോ ഹോന്തി. നിബ്ബകോസബ്ഭന്തരേതി ഛദനകോടിഅബ്ഭന്തരേ. പരിമണ്ഡലം വാ ചതുരസ്സം വാ സേനാസനം ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. തത്രാതി തസ്മിം സേനാസനേ. അപരിച്ഛിന്നോ ഗബ്ഭസ്സ ഉപചാരോ ഏതേസന്തി അപരിച്ഛിന്നഗബ്ഭൂപചാരാ സബ്ബഗബ്ഭാ, തേ പവിസന്തീതി അത്ഥോ. നിപന്നാനം ഭിക്ഖൂനന്തി യോജനാ. തത്രാതി തസ്മിം പമുഖേ. പമുഖസ്സ സബ്ബച്ഛന്നത്താ, സബ്ബപരിച്ഛന്നത്താ ച ആപത്തിം കരോതീതി യോജനാ. നനു പമുഖേ ഛന്നമേവ അത്ഥി, നോ പരിച്ഛന്നന്തി ആഹ ‘‘ഗബ്ഭപരിക്ഖേപോ’’തിആദി. ഹീതി സച്ചം.

യം പന അന്ധകട്ഠകഥായം വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. ജഗതീതി പഥവിയാ ച മന്ദിരാലിന്ദവത്ഥുസ്സ ച നാമമേതം. ഇധ പന മന്ദിരാലിന്ദവത്ഥുസങ്ഖാതാ ഭൂഭേദാ ഗഹിതാ. തത്ഥാതി അന്ധകട്ഠകഥായം. കസ്മാ പാളിയാ ന സമേതീതി ആഹ ‘‘ദസഹത്ഥുബ്ബേധാപീ’’തിആദി. ഹീതി യസ്മാ. തത്ഥാതി അന്ധകട്ഠകഥായം. യേപി മഹാപാസാദാ ഹോന്തീതി യോജനാ. തേസുപീതി മഹാപാസാദേസുപി.

സുധാഛദനമണ്ഡപസ്സാതി ഏത്ഥ ‘‘സുധാ’’തി ഇദം ഉപലക്ഖണവസേന വുത്തം യേന കേനചി ഛദനമണ്ഡപസ്സാപി അധിപ്പേതത്താ. മണ്ഡം വുച്ചതി സൂരിയരസ്മി, തം പാതി രക്ഖതി, തതോ വാ ജനന്തി മണ്ഡപം. നനു ഏകൂപചാരം ഹോതി പാകാരസ്സ ഛിദ്ദത്താതി ആഹ ‘‘ന ഹീ’’തിആദി. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. വളഞ്ജനത്ഥായ ഏവാതി ഏവകാരോ യോജേതബ്ബോ. തേനാഹ ‘‘ന വളഞ്ജനൂപച്ഛേദനത്ഥായാ’’തി. അഥ വാ ‘‘സദ്ദന്തരത്ഥാപോഹനേന സദ്ദോ അത്ഥം വദതീ’’തി (ഉദാ. അട്ഠ. ൧; ദീ. നി. ടി. ൧.൧; മ. നി. ടീ. ൧.മൂലപരിയായസുത്തവണ്ണനാ; സം. നി. ടീ. ൧.൧.ഓഘതരണസുത്തവണ്ണനാ; അ. നി. ടീ. ൧.൧.രുപാദിവഗ്ഗവണ്ണനാ) വുത്തത്താ ‘‘ന വളഞ്ജനൂപച്ഛേദനത്ഥായാ’’തി വുത്തം. കവാടന്തി ഏത്ഥ ദ്വാരമേവ അധിപ്പേതം പരിയായേന വുത്തത്താ, അസതി ച ദ്വാരേ കവാടസ്സാഭാവതോ. സംവരണവിവരണകാലേ കവതി സദ്ദം കരോതീതി കവാടം.

തത്രാതി ‘‘ഏകൂപചാരത്താ’’തി വചനേ. യസ്സാതി പരവാദിനോ. അനുയോഗോ സിയാതി യോജനാ. ഇധാതി ഇമസ്മിം സഹസേയ്യസിക്ഖാപദേ, വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥാതി പിഹിതദ്വാരേ ഗബ്ഭേ. സോതി പരവാദീ. സബ്ബച്ഛന്നത്താ ആപത്തി ഇതി വുത്തേതി യോജനാ. ഏസേവ നയോ ¶ ‘‘സബ്ബപരിച്ഛന്നതാ ന ഹോതീ’’തി ഏത്ഥാപി. പച്ചാഗമിസ്സതീതി പതി ആഗമിസ്സതി, പുന ആഗമിസ്സതീതി അത്ഥോ.

ബ്യഞ്ജനമത്തേനേവാതി ‘‘സബ്ബച്ഛന്നാ’’തിആദിഅക്ഖരപദമത്തേനേവ, ന അത്ഥവസേന. ‘‘ഏവഞ്ച സതീ’’തി ¶ ഇമിനാ അബ്യാപിതദോസം ദസ്സേതി. തതോതി അനാപത്തിതോ, പരിഹായേയ്യാതി സമ്ബന്ധോ. തസ്മാതി യസ്മാ അനിയതേസു വുത്തം, തസ്മാ. തത്ഥാതി അനിയതേസു. ഇധാപീതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേപി. യം യന്തി സേനാസനം. സബ്ബത്ഥാതി സബ്ബേസു സേനാസനേസു, സഹസേയ്യാപത്തി ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൩. ദ്വീസു അട്ഠകഥാവാദേസു മഹാഅട്ഠകഥാവാദോവ യുത്തോതി സോ പച്ഛാ വുത്തോ.

ഇമിനാപീതി സേനമ്ബമണ്ഡപേനാപി. ഏതന്തി ജഗതിയാ അപരിക്ഖിത്തതം. യഥാതി യംസദ്ദത്ഥോ തതിയന്തനിപാതോ, യേന സേനമ്ബമണ്ഡപേനാതി അത്ഥോതി. പഞ്ചമം.

൬. ദുതിയസഹസേയ്യസിക്ഖാപദം

൫൫. ഛട്ഠേ ആഗന്തുകാ വസന്തി ഏത്ഥാതി ആവസഥോ, ആവസഥോ ച സോ അഗാരഞ്ചേതി ആവസഥാഗാരന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ആഗന്തുകാനം വസനാഗാര’’ന്തി. മനുസ്സാനം സന്തികാ വചനം സുത്വാതി വചനസേസോ യോജേതബ്ബോ. സാടകന്തി ഉത്തരസാടകം, നിവത്ഥവത്ഥന്തിപി വദന്തി. അച്ചാഗമ്മാതി ത്വാപച്ചയന്തപദസ്സ സമ്ബന്ധം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പവത്തോ’’തി. യഥാ ഓമസവാദസിക്ഖാപദേ അക്കോസേതുകാമതായ ഖത്തിയം ‘‘ചണ്ഡാലോ’’തി വദതോ അലികം ഭണതോപി മുസാവാദസിക്ഖാപദേന അനാപത്തി, ഓമസവാദസിക്ഖാപദേനേവ ആപത്തി, ഏവമിധാപി മാതുഗാമേന സഹ സയതോ പഠമസഹസേയ്യസിക്ഖാപദേന അനാപത്തി, ഇമിനാവ ആപത്തീതി ദട്ഠബ്ബന്തി. ഛട്ഠം.

൭. ധമ്മദേസനാസിക്ഖാപദം

൬൦. സത്തമേ ¶ മഹാദ്വാരേതി ബഹി ഠിതേ മഹാദ്വാരേ. ആഗമ്മ, പവിസിത്വാ വാ വസനട്ഠാനത്താ ഓവരകോ ആവസഥോ നാമാതി ആഹ ‘‘ഓവരകദ്വാരേ’’തി. സുനിഗ്ഗതേനാതി സുട്ഠു ബഹി നിക്ഖമിത്വാ ഗതേന സദ്ദേന. ‘‘അഞ്ഞാതു’’ന്തി പദസ്സ ‘‘ന ഞാതു’’ന്തി അത്ഥം പടിക്ഖിപന്തോ ആഹ ‘‘ആജാനിതു’’ന്തി. ഇമിനാ നകാരവികാരോ അഇതി നിപാതോ ന ഹോതി, ആഇതി ഉപസഗ്ഗോതി പന ദസ്സേതി. ‘‘വിഞ്ഞുനാ പുരിസേനാ’’തി ഏത്തകമേവ അവത്വാ ‘‘പുരിസവിഗ്ഗഹേനാ’’തി വദന്തോ മനുസ്സപുരിസവിഗ്ഗഹം ഗഹേത്വാ ഠിതേന യക്ഖേന പേതേന തിരച്ഛാനഗതേന സദ്ധിം ഠിതായ മാതുഗാമസ്സ ദേസേതും ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ന യക്ഖേനാതി യക്ഖേന സദ്ധിം ഠിതായ മാതുഗാമസ്സ ദേസേതും ന വട്ടതീതി യോജനാ. ഏസ നയോ ‘‘ന പേതേന, ന തിരച്ഛാനഗതേനാ’’തി ഏത്ഥാപി.

൬൬. ഛപ്പഞ്ചവാചാഹീതി ¶ ഏത്ഥ ‘‘പഞ്ചാ’’തി വാചാസിലിട്ഠവസേന വുത്തം കസ്സചി പയോജനസ്സാഭാവാ. തത്ഥാതി ‘‘ഛപ്പഞ്ചവാചാഹീ’’തി പദേ. ഏകോ ഗാഥാപാദോ ഏകാ വാചാതി വദന്തോ ചുണ്ണിയേ വിഭത്യന്തം ഏകം പദം ഏകാ വാചാ നാമാതി ദസ്സേതി, അത്ഥജോതകപദം വാ വാക്യപദം വാ ന ഗഹേതബ്ബം. ‘‘ഏകം പദം പാളിതോ, പഞ്ച അട്ഠകഥാതോ’’തി ഇമിനാ ‘‘ദ്വേ പദാനി പാളിതോ, ചത്താരി അട്ഠകഥാതോ’’തിആദിനയോപി ഗഹേതബ്ബോ. ഛപദാനതിക്കമോയേവ ഹി പമാണം. തസ്മിന്തി ഏത്ഥ സതി വിഭത്തിവിപല്ലാസേ ലിങ്ഗസ്സാപി വിപല്ലാസോ ഹോതി ‘‘തസ്മി’’ന്തി പുല്ലിങ്ഗേന വുത്തത്താ. സതി ച വിഭത്തിവിപല്ലാസേ ‘‘തസ്സാ’’തി ഇത്ഥിലിങ്ഗഭാവേന പവത്താ. ‘‘മാതുഗാമസ്സാ’’തി നിയതപുല്ലിങ്ഗാപേക്ഖനസ്സ അസമ്ഭവതോ അത്ഥവസേന ‘‘ഏകിസ്സാ’’തി ഇത്ഥിലിങ്ഗഭാവേന വുത്തം. ഇമിനാ ഭേദലിങ്ഗനിസ്സിതോ വിസേസനവിസേസ്യോപി അത്ഥീതി ദസ്സേതി. തുമ്ഹാകന്തി നിദ്ധാരണസമുദായോ. ‘‘സുണാഥാ’’തി അവത്വാ ആഭോഗോപി വട്ടതീതി ആഹ ‘‘പഠമ’’ന്തിആദി. പഠമന്തി ച പഠമമേവ. തേന വുത്തം ‘‘ന പച്ഛാ’’തി. പുട്ഠോ ഹുത്വാ ഭിക്ഖു കഥേതീതി യോജനാതി. സത്തമം.

൮. ഭൂതാരോചനസിക്ഖാപദം

൬൭. അട്ഠമേ ¶ തത്ഥാതി ചതുത്ഥപാരാജികസിക്ഖാപദേ. ഇധാതി ഭൂതാരോചനസിക്ഖാപദേ. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. പയുത്തവാചാതി പച്ചയേഹി യുത്താ വാചാ. തഥാതി തതോ ഗുണാരോചനകാരണാ, അരിയാ സാദിയിംസൂതി യോജനാ.

യതസദ്ദാനം നിച്ചസമ്ബന്ധത്താ വുത്തം ‘‘യേ’’തിആദി. സബ്ബേപീതി പുഥുജ്ജനാരിയാപി. ഭൂതന്തി വിജ്ജമാനം. കസ്മാ സബ്ബേപി പടിജാനിംസു, നനു അരിയേഹി അത്തനോ ഗുണാനം അനാരോചിതത്താ ന പടിജാനിതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘അരിയാനമ്പീ’’തിആദി. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. അരിയാനമ്പി അബ്ഭന്തരേ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മോ യസ്മാ ഭൂതോ ഹോതി, തസ്മാ സബ്ബേപി ‘‘ഭൂതം ഭഗവാ’’തി പടിജാനിംസൂതി യോജനാ. യസ്മാ ഭാസിതോ വിയ ഹോതി, തസ്മാതി യോജനാ. അരിയാ പടിജാനിംസൂതി സമ്ബന്ധോ. അനാദീനവദസ്സിനോതി ദോസസ്സ അദസ്സനധമ്മാ. തേഹീതി അരിയേഹി, ഭാസിതോതി സമ്ബന്ധോ. യം പിണ്ഡപാതം ഉപ്പാദേസുന്തി യോജനാ. അഞ്ഞേതി പുഥുജ്ജനാ. സബ്ബസങ്ഗാഹികേനേവാതി സബ്ബേസം പുഥുജ്ജനാരിയാനം സങ്ഗഹണേ പവത്തേനേവ. സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേപീതി സിക്ഖാപദസ്സ പദഭാജനിയേപി. തത്ഥാതി ചതുത്ഥപാരാജികേ. ഇധാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ.

൭൭. ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മമേവ സന്ധായ വുത്തം, ന സുതാദിഗുണന്തി അത്ഥോ. അന്തരാ വാതി പരിനിബ്ബാനകാലതോ അഞ്ഞസ്മിം കാലേ വാ. അതികഡ്ഢിയമാനേനാതി അതിനിപ്പീളിയമാനേന. ഉമ്മത്തകസ്സാതി ¶ ഇദം പനാതി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ ആദ്യത്ഥോ. തേന ‘‘ഖിത്തചിത്തസ്സാ’’തിആദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. ദിട്ഠിസമ്പന്നാനന്തി മഗ്ഗപഞ്ഞായ, ഫലപഞ്ഞായ ച സമ്പന്നാനം. അനാപത്തീതി പാചിത്തിയാപത്തിയാ അനാപത്തി ന വത്തബ്ബാ, ആപത്തിയേവ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘ഉമ്മത്തകസ്സ അനാപത്തീ’’തി ന വത്തബ്ബന്തി അധിപ്പായോതി. അട്ഠമം.

൯. ദുട്ഠുല്ലാരോചനസിക്ഖാപദം

൭൮. നവമേ തത്രാതി തസ്സം ‘‘ദുട്ഠുല്ലാ നാമാ’’തിആദിപാളിയം, താസു വാ പാളിഅട്ഠകഥാസു. വിചാരണാതി വീമംസനാ. ഉപസമ്പന്നസദ്ദേതി ഉപസമ്പന്നസദ്ദത്ഥഭാവേ ¶ . ഏത്ഥ ഹി സദ്ദേ വുച്ചമാനേ അവിനാഭാവതോ സദ്ദേന അത്ഥോപി വുത്തോ, വിനാപി ഭാവപച്ചയേന ഭാവത്ഥസ്സ ഞാതബ്ബത്താ ഭാവോപി ഗഹേതബ്ബോ, തസ്മാ വുത്തം ‘‘ഉപസമ്പന്നസദ്ദത്ഥഭാവേ’’തി. ഏസേവ നയോ ‘‘ദുട്ഠുല്ലസദ്ദേ’’തി ഏത്ഥാപി. ഏതം പരിമാണം യസ്സാതി ഏതം, ‘‘തേരസ സങ്ഘാദിസേസാ’’തി വചനം. ഏതം ഏവ വത്തബ്ബം, ന ‘‘ചത്താരി ച പാരാജികാനീ’’തി ഇദന്തി അത്ഥോ. തത്ഥാതി പാളിയം. കസ്സചി വിമതി ഭവേയ്യ, കിം ഭവേയ്യാതി യോജനാ. ആപത്തിം ആരോചേന്തേന അക്കോസന്തസ്സ സമാനത്താ വുത്തം ‘‘ഏവം സതീ’’തിആദി. പാചിത്തിയമേവ ചാതി ചസദ്ദോ ബ്യതിരേകത്ഥോ, ന ദുക്കടം ആപജ്ജതീതി അത്ഥോ. ഹീതി സച്ചം. ഏതന്തി പാചിത്തിയാപജ്ജനതം, ‘‘അസുദ്ധോ ഹോതി…പേ… ഓമസവാദസ്സാ’’തി വചനം വാ, വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. ഏത്ഥാതി പാളിയം. അട്ഠകഥാചരിയാവേതി ഏത്ഥ ഏവകാരോ അട്ഠാനയോഗോ, പമാണന്തി ഏത്ഥ യോജേതബ്ബോ, കാരണമേവാതി അത്ഥോ. തേന വുത്തം ‘‘ന അഞ്ഞാ വിചാരണാ’’തി. അഥ വാ അഞ്ഞാതി സാമ്യത്ഥേ പച്ചത്തവചനമേതം, ന അഞ്ഞേസം വിചാരണാ പമാണന്തി അത്ഥോ. ഏവഞ്ഹി സതി ഏവകാരോ ഠാനയോഗോവ. പുബ്ബേപി ചാതി ഗന്ഥാരമ്ഭകാലേപി ച.

ഏതന്തി അട്ഠകഥാചരിയാനം പമാണതം. സംവരത്ഥായ ഏവ, അനാപജ്ജനത്ഥായ ഏവ ച അനുഞ്ഞാതന്തി യോജനാ. തേനാഹ ‘‘ന തസ്സ’’ത്യാദി. തസ്മാതി യസ്മാ ഭിക്ഖുഭാവോ നാമ ന അത്ഥി, തസ്മാ സുവുത്തമേവാതി സമ്ബന്ധോ.

൮൦. സാതി ഭിക്ഖുസമ്മുതി, സങ്ഘേന കാതബ്ബാതി യോജനാ. കത്ഥചീതി കിസ്മിഞ്ചി ഠാനേ. ഇധാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ. ‘‘വുത്തത്താ’’തി പദം ‘‘കാതബ്ബാ’’തി പദേ ഹേതു. ഏസാതി ഏസോ ഭിക്ഖു. ഹിതേസിതായാതി ഹിതസ്സ ഏസിതായ, അത്ഥസ്സ ഇച്ഛതായാതി അത്ഥോ.

൮൨. സേസാനീതി ¶ ആദിമ്ഹി പഞ്ചസിക്ഖാപദതോ സേസാനി ഉപരി പഞ്ച സിക്ഖാപദാനി. അസ്സാതി അനുപസമ്പന്നസ്സ. ഘടേത്വാതി സമ്ബന്ധം കത്വാതി. നവമം.

൧൦. പഥവീഖണനസിക്ഖാപദം

൮൬. ദസമേ ¶ ഭഗവാ ദസ്സേതീതി യോജനാ. ഏത്ഥാതി പഥവിയം. തത്ഥാതി തേസു പാസാണാദീസു. മുട്ഠിപ്പമാണതോതി ഖടകപമാണതോ. സാതി അദഡ്ഢപഥവീ. ഹത്ഥികുച്ഛിയന്തി ഏവംനാമകേ ഠാനേ. ഏകപച്ഛിപൂരം പഥവിന്തി സമ്ബന്ധോ. തേസംയേവാതി അപ്പപംസുഅപ്പമത്തികാപദാനം ഏവ. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. ഏതന്തി യേഭുയ്യേനപാസാണാദിപഞ്ചകം. തന്തി കുസീതം. ആണാപേത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘ആണ പേസനേ’’തി ധാതുപാഠേസു വുത്തത്താ ആണധാതുയേവ പേസനസങ്ഖാതം ഹേത്വത്ഥം വദതി, ന ണാപേപച്ചയോ, സോ പന ധാത്വത്ഥേയേവ വത്തതി. ന ഹി തസ്സ വിസും വുത്തോ അഭിധേയ്യോ അത്ഥി ധാത്വത്ഥതോ അഞ്ഞസ്സ അഭിധേയ്യസ്സാഭാവാ. താവാതി പഠമം പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയസ്സ, തതോ വാ.

പോക്ഖരം പദുമം നേതീതി പോക്ഖരണീ. ‘‘സോധേന്തേഹീ’’തി പദം ‘‘ഉസ്സിഞ്ചിതും അപനേതു’’ന്തി പദേസു ഭാവകത്താ. യോതി ‘‘തനുകദ്ദമോ’’തി പദേന യോജേതബ്ബോ. യോ തനുകദ്ദമോതി ഹി അത്ഥോ. കുടേഹീതി ഘടേഹി. ഉസ്സിഞ്ചിതുന്തി ഉക്ഖിപിത്വാ, ഉദ്ധരിത്വാ വാ സിഞ്ചിതും. തത്രാതി സുക്ഖകദ്ദമേ, ‘‘യോ’’തി പദേ അവയവീആധാരോ. യോതി സുക്ഖകദ്ദമോ.

തടന്തി കൂലം. ഉദകസാമന്താതി ഉദകസ്സ സമീപേ. ഓമകചതുമാസന്തി ചതുമാസതോ ഊനകം. ഓവട്ഠന്തി ദേവേന ഓവസ്സിതം ഹോതി സചേതി യോജനാ. പതതീതി തടം പതതി. ഉദകേയേവാതി പകതിഉദകേയേവ. ഉദകസ്സാതി വസ്സോദകസ്സ. തത്ഥാതി പാസാണപിട്ഠിയം. പഠമമേവാതി സോണ്ഡിഖണനതോ പഠമം ഏവ. ഉദകേ പരിയാദിണ്ണേതി ഉദകേ സുക്ഖേ. പച്ഛാതി ഉദകപൂരതോ പച്ഛാ. തത്ഥാതി സോണ്ഡിയം. ഉദകേയേവാതി മൂലഉദകേയേവ. ഉദകന്തി ആഗന്തുകഉദകം. അല്ലീയതീതി പിട്ഠിപാസാണേ ലഗ്ഗതി. തമ്പീതി സുഖുമരജമ്പി. അകതപബ്ഭാരേതി വളഞ്ജേന അകതേ പബ്ഭാരേ. ഉപചികാഹി വമീയതി, ഘരഗോളികാദയോ വാ സത്തേ വമതീതി വമ്മികോ.

ഗാവീനം ¶ ഖുരോ കണ്ടകസദിസത്താ ഗോകണ്ടകോ നാമ, തേന ഛിന്നോ കദ്ദമോ ‘‘ഗോകണ്ടകോ’’തി വുച്ചതി. അച്ഛദനം വാ വിനട്ഠച്ഛദനം വാ പുരാണസേനാസനം ഹോതീതി യോജനാ. തതോതി ¶ പുരാണസേനാസനതോ, ഗണ്ഹിതും വട്ടതീതി സമ്ബന്ധോ. അവസേസന്തി വിനട്ഠച്ഛദനതോ. അവസേസം ഇട്ഠകം ഗണ്ഹാമി ഇതി സഞ്ഞായാതി യോജേതബ്ബോ. തേനാതി ഇട്ഠകാദിനാ. യാ യാതി മത്തികാ. അതിന്താതി അനല്ലാ, അകിലിന്നാതി അത്ഥോ.

തസ്മിന്തി മത്തികാപുഞ്ജേ. സബ്ബോതി സകലോ മത്തികാപുഞ്ജോ. അസ്സാതി മത്തികാപുഞ്ജസ്സ. ‘‘കപ്പിയകാരകേഹീ’’തി പദം ‘‘അപനാമേത്വാ’’തി പദേ കാരിതകമ്മം. കസ്മാ വട്ടതീതി ആഹ ‘‘ഉദകേനാ’’തിആദി. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ.

തത്ഥാതി മത്തികാപാകാരേ. അഞ്ഞമ്പീതി മണ്ഡപഥമ്ഭതോ അഞ്ഞമ്പി. തേന അപദേസേനാതി തേന പാസാണാദിപവട്ടനലേസേന.

പസ്സാവധാരായാതി മുത്തസോതായ. കത്തരയട്ഠിയാതി കത്തരദണ്ഡേന. ഏത്ഥ ഹി കത്തരയതി അങ്ഗപച്ചങ്ഗാനം സിഥിലഭാവേന സിഥിലോ ഹുത്വാ ഭവതീതി കത്വാ കത്തരോ വുച്ചതി ജിണ്ണമനുസ്സോ, തേന ഏകന്തതോ ഗഹേതബ്ബത്താ കത്തരേന ഗഹിതാ യട്ഠി, കത്തരസ്സ യട്ഠീതി വാ കത്വാ കത്തരയട്ഠി വുച്ചതി കത്തരദണ്ഡോ. ദന്തജപഠമക്ഖരേന സജ്ഝായിതബ്ബോ. വീരിയസമ്പഗ്ഗഹണത്ഥന്തി വീരിയസ്സ സുട്ഠു പഗ്ഗണ്ഹനത്ഥം, വീരിയസ്സ ഉക്ഖിപനത്ഥന്തി അത്ഥോ. കേചി ഭിക്ഖൂതി യോജനാ.

൮൭. തത്രാപീതി ഇട്ഠകകപാലാദീസുപി. ഹീതി സച്ചം. തേസം അനുപാദാനത്താതി തേസം ഇട്ഠകാദീനം അഗ്ഗിസ്സ അനിന്ധനത്താ. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാവാ. താനീതി ഇട്ഠകാദീനി. അവിസയത്താതി ആപത്തിയാ അനോകാസത്താ. തിണുക്കന്തി തിണമയം ഉക്കം. തത്ഥേവാതി മഹാപച്ചരിയം ഏവ. അരീയതി അഗ്ഗിനിപ്ഫാദനത്ഥം ഘംസീയതി ഏത്ഥാതി അരണീ, ഹേട്ഠാ നിമന്ഥനീയദാരു. സഹ ധനുനാ ഏതി പവത്തതീതി സഹിതോ, ഉപരി നിമന്ഥനദാരു. അരണീ ച സഹിതോ ച അരണീസഹിതോ, തേന അഗ്ഗിം നിബ്ബത്തേത്വാതി യോജനാ. യഥാ കരിയമാനേ ന ഡയ്ഹതി, തഥാ കരോഹീതി സമ്ബന്ധോ.

൮൮. ആവാടം ¶ ജാനാതി ആവാടം കാതും, ഖണിതും വാ ജാനാഹീതി അത്ഥോ. ‘‘ഏവം മഹാമത്തികം ജാന, ഥുസമത്തികം ജാനാ’’തി ഏത്ഥാപി യഥാലാഭം സമ്പദാനവാചകപദം അജ്ഝാഹരിത്വാ യോജനാ കാതബ്ബാ. സാതി പഥവീ. തേനാതി പവട്ടനാദിനാതി. ദസമം.

മുസാവാദവഗ്ഗോ പഠമോ.

൨. ഭൂതഗാമവഗ്ഗോ

൧. ഭൂതഗാമസിക്ഖാപദ-അത്ഥയോജനാ

൮൯. ദുതിയവഗ്ഗസ്സ ¶ പഠമേ തസ്സാതി ദേവതായ. ഉക്ഖിത്തം ഫരസുന്തി ഉദ്ധം ഖിത്തം കുഠാരിം. നിഗ്ഗഹേതുന്തി സണ്ഠാതും, നിവത്തേതും വാ. ചക്ഖുവിസയാതീതേതി പസാദചക്ഖുസ്സ ഗോചരാതിക്കന്തേ. മഹാരാജസന്തികാതി വേസ്സവണമഹാരാജസ്സ സന്തികാ. ഥനമൂലേയേവാതി ഥനസമീപേയേവ. ഹിമവന്തേതി ഹിമഉഗ്ഗിരണേ വനേ, ഹിമയുത്തേ വാ. തത്ഥാതി ഹിമവന്തേ, ദേവതാസന്നിപാതേ വാ. രുക്ഖധമ്മോതി രുക്ഖസഭാവോ. രുക്ഖധമ്മോ ച നാമ ഛേദനഭേദനാദീസു രുക്ഖാനം അചേതനത്താ കോപസ്സ അകരണം, തസ്മിം രുക്ഖധമ്മേ ഠിതാ ദേവതാ രുക്ഖധമ്മേ ഠിതാ നാമ, ഛേദനഭേദനാദീസു രുക്ഖസ്സ വിയ രുക്ഖട്ഠകദേവതായ അകോപനം രുക്ഖധമ്മേ ഠിതാ നാമാതി അധിപ്പായോ. തത്ഥാതി താസു സന്നിപാതദേവതാസു. ഇതീതി ഇമസ്സ അലഭനസ്സ, ഇമസ്മിം അലഭനേ വാ, ആദീനവന്തി സമ്ബന്ധോ. ഭഗവതോ ചാതി ച-സദ്ദോ ‘‘പുബ്ബചരിത’’ന്തി ഏത്ഥ യോജേതബ്ബോ. ഇമഞ്ച ആദീനവം അദ്ദസ, ഭഗവതോ പുബ്ബചരിതഞ്ച അനുസ്സരീതി വാക്യസമ്പിണ്ഡനവസേന യോജനാ കാതബ്ബാ. തേനാതി ദസ്സനാനുസ്സരണകാരണേന. അസ്സാതി ദേവതായ. സംവിജ്ജതി പിതാ അസ്സാതി സപിതികോ, പുത്തോ. (താവാതി അതിവിയ, പടിസഞ്ചിക്ഖന്തിയാതി സമ്ബന്ധോ) ‘‘മരിയാദം ബന്ധിസ്സതീ’’തി വത്വാ തസ്സ അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസ്സതീ’’തി. ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖന്തിയാ അസ്സാ ദേവതായ ഏതദഹോസീതി യോജനാ.

യോതി ¶ യോ കോചി ജനോ. വേതി ഏകന്തേന. ഉപ്പതിതന്തി ഉപ്പജ്ജനവസേന അത്തനോ ഉപരി പതിതം. ഭന്തന്തി ഭമന്തം ധാവന്തം, വാരയേതി നിവാരേയ്യ നിഗ്ഗണ്ഹേയ്യാതി അത്ഥോ. തന്തി ജനം. അയം പനേത്ഥ യോജനാ – സാരഥി ഭന്തം രഥം വാരയേ ഇവ, തഥാ യോ വേ ഉപ്പതിതം കോധം വാരയേ, തം അഹം സാരഥിം ഇതി ബ്രൂമി. ഇതരോ കോധനിവാരകതോ അഞ്ഞോ രാജഉപരാജാദീനം സാരഥിഭൂതോ ജനോ രസ്മിഗ്ഗാഹോ രജ്ജുഗ്ഗാഹോ നാമാതി.

ദുതിയഗാഥായ വേജ്ജോ വിസടം വിത്ഥതം സപ്പവിസം സപ്പസ്സ ആസീവിസസ്സ വിസം ഗരളം ഓസധേഹി ഭേസജ്ജേന, മന്തേന ച വിനേതി ഇവ, തഥാ യോ ഭിക്ഖവേ ഉപ്പതിതം കോധം മേത്തായ വിനേതി, സോ ഭിക്ഖു ഉരഗോ ഭുജഗോ പുരാണം പുരേ ഭവം ജിണ്ണം പുരാണത്താ ജിണ്ണം തചം ജഹാതി ഇവ, തഥാ ഓരപാരം അപാരസങ്ഖാതം പഞ്ചോരമ്ഭാഗിയസംയോജനം ജഹാതീതി യോജനാ കാതബ്ബാ.

തത്രാതി ¶ ദ്വീസു ഗാഥാസു. വത്ഥു പന വിനയേ ആരൂള്ഹന്തി യോജനാ. അഥാതി പച്ഛാ. യസ്സ ദേവപുത്തസ്സാതി യേന ദേവപുത്തേന. പരിഗ്ഗഹോതി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ഗഹിതോ. സോതി ദേവപുത്തോ. തതോതി ഉപഗമനതോ. യദാ ഹോതി, തദാതി യോജനാ. മഹേസക്ഖദേവതാസൂതി മഹാപരിവാരാസു ദേവതാസു, മഹാതേജാസു വാ. പടിക്കമന്തീതി അപേന്തി. ദേവതാ യമ്പി പഞ്ഹം പുച്ഛന്തീതി യോജനാ. തത്ഥേവാതി അത്തനോ വസനട്ഠാനേയേവ. ഉപട്ഠാനന്തി ഉപട്ഠാനത്ഥായ, സമ്പദാനത്ഥേ ചേതം ഉപയോഗവചനം. അഥ വാ ഉപഗന്ത്വാ തിട്ഠതി ഏത്ഥാതി ഉപട്ഠാനം, ഭഗവതോ സമീപട്ഠാനം, തം ആഗന്ത്വാതി അത്ഥോ. നന്തി തം, അയമേവ വാ പാഠോ.

൯൦. ‘‘ഭവന്തീ’’തി ഇമിനാ വിരൂള്ഹേ മൂലേ നീലഭാവം ആപജ്ജിത്വാ വഡ്ഢമാനകേ തരുണരുക്ഖഗച്ഛാദികേ ദസ്സേതി. ‘‘അഹുവത്ഥു’’ന്തി ഇമിനാ പന വഡ്ഢിത്വാ ഠിതേ മഹന്തരുക്ഖഗച്ഛാദികേ ദസ്സേതി. ‘‘അഹുവത്ഥു’’ന്തി ച ഹിയ്യത്തനിസങ്ഖാതായ ത്ഥും-വിഭത്തിയാ ഹൂ-ധാതുസ്സ ഊകാരസ്സ ഉവാദേസോ ഹോതി. പോത്ഥകേസു പന ‘‘അഹുവതീ’’തി പാഠോ ദിസ്സതി, സോ അപാഠോതി ദട്ഠബ്ബോ. ‘‘ജായന്തീ’’തി ഇമിനാ ഭൂ-ധാതുസ്സ സത്തത്ഥഭാവം ദസ്സേതി ¶ , ‘‘വഡ്ഢന്തീ’’തി ഇമിനാ വഡ്ഢനത്ഥഭാവം. ഏതന്തി ‘‘ഭൂതഗാമോ’’തി നാമം. പീയതേ യഥാകാമം പരിഭുഞ്ജീയതേ, പാതബ്ബം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി വാ പാതബ്യം, പാസദ്ദോ യഥാകാമപരിഭുഞ്ജനത്ഥോ. തേനാഹ – ‘‘ഛേദനഭേദനാദീഹി യഥാരുചി പരിഭുഞ്ജിതബ്ബതാതി അത്ഥോ’’തി.

൯൧. ‘‘ഇദാനീ’’തി പദം ‘‘ആഹാ’’തി പദേ കാലസത്തമീ. യസ്മിന്തി ബീജേ. തന്തി ബീജം. പഞ്ച ബീജജാതാനീതി ഏത്ഥ ജാതസദ്ദസ്സ തബ്ഭാവത്ഥതം സന്ധായ അട്ഠകഥാസു ഏവം വുത്തം. തബ്ഭാവത്ഥസ്സ ‘‘മൂലേ ജായന്തീ’’തി ഇമായ പാളിയാ അസംസന്ദനതം സന്ധായ വുത്തം സങ്ഗഹകാരേന ‘‘ന സമേന്തീ’’തി. അട്ഠകഥാചരിയാനം മതേന സതി ജാതസദ്ദസ്സ തബ്ഭാവത്ഥഭാവേ ‘‘മൂലേ ജായന്തീ’’തിആദീസു മൂലേ മൂലാനി ജായന്തീതി ദോസോ ഭവേയ്യാതി മനസി കത്വാ ആഹ ‘‘ന ഹീ’’തിആദി. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. താനീതി രുക്ഖാദീനി. തസ്സാതി ‘‘ഭൂതഗാമോ നാമ പഞ്ച ബീജജാതാനീ’’തി പദസ്സ. ഏതന്തി ‘‘ബീജജാതാനീ’’തി നാമം. ബീജേസു ജാതാനി ബീജജാതാനീതി വുത്തേ ‘‘മൂലേ ജായന്തീ’’തിആദിനാ സമേതി. ഏതേനാതി ‘‘ബീജതോ’’തിആദിനാ സങ്ഗഹോതി സമ്ബന്ധോ.

‘‘യേഹീ’’തി പദം ‘‘ജാതത്താ’’തി പദേ അപാദാനം, ഹേതു വാ ‘‘വുത്താനീ’’തി പദേ കരണം, കത്താ വാ. തേസന്തി ബീജാനം. രുക്ഖാദീനം വിരുഹനം ജനേതീതി ബീജം. ‘‘ബീജതോ’’തിആദിനാ കാരിയോപചാരേന കാരണസ്സ ദസ്സിതത്താ കാരണൂപചാരം പദീപേതി. അഞ്ഞാനിപി യാനി വാ പന ഗച്ഛവല്ലിരുക്ഖാദീനി അത്ഥി സംവിജ്ജന്തി, താനി ഗച്ഛവല്ലിരുക്ഖാദീനി ജായന്തി സഞ്ജായന്തീതി യോജനാ. താനീതി ഗച്ഛവല്ലിരുക്ഖാദീനി ¶ . തഞ്ച മൂലം, പാളിയം വുത്തഹലിദ്ദാദി ച അത്ഥി, സബ്ബമ്പി ഏതം മൂലബീജം നാമാതി സമ്ബന്ധോ. ഏത്ഥാതി ബീജേസു, ഖന്ധബീജേസു വാ.

൯൨. സഞ്ഞാവസേനാതി ‘‘ബീജ’’ന്തി സഞ്ഞാവസേന. ‘‘തത്ഥാ’’തി പദം ‘‘വേദിതബ്ബോ’’തി പദേ ആധാരോ. ‘‘യഥാ’’തിആദിനാ കാരണോപചാരേന കാരിയസ്സ വുത്തത്താ ഫലൂപചാരം ദസ്സേതി. യം ബീജം വുത്തം, തം ദുക്കടവത്ഥൂതി യോജനാ. യദേതം ആദിപദന്തി യോജേതബ്ബം. തേനാതി ആദിപദേന. രവീയതി ഭഗവതാ കഥീയതീതി രുതം, പാളി, തസ്സ അനുരൂപം യഥാരുതം, പാളിഅനതിക്കന്തന്തി അത്ഥോ.

ഏത്ഥാതി ¶ ‘‘ബീജേ ബീജസഞ്ഞീ’’തിആദിപദേ, ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ വാ. ഉദകേ ഠാതി പവത്തതീതി ഉദകട്ഠോ, ഏവം ഥലട്ഠോപി. തത്ഥാതി ഉദകട്ഠഥലട്ഠേസു. സാസപസ്സ മത്തം പമാണം അസ്സ സേവാലസ്സാതി സാസപമത്തികോ. തിലസ്സ ബീജപമാണം അസ്സ സേവാലസ്സാതി തിലബീജകോ. പമാണത്ഥേ കോ. ആദിസദ്ദേന സങ്ഖപണകാദയോ സേവാലേ സങ്ഗണ്ഹാതി. തത്ഥ തിലബീജപമാണോ ജലസണ്ഠിതോ നീലാദിവണ്ണയുത്തോ സേവാലോ തിലബീജം നാമ, സപത്തോ അപ്പകണ്ഡോ ഉക്ഖലിപിധാനാദിപമാണോ സമൂലോ ഏകോ സേവാലവിസേസോ സങ്ഖോ നാമ, ഭമരസണ്ഠാനോ നീലവണ്ണോ ഏകോ സേവാലവിസേസോ പണകോ നാമ. ഉദകം സേവതീതി സേവാലോ. തത്ഥാതി സേവാലേസു. യോതി സേവാലോ. പതിട്ഠിതം സേവാലന്തി സമ്ബന്ധോ. യത്ഥ കത്ഥചീതി മൂലേ വാ നളേ വാ പത്തേ വാ. ഉദ്ധരിത്വാതി ഉപ്പാടേത്വാ. ‘‘ഹത്ഥേഹീ’’തി പദം ‘‘വിയൂഹിത്വാ’’തി പദേ കരണം. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. തസ്സാതി സേവാലസ്സ. ഏത്താവതാതി ഇതോ ചിതോ ച വിയൂഹനമത്തേന. യോ സേവാലോ നിക്ഖമതി, തം സേവാലന്തി യോജനാ. പരിസ്സാവനന്തരേനാതി പരിസ്സാവനഛിദ്ദേന. ഉപ്പലാനി അസ്മിം ഗച്ഛേതി ഉപ്പലിനീ. പദുമാനി അസ്മിം ഗച്ഛേതി പദുമിനീ, ഇനോ, ഇത്ഥിലിങ്ഗജോതകോ ഈ. തത്ഥേവാതി ഉദകേയേവ. താനീതി വല്ലീതിണാനി. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. അനന്തകോതി സാസപമത്തികോ സേവാലോ. സോ ഹി നത്ഥി അത്തതോ അന്തോ ലാമകോ സേവാലോ ഏതസ്സാതി കത്വാ ‘‘അനന്തകോ’’തി വുച്ചതി. അത്തനായേവ ഹി സുഖുമോ, തതോ സുഖുമോ സേവാലോ നത്ഥീതി അധിപ്പായോ. തത്ഥാതി ദുക്കടവത്ഥുഭാവേ. തമ്പീതി ‘‘സമ്പുണ്ണഭൂതഗാമം ന ഹോതീ’’തി വചനമ്പി. പിസദ്ദോ മഹാപച്ചരിആദിഅട്ഠകഥാചരിയാനം വചനാപേക്ഖോ. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. ന ആഗതോ, തസ്മാ ന സമേതീതി യോജനാ. അഥാതി തസ്മിം അനാഗതേ. ഏതന്തി അനന്തകസേവാലാദിം. ഗച്ഛിസ്സതീതി വദേയ്യാതി സമ്ബന്ധോ. തമ്പീതി ‘‘ഗച്ഛിസ്സതീ’’തി വചനമ്പി. പിസദ്ദോ പുരിമട്ഠകഥാചരിയാനം വചനാപേക്ഖോ.

അഭൂതഗാമമൂലത്താ ¶ താദിസസ്സ ബീജഗാമസ്സാതി ഏത്ഥ ബീജഗാമോ തിവിധോ ഹോതി – യോ സയം ഭൂതഗാമതോ ഹുത്വാ അഞ്ഞമ്പി ഭൂതഗാമം ¶ ജനേതി, അമ്ബട്ഠിആദികോ. യോ പന സയം ഭൂതഗാമതോ ഹുത്വാ അഞ്ഞം പന ഭൂതഗാമം ന ജനേതി, താലനാളികേരാദിഖാണു. യോ പന സയമ്പി ഭൂതഗാമതോ അഹുത്വാ അഞ്ഞമ്പി ഭൂതഗാമം ന ജനേതി. പാനീയഘടാദീനം ബഹി സേവാലോതി. ഭൂതഗാമോ പന ചതുബ്ബിധോ ഹോതി – യോ സയം ബീജഗാമതോ ഹുത്വാ അഞ്ഞമ്പി ബീജഗാമം ജനേതി, ഏതരഹി അമ്ബരുക്ഖാദികോ. യോ പന സയം ബീജഗാമതോ അഹുത്വാവ അഞ്ഞം ബീജഗാമം ജനേതി, ആദികപ്പകാലേ അമ്ബരുക്ഖാദികോ. യോ പന സയം ബീജഗാമതോ ഹുത്വാ അഞ്ഞം പന ബീജഗാമം ന ജനേതി, നീലവണ്ണോ ഫലിതകദലീരുക്ഖാദികോ. യോ പന സയമ്പി ബീജഗാമതോ അഹുത്വാ അഞ്ഞമ്പി ബീജഗാമം ന ജനേതി, ഇധ വുത്തോ അനന്തകസേവാലാദികോതി. തത്ഥ ചതുത്ഥം ഭൂതഗാമം സന്ധായ വുത്തം ‘‘അഭൂതഗാമമൂലകത്താ താദിസസ്സ ബീജസ്സാ’’തി. അയം പന തതിയബീജഗാമസ്സ ച ചതുത്ഥഭൂതഗാമസ്സ ച വിസേസോ – തതിയബീജഗാമേ മൂലപണ്ണാനി ന പഞ്ഞായന്തി, ചതുത്ഥഭൂതഗാമേ താനി പഞ്ഞായന്തീതി. മൂലപണ്ണാനം അപഞ്ഞായനത്താ ബീജഗാമോതി വുത്തോ, തേസം പഞ്ഞായനത്താ ഭൂതഗാമോതി വുത്തോ. ഇതരഥാ ഹി വിരോധോ ഭവേയ്യാതി. അത്തനോ വാദേ പാചിത്തിയഭാവതോ ഗരുകം, മഹാപച്ചരിആദീനം വാദേ ദുക്കടമത്തഭാവതോ ലഹുകം. ഏതന്തി ഠാനം.

ഏവം ഉദകട്ഠം ദസ്സേത്വാ ഥലട്ഠം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഥലട്ഠേ’’തിആദി. ഥലട്ഠേ വിനിച്ഛയോ ഏവം വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. തത്ഥാതി ഹരിതഖാണൂസു. ഉദ്ധം വഡ്ഢതീതി നവസാഖാനിഗ്ഗമനേന ഛിന്നതോ ഉപരി വഡ്ഢതി. സോതി ഖാണു. ഫലിതായ കദലിയാ ഖാണു ബീജഗാമേന സങ്ഗഹിതോതി യോജനാ. ഫലം സഞ്ജാതം ഏതിസ്സാതി ഫലിതാ. തഥാതി ‘‘ഭൂതഗാമേനേവ സങ്ഗഹിതാ’’തി പദാനി ആകഡ്ഢതി. യദാതി യസ്മിം കാലേ. രതനപ്പമാണാപീതി ഹത്ഥപ്പമാണാപി. അഥാതി അപാദാനത്ഥോ, തതോ രാസികരണതോ അഞ്ഞന്തി അത്ഥോ. ഭൂമിയം നിഖണന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘മൂലേസു ചേവ പണ്ണേസു ചാ’’തി ഏത്ഥ ചസദ്ദോ സമുച്ചയത്ഥോവ, ന വികപ്പത്ഥോതി ആഹ ‘‘മൂലമത്തേസു പനാ’’തിആദി.

ബീജാനീതി മൂലാദിബീജാനി. ഠപിതാനി ഹോന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘ഉപരീ’’തി പദേന ഹേട്ഠാ മൂലാനി ചാതി അത്ഥം നയേന ഞാപേതി. ന അങ്കുരേ നിഗ്ഗതമത്തേയേവ ¶ , അഥ ഖോ ഹരിതേ നീലപണ്ണവണ്ണേ ജാതേയേവ ഭൂതഗാമസങ്ഗഹോ കാതബ്ബോതി ആഹ ‘‘ഹരിതേ’’തിആദി. താലട്ഠീനം മൂലന്തി സമ്ബന്ധോ. ദന്തസൂചി വിയാതി ഹത്ഥിദന്തസൂചി വിയ. യഥാ അസമ്പുണ്ണഭൂതഗാമോ തതിയോ കോട്ഠാസോ ന ആഗതോ, ന ഏവം അമൂലകഭൂതഗാമോ. സോ പന ആഗതോയേവാതി ആഹ ‘‘അമൂലകഭൂതഗാമേ’’തി. അമൂലികലതാ വിയ അമൂലകഭൂതഗാമേ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീതി അത്ഥോ.

വന്ദാകാതി ¶ രുക്ഖാദനീ. സാ ഹി സയം രുക്ഖം നിസ്സായ ജായന്തീപി അത്തനോ നിസ്സയാനം രുക്ഖാനം അദനത്താ ഭക്ഖനത്താ വദീയതി ഥുതീയതീതി ‘‘വന്ദാകാ’’തി വുച്ചതി. അഞ്ഞാ വാതി വന്ദാകായ അഞ്ഞാ വാ. തന്തി വന്ദാകാദിം. തതോതി രുക്ഖതോ. വനന്തി ഖുദ്ദകോ ഗച്ഛോ. പഗുമ്ബോതി മഹാഗച്ഛോ. ദണ്ഡകോതി രുക്ഖോ ദണ്ഡയോഗതോ. തസ്സാപീതി അമൂലികലതായപി. അയമേവ വിനിച്ഛയോതി വന്ദാകാദികസ്സ വിനിച്ഛയോ വിയ അയം വിനിച്ഛയോ ദട്ഠബ്ബോതി യോജനാ. ‘‘ദ്വേ തീണി പത്താനീ’’തി വുത്തത്താ ഏകപത്തോ സഞ്ജായന്തോപി അഗ്ഗബീജസങ്ഗഹം ഗച്ഛതീതി അത്ഥോ. ‘‘അനുപസമ്പന്നേനാ’’തി പദം ‘‘ലിത്തസ്സാ’’തി പദേ കത്താ. നിദാഘസമയേതി ഗിമ്ഹകാലേ. അബ്ബോഹാരികോതി ആപത്തിയാ അങ്ഗന്തി ന വോഹരിതബ്ബോ. വോഹരിതും ന അരഹതീതി അത്ഥോ. ഏതന്തി അബ്ബോഹാരികതം, ‘‘സചേ…പേ… പമജ്ജിതബ്ബാ’’തി വചനം വാ.

അഹിം സപ്പം ഛാദേതീതി അഹിച്ഛത്തം, തംയേവ അഹിച്ഛത്തകം. യഥാകഥഞ്ചി ഹി ബ്യുപ്പത്തി, രുള്ഹിയാ അത്ഥവിനിച്ഛയോ. തസ്മാതി തതോ വികോപനതോ. തത്ഥാതി അഹിച്ഛത്തകേ. ഹേട്ഠാ ‘‘ഉദകപപ്പടകോ’’തി വത്വാ ഇധ ‘‘രുക്ഖപപ്പടികായപീ’’തി വുത്തത്താ പപ്പടകസദ്ദോ ദ്വിലിങ്ഗോതി ദട്ഠബ്ബോ. തന്തി പപ്പടികം. ഠിതം നിയ്യാസന്തി സമ്ബന്ധോ. ഏവം ‘‘ലഗ്ഗ’’ന്തി ഏത്ഥാപി. ഹത്ഥകുക്കുച്ചേനാതി ഹത്ഥലോലേന. ‘‘ഛിന്ദന്തസ്സാപീ’’തി പദേ ഹേതു.

വാസത്ഥികേനാതി വാസം ഇച്ഛന്തേന. ‘‘ഓചിനാപേതബ്ബാ’’തി പദേ കത്താ. ഉപ്പാടേന്തേഹീതി ഉദ്ധരന്തേഹി. തേസന്തി സാമണേരാനം. സാഖം ഗഹിതന്തി സമ്ബന്ധോ. ഠപിതസ്സ സിങ്ഗീവേരസ്സാതി യോജനാ.

ഛിജ്ജനകന്തി ¶ ഛിജ്ജനയുത്തം, ഛിജ്ജനാരഹന്തി അത്ഥോ. ‘‘ചങ്കമിതട്ഠാനം ദസ്സേസ്സാമീ’’തി ഇമിനാ വത്തസീസേന ചങ്കമനം വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ‘‘ഭിജ്ജതീ’’തി ഇമിനാ അഭിജ്ജമാനേ ഗണ്ഠിപി കാതബ്ബോതി ദസ്സേതി. ദാരുമക്കടകന്തി മക്കടസ്സ ഹത്ഥോ മക്കടോ ഉപചാരേന, മക്കടോ വിയാതി മക്കടകോ, സദിസത്ഥേ കോ. ദാരുസങ്ഖാതോ മക്കടകോ ദാരുമക്കടകോ. തം ആകോടേന്തീതി സമ്ബന്ധോ. അനിയാമിതത്താതി ഇമന്തി അനിയാമിതത്താ വചനസ്സ. ഇദം മഹാസാമഞ്ഞം, വിസേസസാമഞ്ഞമ്പി വട്ടതീതി ആഹ ‘‘നാമം ഗഹേത്വാപീ’’തിആദി. സബ്ബന്തി സബ്ബം വചനം.

‘‘ഇമം ജാനാതിആദീസൂ’’തി പദം ‘‘ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ’’തി പദേ ആധാരോ. ഇമം മൂലഭേസജ്ജം ജാനാതി ഇമം മൂലഭേസജ്ജം യോജിതും ജാനാതി യോജനാ. ഏത്താവതാതി ‘‘ഇമം ജാനാ’’തിആദിവചനമത്തേന. കപ്പിയന്തി സമണവോഹാരേന, വോഹാരസ്സ വാ യുത്തം അനുരൂപം. ഏത്ഥാതി ‘‘കപ്പിയം ¶ കാതബ്ബ’’ന്തി വചനേ. നിബ്ബട്ടബീജമേവാതി ഫലതോ നിബ്ബട്ടേത്വാ വിസും കതം ബീജം ഏവ. തത്ഥാതി സുത്തേ. കരോന്തേന ഭിക്ഖുനാ കാതബ്ബന്തി യോജനാ. ‘‘കപ്പിയന്തി വത്വാവാ’’തി ഇമിനാ പഠമം കത്വാ അഗ്ഗിസത്ഥനഖാനി ഉദ്ധരിത്വാ പച്ഛാ വത്തും ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ലോഹമയസത്ഥസ്സാതി അയതമ്ബാദിലോഹമയസ്സ സത്ഥസ്സ. തേഹീതി മനുസ്സാദീനം നഖേഹി. തേഹീതി അസ്സാദീനം ഖുരേഹി. തേഹീതി ഹത്ഥിനഖേഹി. യേഹീതി നഖേഹി. തത്ഥജാതകേഹിപീതി തസ്മിം സത്ഥേ ജാതകേഹിപി, നഖേഹീതി സമ്ബന്ധോ.

തത്ഥാതി പുരിമവചനാപേക്ഖം. ‘‘കപ്പിയം കരോന്തേനാ’’തിആദിവചനമപേക്ഖതി. ‘‘ഉച്ഛും കപ്പിയം കരിസ്സാമീ’’തി ഉച്ഛുമേവ വിജ്ഝതി, പഗേവ. ‘‘ദാരും കപ്പിയം കരിസ്സാമീ’’തി ഉച്ഛും വിജ്ഝതി, ‘‘ദാരും കപ്പിയം കരിസ്സാമീ’’തി ദാരുമേവ വാ വിജ്ഝതി, വട്ടതി ഏകാബദ്ധത്താതി വദന്തി. തന്തി രജ്ജും വാ വല്ലിം വാ. സബ്ബം ഖണ്ഡന്തി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥാതി മരിചപക്കേസു. കടാഹന്തി ഏകായ ഭാജനവികതിയാ നാമമേതം. ഇധ പന ബീജാനം ഭാജനഭാവേന തംസദിസത്താ ഫലഫേഗ്ഗുപി ‘‘കടാഹ’’ന്തി വുച്ചതി. ഏകാബദ്ധന്തി കടാഹേന ഏകതോ ആബദ്ധം.

താനീതി തിണാനി. തേനാതി രുക്ഖപവട്ടനാദിനാ. തത്രാതി തസ്മിം ഠപനപാതനട്ഠാനേ. ‘‘മനുസ്സവിഗ്ഗഹപാരാജികവണ്ണനായ’’ന്തി പദം ‘‘വുത്ത’’ന്തി പദേ ¶ സാമഞ്ഞാധാരോ. ഭിക്ഖു അജ്ഝോത്ഥടോ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. ഓപാതേതി ആവാടേ. സോ ഹി അവപതനട്ഠാനത്താ ‘‘ഓപാതോ’’തി വുച്ചതി. രുക്ഖന്തി അജ്ഝോത്ഥടരുക്ഖം. ഭൂമിന്തി ഓപാതഥിരഭൂമിം. ജീവിതഹേതൂതി നിമിത്തത്ഥേ പച്ചത്തവചനം, ജീവിതകാരണാതി അത്ഥോ. ‘‘ഭിക്ഖുനാ’’തി പദം ‘‘നിക്ഖാമേതു’’ന്തി പദേ ഭാവകത്താ, കാരിതകത്താ വാ. ‘‘അജ്ഝോത്ഥടഭിക്ഖു’’ന്തി വാ ‘‘ഓപാതഭിക്ഖു’’ന്തി വാ കാരിതകമ്മം അജ്ഝാഹരിതബ്ബം. തത്ഥാതി അനാപത്തിഭാവേ, അനാപത്തിഭാവസ്സ വാ. ഏതസ്സാതി സുത്തസ്സ. പരോ പന കാരുഞ്ഞേന കരോതീതി സമ്ബന്ധോ. ഏതമ്പീതി കാരുഞ്ഞമ്പി. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാതി. പഠമം.

൨. അഞ്ഞവാദകസിക്ഖാപദം

൯൪. ദുതിയേ അനാചാരന്തി അചരിതബ്ബം കായവചീദ്വാരവീതിക്കമം. സബ്ബനാമസ്സ അനിയമത്ഥത്താ ഇധ വചനന്തി ആഹ ‘‘അഞ്ഞേന വചനേന അഞ്ഞം വചന’’ന്തി. സോതി ഭിക്ഖു, വദതീതി സമ്ബന്ധോ. കോതി കോ പുഗ്ഗലോ. കിന്തി കിം ആപത്തിം. കിസ്മിന്തി കിസ്മിം വത്ഥുസ്മിം. കിന്തി കിം കമ്മം. കന്തി കം പുഗ്ഗലം. കിന്തി കിം വചനം.

ഏത്ഥാതി ¶ ‘‘കോ ആപന്നോ’’തിആദിപാളിയം. ‘‘ഭിക്ഖൂഹീ’’തി പദം ‘‘വുത്തോ’’തി പദേ കത്താ. അസാരുപ്പന്തി ഭിക്ഖൂനം അസാരുപ്പം. ഏസോതി ഏസോ അത്ഥോ, വിഭവോതി അത്ഥോ. ഏതന്തി വത്ഥു. ഭണന്തോ വാ ഹുത്വാ അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരതീതി സമ്ബന്ധോ. ഏത്ഥാതി പടിച്ഛന്നാസനേ. സോതന്തി സോതദ്വാരം. ചക്ഖുന്തി ചക്ഖുദ്വാരം.

൯൮. അഞ്ഞന്തി പുച്ഛിതത്ഥതോ അഞ്ഞം അപുച്ഛിതമത്ഥം. ഭാവപ്പധാനോയം കത്തുനിദ്ദേസോതി ആഹ ‘‘അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരണസ്സേതം നാമ’’ന്തി. തുണ്ഹീഭാവസ്സാതി അഭാസനസ്സ. ആത്യൂപസഗ്ഗോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോതി ആഹ ‘‘ആരോപേതൂ’’തി. ഏവം ‘‘അരോപിതേ’’തി ഏത്ഥപി. തേനാഹ ‘‘അനാരോപിതേ’’തി.

൧൦൧. തന്തി അഞ്ഞവാദകവിഹേസകരോപനകമ്മം. അസ്സാതി ഭവേയ്യ, ഹോതി വാ.

൧൦൨. കിന്തി ¶ കിം വചനം. യേനാതി യേന ബ്യാധിനാ കഥേതും ന സക്കോതി, താദിസോ ബ്യാധി മുഖേ ഹോതീതി യോജനാ. തപ്പച്ചയാതി തതോ കഥിതകാരണാതി. ദുതിയം.

൩. ഉജ്ഝാപനകസിക്ഖാപദം

൧൦൩. തതിയേ ഭിക്ഖൂ ഉജ്ഝാപേന്തീതി ഏത്ഥ ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി കാരിതകമ്മത്താ കരണത്ഥേ ഉപയോഗവചനന്തി ആഹ ‘‘തേഹി ഭിക്ഖൂഹീ’’തി. ഓകാരവിപരീതോ ഉകാരോതി ച ഝേസദ്ദോ ഞാണത്ഥോതി ച ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അവജാനാപേന്തീ’’തി. ‘‘തം ആയസ്മന്ത’’ന്തി പദം ‘‘അവജാനാപേന്തീ’’തി പദേ ധാതുകമ്മം. അനേകത്ഥത്താ ധാതൂനം ഝേസദ്ദോ ഓലോകനത്ഥോ ച ചിന്തനത്ഥോ ച ഹോതി, തേനാഹ ‘‘ഓലോകാപേന്തീ’’തിആദി. ഏത്ഥാതി ‘‘ഭിക്ഖൂ ഉജ്ഝാപേന്തീ’’തി പദേ. ഛന്ദായാതി ഛന്ദത്ഥം. യേസം സേനാസനാനി ച പഞ്ഞപേതി, ഭത്താനി ച ഉദ്ദിസതി, തേസം അത്തനി പേമത്ഥന്തി അത്ഥോ. അട്ഠകഥായം പന ‘‘ഛന്ദായാതി ഛന്ദേനാ’’തി വുത്തം. ഇമിനാ ലിങ്ഗവിപല്ലാസനയോ വുത്തോ. പരേസം അത്തനോ പേമേനാതി അത്ഥോ. പക്ഖപാതേനാതി അത്തനോ പക്ഖേ പാതാപനേന.

൧൦൫. ഉജ്ഝാപേന്തി അനേനാതി ഉജ്ഝാപനകം. ഖിയ്യന്തി അനേനാതി ഖിയ്യനകന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘യേന വചനേനാ’’തിആദി.

൧൦൬. ഉപസമ്പന്നം സങ്ഘേന സമ്മതം മങ്കുകത്തുകാമോതി സമ്ബന്ധം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഉപസമ്പന്നം സങ്ഘേന ¶ സമ്മത’’ന്തിആദി. സമ്ബജ്ഝനം സമ്ബന്ധോ, കാതബ്ബോതി യോജനാ. ഉപസമ്പന്നസ്സ സങ്ഘേന സമ്മതസ്സ അവണ്ണം കത്തുകാമോ അയസം കത്തുകാമോതി വിഭത്തിവിപരിണാമേന സമ്ബന്ധം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘വിഭത്തിവിപരിണാമോ കാതബ്ബോ’’തി. ‘‘വസേനാ’’തി പദം വിഭത്തിവിപരിണാമോ കാതബ്ബോ’’തി പദേ വിസേസനം. യസ്മാ വിസേസോ നത്ഥി, തസ്മാ കതന്തി യോജനാ. തന്തി ‘‘ഖിയ്യനക’’ന്തി പദം. സോ ച ഭിക്ഖൂതി ഉജ്ഝാപനകോ ച ഖിയ്യനകോ ച സോ ച ഭിക്ഖു. അഥാതി തസ്മാ ഉജ്ഝാപനകഖിയ്യനകകരത്താ. അസ്സാതി ഭിക്ഖുനോ. അസ്സാതി ഭവേയ്യ.

‘‘ഉപസമ്പന്ന’’ന്തി ¶ പദം ‘‘ഉജ്ഝാപേതീ’’തി പദേ ധാതുകമ്മം ‘‘അനുപസമ്പന്ന’’ന്തി പദം കാരിതകമ്മം, ‘‘അനുപസമ്പന്ന’’ന്തി പദം ‘‘ഉജ്ഝാപേതീ’’തി കാരിതകിരിയം അപേക്ഖിത്വാ കമ്മം ഹോതി. ‘‘ഖിയ്യതീ’’തി സുദ്ധകിരിയായ അപേക്ഖായ വിഭത്തിവിപല്ലാസോ ഹോതീതി ആഹ ‘‘തസ്സ വാ’’തിആദി. തസ്സാതി അനുപസമ്പന്നസ്സ സന്തികേതി സമ്ബന്ധോ. തന്തി സങ്ഘേന സമ്മതം ഉപസമ്പന്നം. ‘‘സങ്ഘേന അസമ്മത’’ന്തി ഏത്ഥ ന അപലോകനകമ്മേന അസമ്മതം, കമ്മവാചായ പന അസമ്മതന്തി ആഹ ‘‘കമ്മവാചായാ’’തിആദി. ദ്വേ തയോ ഹുത്വാ കമ്മവാചായ സമ്മനിതുമസക്കുണേയ്യത്താ അസമ്മതന്തി ച ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘യത്രാ’’തിആദി. യത്രാതി യസ്മിം വിഹാരേ. ‘‘അനുപസമ്പന്നം സങ്ഘേന സമ്മത’’ന്തി ഏത്ഥ അനുപസമ്പന്നസ്സ സമ്മുതിയോ ദാതുമസക്കുണേയ്യത്താ പുബ്ബവോഹാരവസേന സമ്മതന്തി വുത്തന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘കിഞ്ചാപീ’’തിആദി. തന്തി അനുപസമ്പന്നഭാവേ ഠിതം. ബ്യത്തസ്സാതി വിയത്തസ്സ. സങ്ഘേന വാ കതോതി യോജനാതി. തതിയം.

൪. പഠമസേനാസനസിക്ഖാപദം

൧൦൮. ചതുത്ഥേ ഹിമമേവ ഹിമന്തോ, ഹിമന്തേ നിയുത്തോ ഹേമന്തികോ, കാലോതി ആഹ ‘‘ഹേമന്തകാലേ’’തി. ഓതാപേന്താ പക്കമിംസൂതി സമ്ബന്ധോ. കാലസദ്ദസ്സ സമ്ബന്ധിസദ്ദത്താ സമ്ബന്ധാപേക്ഖോതി ആഹ ‘‘യസ്സ കസ്സചീ’’തി. ഹിമവസ്സേനാതി ഹിമേന ച വസ്സേന ച.

൧൧൦. ‘‘വസ്സികോ’’തി ന സങ്കേതാതി അവസ്സികസങ്കേതാ. ‘‘അട്ഠ മാസേ’’തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തേപി ‘‘അവസ്സികസങ്കേതേ’’തി വിസേസിതത്താ ഹേമന്തികഗിമ്ഹികമാസായേവ ഗഹേതബ്ബാതി ആഹ ‘‘ചത്താരോ ഹേമന്തികേ’’തിആദി. യത്ഥാതി യസ്മിം രുക്ഖേ. ന ഊഹദന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘കാകാ വാ’’തി ഏത്ഥ വാസദ്ദോ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘അഞ്ഞേ വാ സകുന്താ’’തി. തസ്മാതി യസ്മാ അനുജാനാതി, തസ്മാ. യത്ഥാതി യസ്മിം രുക്ഖേ, വിസ്സമിത്വാ ഗച്ഛന്തീതി യോജനാ. യസ്മിന്തി രുക്ഖേ, കത്വാ വസന്തീതി യോജനാ. അട്ഠ മാസേ ഏവാതി സമ്ഭവതോ ആഹ ‘‘യേസു ജനപദേസൂ’’തിആദി ¶ . തേസുപീതി ജനപദേസുപി. അവസ്സികസങ്കേതേ ഏവാതി സമ്ഭവതോ ആഹ ‘‘യത്ഥാ’’തിആദി. യത്ഥാതി യേസു ¶ ജനപദേസു. ‘‘വിഗതവലാഹകം വിസുദ്ധം നഭം ഹോതീ’’തി ഇമിനാ സചേ അവിഗതവലാഹകം അവിസുദ്ധം നഭം ഹോതി, നിക്ഖിപിതും ന വട്ടതീതി ദീപേതി. ‘‘ഏവരൂപേ കാലേ’’തി പദം ‘‘നിക്ഖിപിതും വട്ടതീ’’തി പദേ ആധാരോ.

അബ്ഭോകാസികേനാപീതി അബ്ഭോകാസധുതങ്ഗയുത്തേനാപി. പിസദ്ദോ രുക്ഖമൂലികസ്സ അപേക്ഖകോ. വത്തം വിത്ഥാരേന്തോ ആഹ ‘‘തസ്സ ഹീ’’തിആദി. തസ്സാതി അബ്ഭോകാസികസ്സ. ഹിസദ്ദോ വിത്ഥാരജോതകോ. തത്ഥേവാതി പുഗ്ഗലികമഞ്ചകേയേവ. സങ്ഘികം മഞ്ചന്തി സമ്ബന്ധോ. വീതമഞ്ചകോതി വായിതമഞ്ചകോ. തസ്മിന്തി വീതമഞ്ചകേ. പുരാണമഞ്ചകോ നസ്സന്തോപി അനഗ്ഘോതി ആഹ ‘‘പുരാണമഞ്ചകോ ഗഹേതബ്ബോ’’തി. ചമ്മേന അവനഹിതബ്ബോതി ഓനദ്ധോ, സോ ഏവ ഓനദ്ധകോ. ഗഹേത്വാ ച പന പഞ്ഞപേത്വാ നിപജ്ജിതും ന വട്ടതീതി യോജനാ. അസമയേതി വസ്സികസങ്ഖാതേ അകാലേ. ചതുഗ്ഗുണേനാപീതി ചതുപടലേനപി. വട്ടന്തി വലാഹകാ ആവട്ടന്തി അസ്മിം സമയേതി വട്ടുലോ, സോ ഏവ വട്ടലികോ, സത്താഹം വട്ടലികോ, സത്താഹോ വാ വട്ടലികോ സത്താഹവട്ടലികോ, സോ ആദി യേസം താനീതി സത്താഹവട്ടലികാദീനി. ആദിസദ്ദേന സത്താഹതോ ഊനാധികാനി ഗഹേതബ്ബാനി. കായാനുഗതികത്താതി കായം അനുഗമകത്താ കായസദിസത്താതി അത്ഥോ.

പണ്ണകുടീസൂതി പണ്ണേന ഛാദിതകുടീസു. സഭാഗഭിക്ഖൂനന്തി അത്തനാ സഭാഗഭിക്ഖൂനം, സന്തികന്തി സമ്ബന്ധോ. അനോവസ്സകേ ഠാനേതി യോജനാ. ലഗ്ഗേത്വാതി ലമ്ബേത്വാ, അയമേവ വാ പാഠോ. ‘‘സമ്മജ്ജനി’’ന്തി പദം ‘‘ഗഹേത്വാ’’തി പദേ അവുത്തകമ്മം, ‘‘ഠപേതബ്ബാ’’തി പദേ വുത്തകമ്മം. ധോവിത്വാതി സമ്മജ്ജനിം സുദ്ധം കത്വാ. ഉപോസഥാഗാരാദീസൂതിആദിസദ്ദേന പരിവേണാദീനി ഗഹേതബ്ബാനി.

യോ പന ഭിക്ഖു ഗന്തുകാമോ ഹോതി, തേനാതി യോജനാ. തത്ഥാതി സാലായം. യത്ഥ കത്ഥചീതി യസ്മിം കിസ്മിഞ്ചി ഠാനേ. പാകതികട്ഠാനേതി പകതിയാ ഗഹിതട്ഠാനേ. തത്ര തത്രേവാതി തേസു തേസു ചേതിയങ്ഗണാദീസുയേവ ¶ . അസനസാലന്തി അസന്തി ഭക്ഖന്തി അസ്സം സാലായന്തി അസനാ, അസനാ ച സാ സാലാ ചേതി അസനസാലാ, ഭോജനസാലാതി അത്ഥോ. തത്രാതി തസ്സ സമ്മജ്ജന്തസ്സ, തസ്മിം ‘‘വത്തം ജാനിതബ്ബ’’ന്തി പാഠേ വാ. മജ്ഝതോതി പവിത്തതോ, സുദ്ധട്ഠാനതോതി അത്ഥോ. പാദട്ഠാനാഭിമുഖാതി സമ്മജ്ജന്തസ്സ പാദട്ഠാനം അഭിമുഖാ. വാലികാ ഹരിതബ്ബാതി പംസു ച വാലികാ ച അപനേതബ്ബാ. സമ്മുഞ്ചനീസലാകായ പരം പേല്ലേതബ്ബാതി അധിപ്പായോ. ബഹീതി സമ്മജ്ജിതബ്ബതലതോ ബഹി.

൧൧൧. മസാരകോതീതി ¶ ഏത്ഥ ഇതിസദ്ദോ നാമപരിയായോ, മസാരകോ നാമാതി അത്ഥോ. ഏവം ബുന്ദികാബദ്ധോതീതിആദീസുപി. പാദേ മസിത്വാ വിജ്ഝിത്വാ തത്ഥ അടനിയോ പവേസേതബ്ബാ ഏത്ഥാതി മസാരകോ. ബുന്ദോ ഏവ ബുന്ദികോ, പാദോ, തസ്മിം ആബദ്ധാ ബന്ധിതാ അടനീ യസ്സാതി ബുന്ദികാബദ്ധോ. കുളീരസ്സ പാദോ വിയ പാദോ യസ്സാതി കുളീരപാദകോ, യഥാ കുളീരോ വങ്കപാദോ ഹോതി, ഏവം വങ്കപാദോതി വുത്തം ഹോതി. ആഹച്ച അങ്ഗേ വിജ്ഝിത്വാ തത്ഥ പവേസിതോ പാദോ യസ്സാതി ആഹച്ചപാദകോ. ആണിന്തി അഗ്ഗഖിലം. മഞ്ചതി പുഗ്ഗലം ധാരേതീതി മഞ്ചോ. പീഠതി വിസമദുക്ഖം ഹിംസതീതി പീഠം. പണവോതി ഏകോ തൂരിയവിസേസോ, തസ്സ സണ്ഠാനം കത്വാതി അത്ഥോ. തഞ്ഹി ഏതരഹി ബുദ്ധപടിമസ്സ പല്ലങ്കസണ്ഠാനം ഹോതി. തന്തി കോച്ഛം. കരോന്തി കിരാതി സമ്ബന്ധോ. ഏത്ഥാതി സേനാസനപരിഭോഗേ. ഹീതി സച്ചം. തന്തി കോച്ഛം മഹഗ്ഘം ഹോതി, മഹഗ്ഘത്താ ഭദ്ദപീഠന്തിപി വുച്ചതി. യേനാതി യേന ഭിക്ഖുനാ. ‘‘ഥാമമജ്ഝിമസ്സാ’’തി പദേന പമാണമജ്ഝിമം നിവത്തേതി.

ഏത്ഥാതി ‘‘അനാപുച്ഛം വാ ഗച്ഛേയ്യാ’’തി പദേ. ഥേരോ ആണാപേതീതി യോജനാ. ആണാപേതീതി ച ആണ-ധാതുയാ ഏവ പേസനസങ്ഖാതസ്സ ഹേത്വത്ഥസ്സ വാചകത്താ ണാപേസദ്ദോ സ്വത്ഥോവ. സോതി ദഹരോ. തഥാതി യഥാ ഥേരേന വുത്തോ, തഥാ കത്വാതി അത്ഥോ. തത്ഥാതി ദിവാട്ഠാനേ, മഞ്ചപീഠേ വാ. തതോതി ഠപനകാലതോ. പരിബുന്ധേതി ഹിം സേതീതി പലിബോധോ, പരിസദ്ദോ ഉപസഗ്ഗോ, സോ വികാരവസേന അഞ്ഞഥാ ജാതോ. സോ പലിബോധോ അഞ്ഞത്ഥ ആവാസാദികോ, ഇധ പന ¶ സന്ഥരാപിതമഞ്ചാദികോ. സായന്തി സായന്ഹേ, ഭുമ്മത്ഥേ ചേതം ഉപയോഗവചനം. ഥേരോ ഭണതീതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥാതി മഞ്ചപീഠേ. ‘‘ബാലോ ഹോതീ’’തി വത്വാ തസ്സ അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അനുഗ്ഗഹിതവത്തോ’’തി. അനുഗ്ഗഹിതം വത്തം യേനാതി അനുഗ്ഗഹിതവത്തോ, ഥേരോ. തജ്ജേതീതി ഉബ്ബേജേതി. തസ്മിന്തി ദഹരേ. അസ്സാതി ഥേരസ്സ.

ആണത്തിക്ഖണേയേവാതി ഥേരസ്സ പേസനക്ഖണേയേവ. ദഹരോ വദതീതി യോജനാ. ‘‘ഥേരോ’’തി പദം ‘‘വത്വാ ഗച്ഛതീ’’തി പദദ്വയേ കത്താ, ‘‘കാരേതബ്ബോ’’തി പദേ കമ്മം. നന്തി മഞ്ചപീഠം, ‘‘പഞ്ഞപേത്വാ’’തിപദമപേക്ഖിയ ഏവം വുത്തം. നന്തി ദഹരം വാ. ‘‘വത്വാ’’തി പദമപേക്ഖിയ ഏവം വുത്തം. തത്ഥേവാതി മഞ്ചപീഠേയേവ. അസ്സാതി ഥേരസ്സ. തത്ഥാതി ദിവാട്ഠാനേ. ഭോജനസാലതോ അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛന്തോതി ഭോജനസാലതോ നിക്ഖമിത്വാ മഞ്ചപീഠപഞ്ഞാപനട്ഠാനതോ അഞ്ഞം ഠാനം ഗച്ഛന്തോ, ഥേരോതി യോജനാ. തത്ഥേവാതി ദിവാട്ഠാനേയേവ. യത്രിച്ഛതീതി യം ഠാനം ഗന്തുമിച്ഛതീതി അത്ഥോ. അന്തരസന്നിപാതേതി സകലം അഹോരത്തം അസന്നിപാതേത്വാ അന്തരേ സന്നിപാതേ സതീതി യോജനാ.

തത്ഥാതി തസ്മിം ഠാനേ. ആഗന്തുകാ ഗണ്ഹന്തീതി സമ്ബന്ധോ. തതോതി ഗണ്ഹനതോ. തേസന്തി ആഗന്തുകാനം ¶ . യേഹീതി ആവാസികോ വാ ഹോതു, ആഗന്തുകോ വാ, യേഹി ഭിക്ഖൂഹി. തേതി നിസിന്നകഭിക്ഖൂ. ഉദ്ധം പാളിപാഠം സാരേതി പവത്തേതീതി ഉസ്സാരകോ. ധമ്മകഥായം സാധൂതി ധമ്മകഥികോ. തസ്മിന്തി ഉസ്സാരകേ വാ ധമ്മകഥികേ വാ. അഹോരത്തന്തി അഹോ ച രത്തി ച അഹോരത്തം, അച്ചന്തസംയോഗപദം. ഇതരസ്മിന്തി പഠമം നിസിന്നഭിക്ഖുതോ അഞ്ഞസ്മിം ഭിക്ഖുമ്ഹീതി യോജനാ. അന്തോഉപചാരട്ഠേയേവാതി ലേഡ്ഡുപാതസങ്ഖാതസ്സ ഉപചാരസ്സ അന്തോ ഠിതേയേവ, അനാദരേ ചേതം ഭുമ്മം. സബ്ബത്ഥാതി ആപത്തിവാരഅനാപത്തിവാരേസു.

൧൧൨. ചിമിലികം വാതിആദീസു വിനിച്ഛയോ ഏവം വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. തന്തി ചിമിലികത്ഥരണം. ഉത്തരി അത്ഥരിതബ്ബന്തി ഉത്തരത്ഥരണന്തി ദസ്സേന്തോ ¶ ആഹ ‘‘ഉത്തരത്ഥരണം നാമാ’’തിആദി. ഭൂമിയന്തി സുധാദിപരികമ്മേന അകതായം പകതിഭൂമിയം. ചമ്മഖണ്ഡോതി ഏത്ഥ ചമ്മംയേവ അന്തേ ഖണ്ഡത്താ ഛിന്നത്താ ചമ്മഖണ്ഡോതി വുച്ചതി. നനു സീഹചമ്മാദീനി ന കപ്പന്തീതി ആഹ ‘‘അട്ഠകഥാസു ഹീ’’തിആദി. ഹീതി സച്ചം. തസ്മാതി യസ്മാ ന ദിസ്സതി, തസ്മാ. പരിഹരണേയേവാതി അത്തനോ സന്തകന്തി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ, പുഗ്ഗലികന്തി വാ പരിഗ്ഗഹേത്വാ തം തം ഠാനം ഹരണേയേവ. പാദോ പുഞ്ഛീയതി സോധീയതി ഏതായാതി പാദപുഞ്ഛനീതി കത്വാ രജ്ജുപിലോതികായോ പാദപുഞ്ഛനീതി വുച്ചതീതി ആഹ ‘‘പാദപുഞ്ഛനീ നാമാ’’തിആദി. മയസദ്ദലോപം കത്വാ ഫലകപീഠന്തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഫലകപീഠം നാമ ഫലകമയം പീഠ’’ന്തി. ഫലകഞ്ച പീഠഞ്ച ഫലകപീഠന്തി വാ ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘അഥ വാ’’തി. ഏതേനാതി ‘‘ഫലകപീഠ’’ന്തി പദേന. ‘‘സങ്ഗഹിത’’ന്തി പദേ കരണം, കത്താ വാ. ബീജനിപത്തകന്തി ചതുരസ്സബീജനീയേവ സകുണപത്തസദിസത്താ ബീജനിപത്തകം, സദിസത്ഥേ കോ. ‘‘അജ്ഝോകാസേ’’തി പദം ‘‘പചിത്വാ’’തി പദേ ആധാരോ. അഗ്ഗിസാലായന്തി അഗ്ഗിനാ പചനസാലായം. പബ്ഭാരേതി ലേണസദിസേ പബ്ഭാരേ. യത്ഥാതി യസ്മിം ഠാനേ.

യസ്മിന്തി പുഗ്ഗലേ. ‘‘അത്തനോ പുഗ്ഗലികമിവ ഹോതീ’’തി ഇമിനാ അനാപത്തീതി ദസ്സേതി.

൧൧൩. യോ ഭിക്ഖു വാ ലജ്ജീ ഹോതി, തഥാരൂപം ഭിക്ഖും വാ തി യോജനാ. ‘‘ലജ്ജീ ഹോതീ’’തി വത്വാ തസ്സ അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അത്തനോ പലിബോധം വിയ മഞ്ഞതീ’’തി. യോതി ആപുച്ഛകോ ഭിക്ഖു. ‘‘കേനചി ഉപദ്ദുതം ഹോതീ’’തി സങ്ഖേപേന വുത്തമത്ഥം വിത്ഥാരേന്തോ ആഹ ‘‘സചേപി ഹീ’’തിആദി. ഹിസദ്ദോ വിത്ഥാരജോതകോ. വുഡ്ഢതരോ ഭിക്ഖു ഗണ്ഹാതീതി സമ്ബന്ധോ. തം പദേസന്തി സേനാസനട്ഠപിതട്ഠാനം. ആപദാസൂതി വിപത്തീസൂതി. ചതുത്ഥം.

൫. ദുതിയസേനാസനസിക്ഖാപദം

൧൧൬. പഞ്ചമേ ¶ മഞ്ചകഭിസീതി മഞ്ചേ അത്ഥരിതബ്ബോ മഞ്ചകോ, സോയേവ ഭിസീതി മഞ്ചകഭിസി. ഏവം പീഠകഭിസിപി. പാവാരോ കോജവോതി ദ്വേയേവ പച്ചത്ഥരണന്തി വുത്താതി ആഹ ‘‘പാവാരോ’’തിആദി. വുത്തന്തി അട്ഠകഥാസു ¶ വുത്തം. ദുതിയാതിക്കമേതി ദുതിയപാദാതിക്കമേ. സേനാസനതോതി സചേ ഏകം സേനാസനം ഹോതി, തതോ. അഥ ബഹൂനി സേനാസനാനി ഹോന്തി, സബ്ബപച്ഛിമസേനാസനതോ. ഏകോ ലേഡ്ഡുപാതോ സേനാസനസ്സ ഉപചാരോ ഹോതി, ഏകോ പരിക്ഖേപാരഹോതി ആഹ ‘‘ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതാ’’തി.

സചേ ഭിക്ഖു, സാമണേരോ, ആരാമികോ ചാതി തയോ ഹോന്തി, ഭിക്ഖും അനാപുച്ഛിത്വാ സാമണേരോ വാ ആരാമികോ വാ ന ആപുച്ഛിതബ്ബോ. അഥ സാമണേരോ, ആരാമികോ ചാതി ദ്വേ ഹോന്തി, സാമണേരം അനാപുച്ഛിത്വാ ആരാമികോവ ന ആപുച്ഛിതബ്ബോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഭിക്ഖുമ്ഹി സതീ’’തിആദി. തീസുപി അസന്തേസു ആപുച്ഛിതബ്ബവിധിം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘തസ്മിമ്പി അസതീ’’തിആദി. യേനാതി ഉപാസകേന, ‘‘കാരിതോ’’തി പദേ കത്താ. തസ്സാതി വിഹാരസാമികസ്സ. തസ്മിമ്പി അസതി ഗന്തബ്ബന്തി യോജനാ. പാസാണേസൂതി പാസാണഫലകേസു. സചേ ഉസ്സഹതീതി സചേ സക്കോതി. ഉസ്സഹന്തേന ഭിക്ഖുനാ ഠപേതബ്ബന്തി യോജനാ. തേപീതി ഉപാസകാപി, ന സമ്പടിച്ഛന്തീതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥാതി ദാരുഭണ്ഡാദീസു.

പരിച്ഛേദാകാരേന വേണീയതി ദിസ്സതീതി പരിവേണം. ‘‘അഥ ഖോ’’തി പദം ‘‘വേദിതബ്ബ’’ന്തി പദേ അരുചിലക്ഖണം. ‘‘ആസന്നേ’’തി ഇമിനാ ഉപചാരസദ്ദസ്സ ഉപട്ഠാനത്ഥഅഞ്ഞരോപനത്ഥേ നിവത്തേതി. യസ്മാ വമ്മികരാസിയേവ ഹോതി, തസ്മാതി യോജനാ. ഉപചിനന്തീതി ഉപചികാ, താഹി നിമിത്തഭൂതാഹി പലുജ്ജതി നസ്സതീതി അത്ഥോ. സേനാസനന്തി വിഹാരം. ഖായിതുന്തി ഖാദിതും, അയമേവ വാ പാഠോ. തന്തി മഞ്ചപീഠം. മഞ്ചപീഠം വിഹാരേ അപഞ്ഞപേത്വാ വിഹാരൂപചാരേ പഞ്ഞാപനസ്സ വിസേസഫലം ദസ്സേതും ആഹ ‘‘വിഹാരൂപചാരേ പനാ’’തിആദി. വിഹാരൂപചാരേ പഞ്ഞപിതന്തി സമ്ബന്ധോ.

൧൧൮. ‘‘ഗച്ഛന്തേനാ’’തി പദം ‘‘ഗന്തബ്ബ’’ന്തി പദേ കത്താ. തഥേവാതി യഥാ പുരിമഭിക്ഖു കരോതി, തഥേവ. വസന്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിസാമേതബ്ബന്തി യോജനാ. രത്തിട്ഠാനന്തി രത്തിം വസനട്ഠാനം.

യാ ദീഘസാലാ വാ യാ പണ്ണസാലാ വാ ഉപചികാനം ഉട്ഠാനട്ഠാനം ഹോതി, തതോതി യോജനാ. തസ്മിന്തി ¶ ദീഘസാലാദികേ. ഹീതി സച്ചം ¶ , യസ്മാ വാ, സന്തിട്ഠന്തീതി സമ്ബന്ധോ. സിലുച്ചയോതി പബ്ബതോ, തസ്മിം ലേണം സിലുച്ചയലേണം, പബ്ബതഗുഹാതി അത്ഥോ. ഉപചികാസങ്കാതി ഉപചികാനം ഉട്ഠാനട്ഠാനന്തി ആസങ്കാ. തതോതി പാസാണപിട്ഠിയം വാ പാസാണഥമ്ഭേസു വാ കതസേനാസനാദിതോ. ആഗന്തുകോ യോ ഭിക്ഖു അനുവത്തന്തോ വസതീതി സമ്ബന്ധോ. സോതി ആഗന്തുകോ ഭിക്ഖു. പുന സോതി ആഗന്തുകോ ഭിക്ഖുയേവ. തതോതി ഗഹേത്വാ ഇസ്സരിയേന വസനതോ. ഉഭോപീതി ആവാസികോപി ആഗന്തുകോപി ദ്വേ ഭിക്ഖൂ. തേസൂതി ദ്വീസു തീസു. പച്ഛിമസ്സാതി സബ്ബപച്ഛിമസ്സ. ആഭോഗേനാതി ആഭോഗമത്തേന മുത്തി നത്ഥി, ആപുച്ഛിതബ്ബമേവാതി അധിപ്പായോ. അഞ്ഞതോതി അഞ്ഞാവാസതോ. അഞ്ഞത്രാതി അഞ്ഞസ്മിം ആവാസേ. തത്ഥേവാതി ആനീതാവാസേയേവ. തേനാതി വുഡ്ഢതരേന, ‘‘സമ്പടിച്ഛിതേ’’തി പദേ കത്താ. സമ്പടിച്ഛിതേതി വുഡ്ഢതരേന സമ്പടിച്ഛിതേപി ഇതരസ്സ ഗന്തും വട്ടതി ആപുച്ഛിതത്താതി വദന്തി. നട്ഠം വാതി നട്ഠേ വാ സേനാസനേ സതി ഗീവാ ന ഹോതീതി യോജനാ. അഞ്ഞസ്സാതി അവിസ്സാസികപുഗ്ഗലസ്സ. നട്ഠാനീതി നട്ഠേസു മഞ്ചപീഠേസു സന്തേസു.

വുഡ്ഢതരോ ഭിക്ഖു ച ഇസ്സരിയോ ച യക്ഖോ ച സീഹോ ച വാളമിഗോ ച കണ്ഹസപ്പോ ച വുഡ്ഢ…പേ… കണ്ഹസപ്പാ, തേ ആദയോ യേസം തേതി വുഡ്ഢ…പേ… കണ്ഹസപ്പാദയോ, തേസു. ആദിസദ്ദേന പേതാദയോ സങ്ഗണ്ഹാതി. യത്ഥാതി യസ്മിം ഠാനേ. അസ്സാതി ഭിക്ഖുനോ. ‘‘പലിബുദ്ധോ’’തി പദസ്സ അത്ഥം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ഉപദ്ദുതോ’’തി. പഞ്ചമം.

൬. അനുപഖജ്ജസിക്ഖാപദം

൧൧൯. ഛട്ഠേ രൂമ്ഭിത്വാതി നിവാരേത്വാ, ആവരണം കത്വാതി അത്ഥോ. വസ്സഗ്ഗേനാതി വസ്സഗണനായ. അനുപഖജ്ജാതി ഏത്ഥ ഖദ ഹിംസായന്തി ധാതുപാഠേസു (സദ്ദനീതിധാതുമാലായം ൧൫ ദകാരന്തധാതു) വുത്തത്താ ഖദസദ്ദോ ഹിംസത്ഥോ ഹോതി. അനുസമീപം ഉപഗന്ത്വാ ഖദനം ഹിം സനം നാമ അനുസമീപം പവിസനമേവാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അനുപവിസിത്വാ’’തി.

൧൨൦. ‘‘ജാന’’ന്തി ¶ ഏത്ഥ ജാനനാകാരം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘അനുട്ഠാപനീയോ അയ’’ന്തി. തേനേവാതി ജാനനഹേതുനാ ഏവ. അസ്സാതി ‘‘ജാന’’ന്തിപദസ്സ. ഹീതി വിത്ഥാരജോതകോ. സങ്ഘോ പന ദേതീതി സമ്ബന്ധോ. യസ്സാതി വുഡ്ഢാദീസു അഞ്ഞതരസ്സ. ഏത്ഥാതി വുഡ്ഢഗിലാനാദീസു. ഗിലാനസ്സപി ദേതീതി യോജനാ. ‘‘ഗിലാനോ’’തി പദം ‘‘ന പീളേതബ്ബോ, അനുകമ്പിതബ്ബോ’’തിപദദ്വയേ വുത്തകമ്മം. ‘‘കാമഞ്ചാ’’തി പദസ്സ അനുഗ്ഗഹത്ഥജോതകത്താ പനസദ്ദോ ഗരഹത്ഥജോതകോ.

൧൨൧. മഞ്ചപീഠാനം ¶ ഉപചാരോ നാമാതി സമ്ബന്ധോ. യതോതി യതോ കുതോചി ഠാനതോ. യാവ മഞ്ചപീഠം അത്ഥി, താവ ഉപചാരോ നാമാതി യോജനാ. തസ്മിം ഉപചാരേ ഠിതസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഉപചാരേതി സമ്ബന്ധോ.

‘‘അഭിനിസീദതി വാ അഭിനിപജ്ജതി വാ’’തി ഏത്ഥ വാസദ്ദസ്സ അനിയമവികപ്പത്ഥം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘അഭിനിസീദനമത്തേനാ’’തിആദി.

൧൨൨. ഇതോതി വാരതോ. ഇധാതി ഇമസ്മിം പാചിത്തിയവാരേ. യഥാ വുത്തോ, ഏവന്തി സമ്ബന്ധോ. സബ്ബത്ഥേവാതി സബ്ബേസു ഏവ വിഹാരപരിവേണേസു. അസ്സാതി വിസഭാഗപുഗ്ഗലസ്സ. ഇധാപീതി ഇമസ്മിമ്പി സിക്ഖാപദേ. തത്ഥാതി വിസ്സാസികപുഗ്ഗലേ.

൧൨൩. പാളിയം ‘‘ആപദാസൂ’’തിപദം ‘‘പവിസതീ’’തി അജ്ഝാഹാരപദേന സമ്ബന്ധിതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘ആപദാസൂതിആദീ’’തി. ഛട്ഠം.

൭. നിക്കഡ്ഢനസിക്ഖാപദം

൧൨൬. സത്തമേ യേ പാസാദാ വാ യാനി വാ ചതുസ്സാലാനീതി യോജനാ. ചതസ്സോ ഭൂമിയോ ഏതേസന്തി ചതുഭൂമകാ. ഏവം പഞ്ചഭൂമകാ. കോട്ഠകാനീതി ദ്വാരകോട്ഠകാനി. ‘‘പാസാദാ’’തിപദമപേക്ഖിയ വുത്തം ‘‘യേ’’തിപദം, ‘‘ചതുസ്സാലാനീ’’തിപദേ അപേക്ഖിതേ ‘‘യാനീ’’തി ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ ഹോതി. സേനാസനേസു ഏകേന പയോഗേന ബഹുകേ ദ്വാരേ ഭിക്ഖും അതിക്കാമേതീതി സമ്ബന്ധോ. നാനാപയോഗേഹി നാനാദ്വാരേ ഭിക്ഖും അതിക്കാമേന്തസ്സാതി യോജനാ. ‘‘ദ്വാരഗണനായാ’’തിഇമിനാ പയോഗഗണനായാതിപി അത്ഥം ഞാപേതി അത്ഥതോ പാകടത്താ. അനാമസിത്വാതി അഛുപിത്വാ.

ഏത്തകാനീതി ¶ ഏതപമാണാനി. തസ്സാതി നിക്കഡ്ഢിയമാനസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ. ഗാള്ഹന്തി ദള്ഹം.

൧൨൭. ഇധാപീതി ഇമസ്മിമ്പി സിക്ഖാപദേ. പിസദ്ദോ പുരിമസിക്ഖാപദാപേക്ഖോ. സബ്ബത്ഥാതി സബ്ബേസു സിക്ഖാപദേസു. യത്രാതി യസ്മിം സിക്ഖാപദേ.

൧൨൮. സോതി ഭണ്ഡനകാരകകലഹകാരകോ ഭിക്ഖു. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. പക്ഖന്തി അത്തനോ ¶ പക്ഖം. നിക്കഡ്ഢിയമാനപുഗ്ഗലപക്ഖേ ഉമ്മത്തകസ്സ നിക്കഡ്ഢതി വാ നിക്കഡ്ഢാപേതി വാതി സമ്ബന്ധിതബ്ബം. നിക്കഡ്ഢകപുഗ്ഗലപക്ഖേ ഉമ്മത്തകസ്സ അനാപത്തീതി സമ്ബന്ധിതബ്ബന്തി. സത്തമം.

൮. വേഹാസകുടിസിക്ഖാപദം

൧൨൯. അട്ഠമേ അച്ഛന്നതലത്താ ഉപരി വേഹാസോ ഏതിസ്സാതി ഉപരിവേഹാസാ, സാ ച സാ കുടി ചേതി ഉപരിവേഹാസകുടീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഉപരിഅച്ഛന്നതലായാ’’തി. തസ്സാ കുടിയാ സരൂപം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ദ്വിഭൂമികകുടിയാ വാ’’തിആദി. ‘‘മഞ്ച’’ന്തി പദം ‘‘അഭീ’’തിഉപസഗ്ഗേന സമ്ബന്ധിതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘അഭിഭവിത്വാ’’തി. ‘‘നിസീദതീ’’തി കിരിയാപദേന വാ യോജേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘ഭുമ്മത്ഥേ വാ’’തിആദി. ഏതന്തി ‘‘മഞ്ച’’ന്തിപദേ ഏതം വചനം ഉപയോഗവചനം. അഥ വാ ഏതന്തി ‘‘മഞ്ച’’ന്തിപദം ഉപയോഗവചനവന്തം. ഏത്ഥ ച പച്ഛിമസമ്ബന്ധേ അഭീത്യൂപസഗ്ഗോ പദാലങ്കാരമത്തോ പദവിഭൂസനമത്തോതി ആഹ ‘‘അഭീതി ഇദം പനാ’’തിആദി. പദസോഭണത്ഥന്തി പദസ്സ അലങ്കാരത്ഥം വിഭൂസനത്ഥം പദസ്സ ഫുല്ലിതത്ഥന്തി അധിപ്പായോ. നിപതിത്വാതി ഏത്ഥ നീത്യൂപസഗ്ഗോ ധാത്വത്ഥാനുവത്തകോതി ആഹ ‘‘പതിത്വാ’’തി. അഥ വാ നിക്ഖന്തത്ഥവാചകോതി ആഹ ‘‘നിക്ഖമിത്വാ വാ’’തി. ഇമിനാ നീത്യൂപസഗ്ഗസ്സ ധാത്വത്ഥവിസേസകതം ദീപേതി, നിക്ഖന്തോ ഹുത്വാ പതിത്വാതി അത്ഥോ. ഹീതി യസ്മാ. ആണീതി അഗ്ഗഖീലാ.

൧൩൧. യാ കുടി സീസം ന ഘട്ടേതി, സാ അസീസഘട്ടാ നാമാതി യോജനാ. ‘‘പമാണമജ്ഝിമസ്സാ’’തിഇമിനാ ഥാമമജ്ഝിമം നിവത്തേതി. സബ്ബഹേട്ഠിമാഹീതി ¶ സബ്ബേസം ദബ്ബസമ്ഭാരാനം ഹേട്ഠാ ഠിതാഹി. തുലാഹീതി ഗേഹഥമ്ഭാനമുപരി വിത്ഥാരവസേന ഠിതേഹി കട്ഠവിസേസേഹി. ഇമിനാ അട്ഠകഥാവചനേന ച തുലായ സരൂപം പാകടം. കേചി പന തുലായ സരൂപം അഞ്ഞഥാ വദന്തി. ഏതേനാതി ‘‘മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ അസീസഘട്ടാ’’തിവചനേന ദസ്സിതാ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. ഹീതി സച്ചം. യാ കാചി കുടി വുച്ചതീതി യോജനാ. ഉപരീതി ദ്വിഭൂമികകുടിയം ഭൂമിതോ ഉപരി ഭൂമിയം. അച്ഛന്നതലാതി അനുല്ലോചതലാ, അവിതാനതലാതി അത്ഥോ. ഇധ പനാതി ഇമസ്മിം പന സിക്ഖാപദേ.

൧൩൩. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. യായന്തി യാ അയം കുടി. തത്ഥാതി തസ്സം സീസഘട്ടകുടിയം. അനോണതേന ഭിക്ഖുനാതി യോജനാ. യസ്സാതി കുടിയാ. അപരിഭോഗന്തി ന പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം, ന പരിഭുഞ്ജനാരഹന്തി അത്ഥോ. പതാണീതി പതനസ്സ നിവാരണാ ആണി അഗ്ഗഖീലാ. സാ ഹി ആബന്ധം നയതി പവത്തേതീതി ആണീതി വുച്ചതി. യത്ഥാതി യസ്മിം മഞ്ചപീഠേ ¶ . ന നിപ്പതന്തീതി നിക്ഖന്തോ ഹുത്വാ ന പതന്തി. ആഹച്ചപാദകേതി അങ്ഗേ ആഹനിത്വാ വിജ്ഝിത്വാ തത്ഥ പവേസിതപാദകേ. നാഗദന്തകാദീസൂതി നാഗസ്സ ദന്തോ വിയാതി നാഗദന്തകോ, സദിസത്ഥേ കോ, സോ ആദി യേസം തേതി നാഗദന്തകാദയോ, തേസു. ആദിസദ്ദേന ഭിത്തിഖീലാദയോ സങ്ഗണ്ഹാതീതി. അട്ഠമം.

൯. മഹല്ലകവിഹാരസിക്ഖാപദം

൧൩൫. നവമേ പിട്ഠസങ്ഘാടസ്സാതി ദ്വാരബാഹായ. സാ ഹി പിട്ഠേ ദ്വിന്നം കവാടാനം സം ഏകതോ ഘാടോ ഘടനം സമാഗമോ ഏതസ്സത്ഥീതി പിട്ഠസങ്ഘാടോതി വുച്ചതി. കുരുന്ദിയം വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തന്തി യോജനാ. തന്തി മഹാഅട്ഠകഥായ വുത്തവചനം. ഏവം ‘‘തദേവാ’’തി ഏത്ഥാപി. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. ഭഗവതാപീതി ന മഹാഅട്ഠകഥാചരിയേഹി ഏവ വുത്തം, അഥ ഖോ ഭഗവതാപി കതോതി യോജനാ. ദ്വാരബന്ധേന അഗ്ഗളസ്സ അവിനാഭാവതോ ‘‘അഗ്ഗളട്ഠപനായാ’’തി വുത്തേപി അഗ്ഗളേന സഹ ദ്വാരബന്ധട്ഠപനായാതി അത്ഥോവ ഗഹേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘സകവാടകദ്വാരബന്ധട്ഠപനായാ’’തി. അഗ്ഗളോതി കവാടഫലകോ. ഇമമേവത്ഥന്തി ¶ മയാ വുത്തം ഇമം ഏവ അത്ഥം സന്ധായാതി സമ്ബന്ധോ. ഏത്ഥാതി ‘‘അഗ്ഗളട്ഠപനായാ’’തിവചനേ. അധിപ്പായോതി ഭഗവതോ അഭിസന്ധി. ഹി-സദ്ദോ വിത്ഥാരജോതകോ. കമ്പതീതി ഭുസം കമ്പതി. ചലതീതി ഈസം ചലതി. തേനാതി തേന സിഥിലപതനഹേതുനാ. മാതികായം, പദഭാജനീയഞ്ച ‘‘അഗ്ഗളട്ഠപനായാ’’തിപദസ്സ സമ്ബന്ധാഭാവതോ തസ്സ സമ്ബന്ധം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘തത്ഥാ’’തിആദി. തത്ഥ തത്ഥാതി ‘‘അഗ്ഗളട്ഠപനായാ’’തിവചനേ ന വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. അത്ഥസ്സ കാരണസ്സ ഉപ്പത്തി അത്ഥുപ്പത്തി, സായേവ അട്ഠുപ്പത്തീതി വുച്ചതി ത്ഥകാരസ്സ ട്ഠകാരം കത്വാ. അധികാരതോ ദട്ഠബ്ബോതി യോജനാ.

യം പന വചനം വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. യസ്സാതി മഹാവിഹാരസ്സ. ഉപരീതി ദ്വാരതോ ഉപരി. തീസു ദിസാസൂതി ഉഭോസു പസ്സേസു, ഉപരീതി തീസു ദിസാസു. തത്രാപീതി ഖുദ്ദകേ വിഹാരേപി. സാതി ഭിത്തി. അപരിപൂരഉപചാരാപീതി സമന്താ കവാടപമാണേന അപരിപൂരഉപചാരാപി. ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദേനാതി ഉക്കംസപമാണേന. ഹത്ഥപാസതോ അതിരേകം ന ലിമ്പിതബ്ബോതി അധിപ്പായോ. തീസു ദിസാസു ഏവ ലിമ്പിതബ്ബോ ന ഹോതി, ലേപോകാസേ സതി അധോഭാഗേപി ലിമ്പിതബ്ബോതി ആഹ ‘‘സചേ പനസ്സാ’’തിആദി. അസ്സാതി വിഹാരസ്സ. ആലോകം സന്ധേന്തി പിദഹന്തീതി ‘‘ആലോകസന്ധീ’’തി വുത്തേ വാതപാനകവാടകായേവാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘വാതപാനകവാടകാ വുച്ചന്തീ’’തി. വാതം പിവതീതി വാതപാനം, ദ്വാരം, തസ്മിം ഠിതാ കവാടകാ വാതപാനകവാടകാ. തേതി വാതപാനകവാടകാ പഹരന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ഏത്ഥാതി ആലോകസന്ധിമ്ഹി. സബ്ബദിസാസൂതി ഉഭോസു പസ്സേസു, ഹേട്ഠാ, ഉപരീതി ¶ ചതൂസു ദിസാസു. ‘‘തസ്മാ’’തിപദം ‘‘ലിമ്പിതബ്ബോ വാ ലേപാപേതബ്ബോ വാ’’തിപദദ്വയേ ഹേതു. ഏത്ഥാതി ‘‘ആലോകസന്ധിപരികമ്മായാ’’തിപദേ.

ഇമിനാതി സേതവണ്ണാദിനാ. സബ്ബമേതന്തി ഏതം സബ്ബം സേതവണ്ണാദികം.

യന്തി കിച്ചം. കത്തബ്ബം കിച്ചന്തി സമ്ബന്ധോ. സദ്ദന്തരബ്യവഹിതോപി ദ്വത്തിസദ്ദോ പരിയായസദ്ദേന സമാസോ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഛദനസ്സ ദ്വത്തിപരിയായ’’ന്തി. ദ്വേ വാ തയോ വാ പരിയായാ സമാഹടാതി ദ്വത്തിപരിയായം ¶ , സമാഹാരേ ദിഗു, തിസദ്ദേ പരേ ദ്വിസ്സ അകാരോ ഹോതി. പരിക്ഖേപോതി അനുക്കമേന പരിക്ഖേപോ. അപത്യൂപസഗ്ഗസ്സ പടിസേധവാചകത്താ ‘‘അഹരിതേ’’തി വുത്തം. ഏത്ഥാതി ‘‘അപഹരിതേ’’തി പദേ. ‘‘ഹരിത’’ന്തി ഇമിനാ അധിപ്പേതന്തി സമ്ബന്ധോ. ആദികപ്പകാലേ അപരണ്ണതോ പുബ്ബേ പവത്തം അന്നം പുബ്ബണ്ണം, അപരസ്മിം പുബ്ബണ്ണതോ പച്ഛാ പവത്തം അന്നം അപരണ്ണം, നകാരദ്വയസ്സ ണകാരദ്വയം കത്വാ. തേനേവാതി അധിപ്പേതത്താ ഏവ.

വുത്തന്തി വപിതം, യഥാ ‘‘സുമേധഭൂതോ ഭഗവാ’’തിഏത്ഥ ബോധിം അസമ്പത്തോപി ബോധിസത്തോ സുമേധഭൂതോ ‘‘ഭഗവാ’’തി വുച്ചതി അവസ്സമ്ഭാവിയത്താ, ഏവം ഹരിതം അസമ്പത്തമ്പി ഖേത്തം ‘‘ഹരിത’’ന്തി വുച്ചതി അവസ്സമ്ഭാവിയത്താതി അത്ഥം ദസ്സേതി ‘‘യസ്മിമ്പി ഖേത്തേ’’തിആദിനാ.

അഹരിതേയേവാതി ഹരിതവിരഹേ ഏവ ഖേത്തേതി യോജനാ. തത്രാപീതി അഹരിതഖേത്തേപി. ‘‘പിട്ഠിവംസസ്സാ’’തിപദം ‘‘പസ്സേ’’തിപദേ സാമ്യത്ഥഛട്ഠീ, ഇമിനാ പകതിഗേഹം ദസ്സേതി. ‘‘കൂടാഗാരകണ്ണികായാ’’തിപദം ‘‘ഉപരി, ഥൂപികായാ’’തിപദേ സാമ്യത്ഥഛട്ഠീ, ഇമിനാ ഏകകൂടയുത്തേ മാളാദികേ ദസ്സേതി. ഠിതം ഭിക്ഖുന്തി സമ്ബന്ധോ. നിസിന്നകം യംകഞ്ചി ജനന്തി യോജനാ. തസ്സാതി ഠിതട്ഠാനസ്സ. അന്തോതി അബ്ഭന്തരേ, ഹി യസ്മാ അയം ഓകാസോ പതനോകാസോതി യോജനാ.

൧൩൬. ഛാദിതം നാമാതി ഏത്ഥ ഛാദിതസദ്ദോ ഭാവത്ഥോ ഹോതി, തേനാഹ ‘‘ഛാദന’’ന്തി. ഉജുകമേവാതി ഛദനുട്ഠാപനതോ ഉദ്ധം ഉജുകം ഏവ. തന്തി ഛാദനം. അപനേത്വാപീതി നാസേത്വാപി. തസ്മാതി യസ്മാ ലബ്ഭതി, തസ്മാ, പക്കമിതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. പരിക്ഖേപേനാതി പരിവാരേന ഛാദേന്തസ്സാതി യോജനാ. ഇധാപീതി പരിയായഛാദനേപി അധിട്ഠഹിത്വാതി സമ്ബന്ധോ. തുണ്ഹീഭൂതേനാതി തുണ്ഹീഭൂതോ ഹുത്വാ. ഛദനുപരീതി ഛദനസ്സ ഉപരി. ഹീതി സച്ചം. ‘‘തതോ ചേ ഉത്തരി’’ന്തി ഏത്ഥ തതോ ദ്വത്തിപരിയായതോ ഉപരീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘തിണ്ണം മഗ്ഗാനം വാ’’തിആദി.

൧൩൭. കരേന ¶ ¶ ഹത്ഥേന ലുനിതബ്ബോ, ഛിന്ദിതബ്ബോ, ലാതബ്ബോ ഗഹേതബ്ബോതി വാ കരളോതി കതേ അത്ഥപകരണാദിതോ തിണമുട്ഠി ഏവാതി ആഹ ‘‘തിണമുട്ഠിയ’’ന്തി. നവമം.

൧൦. സപ്പാണകസിക്ഖാപദം

൧൪൦. ദസമേ ‘‘ജാന’’ന്തി ഗച്ഛന്താദിഗണോതി ആഹ ‘‘ജാനന്തോ’’തി. സം വിജ്ജതി പാണോ ഏത്ഥാതി സപാണകം. ഏതന്തി ഉദകം. സയം ജാനന്തോപി പരേന ജാനാപേന്തോപി ജാനാതിയേവ നാമാതി ആഹ ‘‘യഥാ തഥാ വാ’’തി. സപാണകം ഉദകന്തി കരണത്ഥേ ചേതം ഉപയോഗവചനം, തേനാഹ ‘‘തേന ഉദകേനാ’’തി. പുബ്ബേതി പഥവിഖണനസിക്ഖാപദാദികേ.

തത്ഥാതി ‘‘സിഞ്ചേയ്യ വാ സിഞ്ചാപേയ്യ വാ’’തിപദേ. ധാരന്തി സോതം. മാതികം പമുഖന്തി മാതികം അഭിമുഖം. തത്ഥ തത്ഥാതി തസ്മിം തസ്മിം ഠാനേ. അഞ്ഞതോ ഠാനതോ അഞ്ഞം ഠാനം നേതീതി യോജനാ. ‘‘സപാണകം ഉദക’’ന്തി സാമഞ്ഞവചനസ്സപി വിസേസേ അവട്ഠാനതോ, വിസേസത്ഥിനാ ച വിസേസസ്സ അനുപയോജിതബ്ബതോ ഇധ വിസേസഉദകന്തി സന്ധായഭാസിതത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഇദം പനാ’’തിആദി. ഇദം പന ന വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. യന്തി ഉദകം ‘‘ഗച്ഛതീ’’തിപദേ കത്താ. യത്ഥാതി യസ്മിം ഉദകേതി. ദസമം.

ഭൂതഗാമവഗ്ഗോ ദുതിയോ.

൩. ഓവാദവഗ്ഗോ

൧. ഓവാദസിക്ഖാപദ-അത്ഥയോജനാ

൧൪൪. ഭിക്ഖുനിവഗ്ഗസ്സ പഠമേ തേസന്തി ഥേരാനം. മഹാകുലേഹി നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിതാതി യോജനാ. കുലധീതരോ വിജ്ജമാനഗുണം കഥയന്തീതി ¶ സമ്ബന്ധോ. ‘‘ഞാതിമനുസ്സാന’’ന്തിപദം ‘‘കഥയന്തീ’’തിപദേ സമ്പദാനം. കുതോതി കസ്സ ഥേരസ്സ സന്തികാതി അത്ഥോ. തേസന്തി ഥേരാനം ഗുണന്തി സമ്ബന്ധോ. ‘‘കഥേതു’’ന്തിപദമപേക്ഖിത്വാ ‘‘വിജ്ജമാനഗുണേ’’തി വത്തബ്ബേ അവത്വാ ‘‘വട്ടന്തീ’’തിപദമപേക്ഖിയ ¶ ‘‘വിജ്ജമാനഗുണാ’’തി വുത്തം. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. തതോതി കഥനകാരണാ അഭിഹരിംസൂതി സമ്ബന്ധോ. തേനാതി അഭിഹരണഹേതുനാ.

തേസന്തി ഛബ്ബഗ്ഗിയാനം. താസൂതി ഭിക്ഖുനീസു. ‘‘ഭിക്ഖുനിയോ’’തിപദം ‘‘ഉപസങ്കമിത്വാ’’തിപദേ കമ്മം. ഛബ്ബഗ്ഗിയാനം ഭിക്ഖുനീസു ഉപസങ്കമനം ലാഭതണ്ഹായ ഹോതി, ഭിക്ഖുനീനം ഛബ്ബഗ്ഗീസു ഉപസങ്കമനം ചലചിത്തതായ ഹോതീതി അഞ്ഞമഞ്ഞൂപസങ്കമന്താനം വിസേസോ. തിരച്ഛാനഭൂതാ കഥാ തിരച്ഛാനകഥാ നിരത്ഥകകഥാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘തിരച്ഛാനകഥന്തീ’’തി. സഗ്ഗമഗ്ഗഗമനേപീതി പിസദ്ദോ മോക്ഖഗമനേ പന കാ നാമ കഥാതി ദസ്സേതി. രാജാനോ ആരബ്ഭ പവത്താ കഥാ രാജകഥാ. ആദിസദ്ദേന ചോരകഥാദയോ സങ്ഗണ്ഹാതി.

൧൪൭. തേ ഭിക്ഖൂതി ഛബ്ബഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ ഭവേയ്യുന്തി സമ്ബന്ധോ. അദിട്ഠം സച്ചം യേഹീതി അദിട്ഠസച്ചാ, തേസം ഭാവോ അദിട്ഠസച്ചത്തം, തസ്മാ അദിട്ഠസച്ചത്താ ബന്ധിത്വാതി യോജനാ. നേസന്തി ഛബ്ബഗ്ഗിയാനം. അഞ്ഞേനേവ ഉപായേനാതി അലദ്ധസമ്മുതിതോ അഞ്ഞേനേവ ലദ്ധസമ്മുതിസങ്ഖാതേന കാരണേന കത്തുകാമോതി സമ്ബന്ധോ. പരതോതി പരസ്മിം പച്ഛാ, ഉപരീതി അത്ഥോ. കരോന്തോ വാതി പരിബാഹിരേ കരോന്തോ ഏവ ഹുത്വാ ആഹാതി യോജനാ. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. യസ്മാ ന ഭൂതപുബ്ബാനി, ഇതി തസ്മാ പരിബാഹിരം കരോന്തോ വാതി അത്ഥോ.

തത്ഥാതി ‘‘അനുജാനാമീ’’തിആദിവചനേ. സീലവാതി ഏത്ഥ വന്തുസദ്ദോ പസംസത്ഥേ ച അതിസയത്ഥേ ച നിച്ചയോഗത്ഥേ ച ഹോതി. തസ്സാതി ലദ്ധസമ്മുതികസ്സ. തന്തി സീലം. പാതിമോക്ഖസംവരസദ്ദാനം കമ്മധാരയഭാവം, തേഹി ച സംവുതസദ്ദസ്സ തപ്പുരിസഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘പാതിമോക്ഖോവാ’’തിആദി. തത്ഥ ഏവസദ്ദേന കമ്മധാരയഭാവം, ഏനസദ്ദേന ച തപ്പുരിസഭാവം ദസ്സേതീതി ദട്ഠബ്ബം.

വത്തതീതി ¶ അത്തഭാവം പവത്തേതി. കാരിതപച്ചയോ ഹി അദസ്സനം ഗതോ. ഇമിനാ ഇരിയാപഥവിഹാര ദിബ്ബവിഹാര ബ്രഹ്മവിഹാര അരിയവിഹാരേസു ചതൂസു വിഹാരേസു അത്തഭാവവത്തനം ഇരിയാപഥവിഹാരം ദസ്സേതി. ഹീതി സച്ചം. ഏതന്തി ‘‘പാതിമോക്ഖസംവരസംവുതോ വിഹരതീ’’തിവചനം. വിഭങ്ഗേതി ഝാനവിഭങ്ഗേ.

‘‘സീല’’ന്തിആദീനി അട്ഠ പദാനി തുല്യാധികരണാനി. അയം പനേത്ഥ സമ്ബന്ധോ – സീലം കുസലാനം ധമ്മാനം സമാപത്തിയാ പതിട്ഠാ ആദി ചരണം സംയമോ സംവരോ മോക്ഖം പമോക്ഖന്തി. സമാപത്തിയാതി ¶ സമാപത്തത്ഥായ. ‘‘ഉപേതോ’’തിആദീനി സത്ത പദാനി അഞ്ഞമഞ്ഞവേവചനാനി. തത്ഥ ഉപപന്നോതി യുത്തോ അനുയുത്തോ. സമന്നാഗതോതി സമന്തതോ അനു പുനപ്പുനം ആഗതോതി സമന്നാഗതോ, സമങ്ഗീഭൂതോതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ഹി സംസദ്ദോ സമന്തത്ഥവാചകോ, അനുസദ്ദോ നഉപച്ഛിന്നത്ഥവാചകോ. തേനാതി തേന കാരണേന. പാലേതീതി അത്തഭാവം ബാധനതോ രക്ഖതി. യപേതീതി അത്തഭാവോ പവത്തതി. യാപേതീതി അത്തഭാവം പവത്താപേതി. യപ യാപനേ. യാപനം പവത്തനന്തി ഹി ധാതുപാഠേസു വുത്തം (സദ്ദനീതിധാതുമാലായം ൧൮ പകാരന്തധാതു). വിഹരതീതി ഏത്ഥ ഏകോ ആകാരത്ഥവാചകോ ഇതിസദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോ, ഇതി വുച്ചതി, ഇതി വുത്തന്തി വാ യോജനാ.

ആചാരഗോചരസദ്ദാനം ദ്വന്ദഭാവം, തേഹി ച സമ്പന്നസദ്ദസ്സ തപ്പുരിസഭാവം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ആചാരഗോചരസമ്പന്നോ’’തിആദി. തത്ഥ ചസദ്ദേന ദ്വന്ദഭാവം, ഏനസദ്ദേന ച തപ്പുരിസഭാവം ദസ്സേതി. അണുസദ്ദോ അപ്പത്ഥോ, മത്തസദ്ദോ പമാണത്ഥോതി ആഹ ‘‘അപ്പമത്തകേസൂ’’തി. ‘‘ദസ്സനസീലോ’’തിഇമിനാ ‘‘ദസ്സാവീ’’തിഏത്ഥ ആവീസദ്ദസ്സ തസ്സീലത്ഥഭാവം ദസ്സേതി. ‘‘സമാദായാ’’തി ഏത്ഥ സംപുബ്ബആപുബ്ബസ്സ ദാസദ്ദസ്സ കമ്മാപേക്ഖത്താ തസ്സ കമ്മം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘തം തം സിക്ഖാപദ’’ന്തി. ഇമിനാ ‘‘സിക്ഖാപദേസൂ’’തി ഉപയോഗത്ഥേ ഭുമ്മവചനന്തി ദസ്സേതി. അഥ വാ സിക്ഖാപദേസൂതി നിദ്ധാരണത്ഥേ ഭുമ്മവചനമേതം. ‘‘തം തം സിക്ഖാപദ’’ന്തി കമ്മം പന അജ്ഝാഹരിതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. ‘‘സമാദായാ’’തി ഏത്ഥ സംസദ്ദസ്സ ച ആപുബ്ബസ്സ ദാസദ്ദസ്സ ച യകാരസ്സ ച അത്ഥം ദസ്സേതും ¶ ‘‘സാധുകം ഗഹേത്വാ’’തി വുത്തം. ഏത്ഥാതി ഇമിസ്സം അട്ഠകഥായം. വിത്ഥാരോ പന ഗഹേതബ്ബോതി യോജനാ. യോതി കുലപുത്തോ.

അസ്സാതി ലദ്ധസമ്മുതികസ്സ. യം തം ബഹു സുതം നാമ അത്ഥി, തം ന സുതമത്തമേവാതി യോജനാ. മഞ്ജൂസായന്തി പേളായം. സാ ഹി സാമികസ്സ സധനത്തം മഞ്ഞതേ ഇമായാതി ‘‘മഞ്ജൂസാ’’തി വുച്ചതി. മഞ്ജൂസായം രതനം സന്നിചിതം വിയ സുതം സന്നിചിതം അസ്മിം പുഗ്ഗലേതി യോജനാ, ഏതേനാതി ‘‘സന്നിചിത’’ന്തിപദേന, ദസ്സേതീതി സമ്ബന്ധോ. സോതി ലദ്ധസമ്മുതികോ ഭിക്ഖു. സന്നിചിതരതനസ്സേവാതി സന്നിചിതരതനസ്സ ഇവ. തന്തി ‘‘യേ തേ ധമ്മാ’’തിആദിവചനം. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ. അസ്സാതി ലദ്ധസമ്മുതികസ്സ ഭിക്ഖുനോ. തത്ഥാതി ‘‘വചസാ പരിചിതാ’’തിആദിവചനേ. ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. പഗുണാതി ഉജുകാ. ഉജുകോ ഹി അജിമ്ഹത്താ പകട്ഠോ ഉത്തമോ ഗുണോതി അത്ഥേന ‘‘പഗുണോ’’തി വുച്ചതി. അനുപേക്ഖിതാതി പുനപ്പുനം ഉപഗന്ത്വാ ഇക്ഖിതാ, പസ്സിതാ ദസ്സിതാതി അത്ഥോ. അത്ഥതോതി അഭിധേയ്യത്ഥതോ, അട്ഠകഥാതോതി അത്ഥോ. കാരണതോതി ധമ്മതോ, പാളിതോതി അത്ഥോ. ദിട്ഠിസദ്ദസ്സ പഞ്ഞാസദ്ദവേവചനത്താ ‘‘പഞ്ഞായാ’’തി വുത്തം. സുപച്ചക്ഖകതാതി സുട്ഠു അക്ഖാനം ഇന്ദ്രിയാനം പടിമുഖം കതാ.

‘‘ബഹുസ്സുതോ’’തി ¶ ഏത്ഥ ബഹുസ്സുതസ്സ തിവിധഭാവം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അയം പനാ’’തിആദി. നിസ്സയതോ മുച്ചതീതി നിസ്സയമുച്ചനകോ. പരിസം ഉപട്ഠാപേതീതി പരിസുപട്ഠാകോ. ഭിക്ഖുനിയോ ഓവദതീതി ഭിക്ഖുനോവാദകോ. തത്ഥാതി തിവിധേസു ബഹുസ്സുതേസു. നിസ്സയമുച്ചനകേന ഏത്തകം ഉഗ്ഗഹേതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. ഉപസമ്പദായാതി ഉപസമ്പാദേത്വാ. പഞ്ച വസ്സാനി ഏതസ്സാതി പഞ്ചവസ്സോ. തേന ഉഗ്ഗഹേതബ്ബന്തി യോജനാ. സബ്ബന്തിമേനാതി സബ്ബേസം പരിച്ഛേദാനം അന്തേ ലാമകേ പവത്തേന. പഗുണാതി അജിമ്ഹാ ഉജുകാ. വാചുഗ്ഗതാതി തസ്സേവ വേവചനം. യസ്സ ഹി പാളിപാഠാ സജ്ഝായനകാലേ പഗുണാ ഹോന്തി, തസ്സ വാചുഗ്ഗതാ. യസ്സ വാ പന വാചുഗ്ഗതാ ഹോന്തി, തസ്സ പഗുണാ. തസ്മാ താനി പദാനി അഞ്ഞമഞ്ഞകാരണവേവചനാനി. പക്ഖദിവസേസൂതി ജുണ്ഹപക്ഖകാളപക്ഖപരിയാപന്നേസു ¶ ദിവസേസു. ധമ്മസാവനത്ഥായാതി സമ്പത്താനം പരിസാനം ധമ്മസ്സ സാവനത്ഥായ സുണാപനത്ഥായാതി അധിപ്പായോ. സാവനത്ഥായാതി ഏത്ഥ യുപച്ചയപരത്താ കാരിതപച്ചയോ ലോപോ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. തസ്മാ സാവീയതേ സുണാപീയതേ സാവനന്തി വചനത്ഥോ കാതബ്ബോ. ഭാണവാരാ ഉഗ്ഗഹേതബ്ബാതി സമ്ബന്ധോ. സമ്പത്താനന്തി അത്തനോ സന്തികം സമ്പത്താനം. പരികഥനത്ഥായാതി പരിസ്സങ്ഗേന ആലിങ്ഗനേന കഥനത്ഥം, അപ്പസദ്ദസങ്ഖാതായ വാചായ കഥനത്ഥന്തി അത്ഥോ. ‘‘കഥാമഗ്ഗോ’’തി വുത്തത്താ വത്ഥുകഥായേവ അധിപ്പേതാ, ന സുത്തസങ്ഖാതോ പാളിപാഠോ. അനു പച്ഛാ, പുനപ്പുനം വാ ദായകാ മോദന്തി ഏതായാതി അനുമോദനാ. ഝാനം വാ മഗ്ഗോ വാ ഫലം വാ സമണധമ്മോ നാമ. തസ്സ കരണത്ഥം ഉഗ്ഗഹേതബ്ബന്തി യോജനാ. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. ചതൂസു ദിസാസു അപടിഹതോതി ചാതുദ്ദിസോ, അപടിഹതത്ഥേ ണപച്ചയോ.

പരിസുപട്ഠാപകേന കാതബ്ബാതി യോജനാ. അഭിവിനയേതി അഞ്ഞമഞ്ഞപരിച്ഛിന്നേ വിനയപിടകേ. ദ്വേ വിഭങ്ഗാതി ഭിക്ഖുവിഭങ്ഗോ ച ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗോ ച. അസക്കോന്തേന പരിസുപട്ഠാപകേന ഭിക്ഖുനാതി സമ്ബന്ധോ. ഏവം അത്തനോ അത്ഥായ ഉഗ്ഗഹേതബ്ബം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പരിസായ അത്ഥായ ഉഗ്ഗഹേതബ്ബം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പരിസായ പനാ’’തിആദി. അഭിധമ്മേതി അഞ്ഞമഞ്ഞപരിച്ഛിന്നേ സുത്തന്തപിടകേ ഏവ, ന അഭിധമ്മപിടകേ. തയോ വഗ്ഗാതി സഗാഥാവഗ്ഗോ നിദാനവഗ്ഗോ ഖന്ധവഗ്ഗോതി തയോ വഗ്ഗാ. വാസദ്ദോ അനിയമവികപ്പത്ഥോ. ഏകന്തി ഏകം നിപാതം. തതോ തതോതി നികായതോ. സമുച്ചയം കത്വാതി രാസിം കത്വാ. ന വുത്തന്തി അട്ഠകഥാസു ന കഥിതം. യസ്സ പന നത്ഥി, സോ ന ലഭതീതി യോജനാ. സുത്തന്തേ ചാതി സുത്തന്തപിടകേ പന. ഉഗ്ഗഹിതോതി സരൂപകഥനേന ഗഹിതോ, ഉച്ചാരിതോതി അത്ഥോ. ദിസാപാമോക്ഖോതി ദിസാസു ഠിതാനം ഭിക്ഖുആദീനം പാമോക്ഖോ. യേന കാമം ഗമോതി യഥാകാമം ഗമോ.

ചതൂസു നികായേസൂതി ഖുദ്ദകനികായതോ അഞ്ഞേസു ദീഘനികായാദീസു. ഏകസ്സാതി അഞ്ഞതരസ്സ ഏകസ്സ ¶ . ഏകനികായേനാതി ഏകസ്മിം ¶ നികായേ ലദ്ധനയേന. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. തത്ഥാതി ചതുപ്പകരണസ്സ അട്ഠകഥായം. നാനത്ഥന്തി നാനാപയോജനം. തന്തി വിനയപിടകം. ഏത്താവതാതി ഏത്തകപമാണേന പഗുണേന. ഹോതീതി ഇതിസദ്ദോ പരിസമാപനത്ഥോ. ഇതി പരിസമാപനം വേദിതബ്ബന്തി യോജനാ.

ഉഭയാനി ഖോ പനസ്സാതി ആദി പന വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. അഞ്ഞസ്മിന്തി വിനയപിടകതോ ഇതരസ്മിം. തത്ഥാതി ‘‘ഉഭയാനി ഖോ പനസ്സാ’’തിആദിവചനേ. യഥാ യേനാകാരേന ആഗതാനി, തം ആകാരം ദസ്സേതുന്തി യോജനാ. പദപച്ചാഭട്ഠസങ്കരദോസവിരഹിതാനീതി പദാനം പച്ചാഭട്ഠസങ്കരഭൂതേഹി ദോസേഹി വിരഹിതാനി. ഏത്ഥ ച പദപച്ചാഭട്ഠന്തി പദാനം പടിനിവത്തിത്വാ ആഭസ്സനം ഗളനം, ചുതന്തി അത്ഥോ. പദസങ്കരന്തി പദാനം വിപത്തി, വിനാസോതി അത്ഥോ. ‘‘സുത്തസോ’’തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തേപി ഖന്ധകപരിവാരസുത്തം ഏവ ഗഹേതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘ഖന്ധകപരിവാരതോ’’തി. അനുബ്യഞ്ജനസോതി ഏത്ഥ ബ്യഞ്ജനസദ്ദോ അക്ഖരസ്സ ച പദസ്സ ച വാചകോതി ആഹ ‘‘അക്ഖരപദപാരിപൂരിയാ ചാ’’തി. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ.

‘‘സിഥിലധനിതാദീന’’ന്തിപദം ‘‘വചനേനാ’’തിപദേ കമ്മം, ‘‘വചനേനാ’’തിപദം ‘‘സമ്പന്നാഗതോ’’തിപദേ ഹേതു, ‘‘വിസ്സട്ഠായ അനേലഗളായ അത്ഥസ്സ വിഞ്ഞാപനിയാ’’തിപദാനി ‘‘വാചായാ’’തിപദേ വിസേസനാനി. സിഥിലധനിതാദീനന്തി ആദിസദ്ദേന നിഗ്ഗഹിതവിമുത്തസമ്ബന്ധവവത്ഥിതദീഘ രസ്സ ഗരു ലഹു സങ്ഖാതാ അട്ഠ ബ്യഞ്ജനബുദ്ധിയോ സങ്ഗണ്ഹാതി. യഥാവിധാനവചനേനാതി അക്ഖരചിന്തകാനം യഥാ സംവിദഹനവചനേന. വാചായേവ കരീയതി കഥീയതി ഉച്ചാരീയതി വാക്കരണം ചകാരസ്സ കകാരം കത്വാ. ഹീതി തദേവ യുത്തം. മാതുഗാമോ യസ്മാ സരസമ്പത്തിരതോ, തസ്മാ ഹീളേതീതി യോജനാ. ‘‘സരസമ്പത്തിരഹിത’’ന്തിപദം ‘‘വചന’’ന്തിപദേ വിസേസനഭാവേന വിസേസം കത്വാ ‘‘ഹീളേതീ’’തിപദേ ഹേതുഭാവേന സമ്പജ്ജനതോ ഹേതുഅന്തോഗധവിസേസനന്തി ദട്ഠബ്ബം. സബ്ബാസന്തി ഭിക്ഖുനീനം. ‘‘സീലാചാരസമ്പത്തിയാ’’തിഇമിനാ ജാതി ഗോത്ത രൂപ ഭോഗാദിനാതിഅത്ഥം നിവത്തേതി. കാരണഞ്ചാതി അട്ഠകഥഞ്ച. തജ്ജേത്വാതി ഉബ്ബേജേത്വാ. താസന്തി ഭിക്ഖുനീനം. ഗിഹികാലേതി ഭിക്ഖുനോവാദകസ്സ ഗിഹികാലേ അനജ്ഝാപന്നപുബ്ബോ ¶ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. ഹി തദേവ യുത്തം. ‘‘മാതുഗാമോ’’തിപദം ‘‘ന കരോതീ’’തിപദേ സുദ്ധകത്താ, ‘‘ഉപ്പാദേതീ’’തിപദേ ഹേതുകത്താ. ഠിതസ്സ ഭിക്ഖുനോ ധമ്മദേസനായാപീതി യോജനാ. അപിസദ്ദോ ഗരഹത്ഥോ. വിസഭാഗേഹീതി വിരുദ്ധേഹി വത്ഥാരമ്മണേഹി. അയുത്തട്ഠാനേതി പബ്ബജിതാനം അനനുരൂപട്ഠാനേ. ഛന്ദരാഗന്തി ബലവതണ്ഹം. തേനാതി തേന ഹേതുനാ.

‘‘ഏത്ഥ ¶ ചാ’’തിആദിമ്ഹി അയം പന സങ്ഗഹോ –

‘‘സീലവാ ബഹുസ്സുതോ ച, സ്വാഗതോ ച സുവാചകോ;

പിയോ പടിബലോ ചാപി, നജ്ഝാപന്നോ ച വീസതീ’’തി.

൧൪൮. വത്ഥുസ്മിന്തി അട്ഠുപ്പത്തിയം. കകാരലോപം കത്വാ ഗരുധമ്മാതി വുച്ചന്തീതി ആഹ ‘‘ഗരുകേഹി ധമ്മേഹീ’’തി. തേതി ഗരുധമ്മാ. ഹീതി യസ്മാ. ‘‘ഏകതോ’’തി സാമഞ്ഞേന വുത്തവചനസ്സ വിസേസേന ഗഹേതബ്ബതം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ഭിക്ഖുനീനം സന്തികേ’’തി. യഥാവത്ഥുകമേവാതി പാചിത്തിയമേവ. തഞ്ഹി വത്ഥുസ്സ ആപത്തികാരണസ്സ അനുരൂപം പവത്തത്താ ‘‘യഥാവത്ഥുക’’ന്തി വുച്ചതി.

൧൪൯. പാതോതി പഗേവ, പഠമന്തി അത്ഥോ. അസമ്മട്ഠം സമ്മജ്ജീതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. അസമ്മജ്ജനേ ദോസം പാകടം കരോന്തോ ആഹ ‘‘അസമ്മട്ഠം ഹീ’’തിആദി. ഹീതി തപ്പാകടീകരണജോതകോ. തന്തി പരിവേണം. ദിസ്വാ ഭവേയ്യുന്തി സമ്ബന്ധോ. തേനാതി അസോതുകാമാനം വിയ ഭവനഹേതുനാ. പരിവേണസമ്മജ്ജനസ്സ ആനിസംസം ദസ്സേത്വാ പാനീയപരിഭോജനീയഉപട്ഠാനസ്സ തമേവ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അന്തോ ഗാമതോ പനാ’’തി ആദി. തസ്മിന്തി പാനീയപരിഭോജനീയേ.

സാഖാഭങ്ഗമ്പീതി ഭഞ്ജിതബ്ബസാഖമ്പി. ദുതിയോതി വിഞ്ഞൂ പുരിസോ ദുതിയോ. നിസീദിതബ്ബട്ഠാനം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘നിസീദിതബ്ബ’’ന്തിആദി. ‘‘വിഹാരമജ്ഝേ’’തി സാമഞ്ഞതോ വത്വാ വിസേസതോ ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ദ്വാരേ’’തി. ഓസരന്തി അവസരന്തി ഏത്ഥാതി ഓസരണം, തഞ്ച തം ഠാനഞ്ചേതി ഓസരണട്ഠാനം, തസ്മിം. സമഗ്ഗത്ഥാതി ഏത്ഥ സംപുബ്ബോ ച ആപുബ്ബോ ച ഗമുസദ്ദോ ¶ ഹോതി, തതോ ഹിയ്യത്തനീസങ്ഖാതം ത്ഥവചനം വാ ഹോതി, പഞ്ചമീസങ്ഖാതസ്സ ഥവചനസ്സ ത്ഥത്തം വാ ഹോതി, സംയോഗപരത്താ ആ ഉപസഗ്ഗോ രസ്സോ ച ഹോതി, ഇതി അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സമ്മാ ആഗതത്ഥാ’’തി. തത്ഥ ‘‘സമ്മാ’’തിപദേന സംസദ്ദസ്സ അത്ഥം ദസ്സേതി, ‘‘ആ’’ഇതിപദേന ആത്യൂപസഗ്ഗം, ‘‘ഗത’’ഇതിപദേന ഗമുധാതും, ‘‘ത്ഥ’’ഇതിപദേന ഹിയ്യത്തനീസങ്ഖാതം ത്ഥവചനം വാ, പഞ്ചമീസങ്ഖാതസ്സ ഥവചനസ്സ ത്ഥത്തം വാ ദസ്സേതി. അയം പനേത്ഥത്ഥോ – സമം തുമ്ഹേ ആഗതത്ഥാതി. പഞ്ചമീസങ്ഖാതസ്സ ഥവചനസ്സ ത്ഥത്തകാലേ സമം തുമ്ഹേ ആഗാ അത്ഥ ഭവഥാതി. ‘‘ആഗച്ഛന്തീ’’തിപദേന ‘‘വത്തന്തീ’’തി ഏത്ഥ വതുധാതുയാ അത്ഥം ദസ്സേതി, ‘‘പഗുണാ വാചുഗ്ഗതാ’’തിപദേഹി അധിപ്പായം ദസ്സേതി. പാളീതി ഗരുധമ്മപാളി.

തത്ഥാതി ¶ തസ്സം പാളിയം, തേസു വാ അഭിവാദനാദീസു ചതൂസു. മഗ്ഗസമ്പദാനന്തി മഗ്ഗം പരിഹരിത്വാ ഭിക്ഖുസ്സ ഓകാസദാനം. ബീജനന്തി ബീജനിയാ വിധൂപനം. പാനീയാപുച്ഛനന്തി പാനീയസ്സ ആപുച്ഛനം. ആദിസദ്ദേന പരിഭോജനീയാപുച്ഛനാദികം സങ്ഗണ്ഹാതി. ഏത്ഥ ചാതി ഏതേസു ചതൂസു അഭിവാദനാദീസു. ‘‘അന്തോ ഗാമേ വാ’’തിആദീനി ഛ പദാനി ‘‘കാതബ്ബമേവാ’’തിപദേ ആധാരോ. രാജുസ്സാരണായാതി രഞ്ഞോ ആനുഭാവേന ജനാനം ഉസ്സാരണായ. മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘോ സന്നിപതതി ഏത്ഥാതി മഹാസന്നിപാതം, തസ്മിം മഹാസന്നിപാതേ ഠാനേ നിസിന്നേ സതീതി യോജനാ. പച്ചുട്ഠാനന്തി പടികച്ചേവ ഉട്ഠാനം. തം തന്തി സാമീചികമ്മം.

സക്കത്വാതി ചിത്തിം കത്വാ, സം ആദരം കത്വാതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘യഥാ കതോ’’തിആദി. തിണ്ണം കിച്ചാനന്തി ‘‘സക്കത്വാ ഗരുംകത്വാ മാനേത്വാ’’തിസങ്ഖാതാനം തിണ്ണം കിച്ചാനം. അനീയസദ്ദോ കമ്മത്ഥോതി ആഹ ‘‘ന അതിക്കമിതബ്ബോ’’തി.

നത്ഥി ഭിക്ഖു ഏത്ഥാതി അഭിക്ഖുകോ ആവാസോ, സോ കിത്തകേ ഠാനേ അഭിക്ഖുകോ, യോ ആവാസോ അഭിക്ഖുകോ നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘സചേ’’തി ആദി. ‘‘ഉപസ്സയതോ’’തിപദം ‘‘അബ്ഭന്തരേ’’തിപദേ അപാദാനം. ഏത്ഥാതി അഭിക്ഖുകേ ആവാസേ. ഹീതി സച്ചം. തതോതി അഡ്ഢയോജനബ്ഭന്തരേ ¶ ഠിതആവാസതോ. പരന്തി അഞ്ഞസ്മിം ആവാസേ, ഭുമ്മത്ഥേ ചേതം ഉപയോഗവചനം. പച്ഛാഭത്തന്തി ഭത്തതോ പച്ഛാ. തത്ഥാതി അഭിക്ഖുകേ ആവാസേ. ‘‘ഭിക്ഖുനിയോ’’തിപദം ‘‘വദന്തീ’’തിപദേ കമ്മം. വുത്തപ്പമാണേതി അഡ്ഢയോജനബ്ഭന്തരസങ്ഖാതേ വുത്തപ്പമാണേ. സാഖാമണ്ഡപേപീതി സാഖായ ഛാദിതമണ്ഡപേപി. പിസദ്ദേന ആവാസേ പന കാ നാമ കഥാതി ദസ്സേതി. വുത്താതി വസിതാ. ഏത്താവതാതി ഏകരത്തം വസിതമത്തേന. ഏത്ഥാതി സഭിക്ഖുകേ ആവാസേ. ഉപഗച്ഛന്തീഹി ഭിക്ഖുനീഹി യാചിതബ്ബാതി യോജനാ. പക്ഖസ്സാതി ആസള്ഹീമാസസ്സ ജുണ്ഹപക്ഖസ്സ. ‘‘തേരസിയ’’ന്തിപദേന അവയവിഅവയവഭാവേന യോജേതബ്ബം. മയന്തി അമ്ഹേ. യതോതി യേന ഉജുനാ മഗ്ഗേനാതി സമ്ബന്ധോ. തേനാഹ ‘‘തേന മഗ്ഗേനാ’’തി. അഞ്ഞേന മഗ്ഗേനാതി ഉജുമഗ്ഗതോ അഞ്ഞേന ജിമ്ഹമഗ്ഗേന. അയന്തി അയം ആവാസോ. തതോതി ഭിക്ഖൂനം ആവാസതോ, ഭിക്ഖുനിഉപസ്സയതോ വാ, ഇദമേവ യുത്തതരം. വക്ഖതി ഹി ‘‘അമ്ഹാകം ഉപസ്സയതോ ഗാവുതമത്തേ’’തി. ഖേമട്ഠാനേതി അഭയട്ഠാനേ. തഞ്ഹി ഖീയന്തി ഭയാ ഏത്ഥാതി ഖേമം, ഖേമഞ്ച തം ഠാനഞ്ചേതി ഖേമട്ഠാനന്തി കത്വാ ‘‘ഖേമട്ഠാന’’ന്തി വുച്ചതി. താഹി ഭിക്ഖുനീഹീതി അഡ്ഢയോജനമത്തേ ഠാനേ വസന്തീഹി. താ ഭിക്ഖുനിയോതി ഗാവുതമത്തേ ഠാനേ വസന്തിയോ. അന്തരാതി തുമ്ഹാകം, അമ്ഹാകഞ്ച നിവാസനട്ഠാനസ്സ, നിവാസനട്ഠാനതോ വാ അന്തരേ വേമജ്ഝേ. ഭുമ്മത്ഥേ ചേതം നിസ്സക്കവചനം. ഠിതേ മഗ്ഗേതി സമ്ബന്ധോ ‘‘സന്തികാ’’തിപദം ¶ ‘‘ആഗത’’ഇതിപദേ അപാദാനം. തത്ഥാതി അഞ്ഞാസം ഭിക്ഖുനീനം ഉപസ്സയേ. ഇതി യാചിതബ്ബാതി യോജനാ. തതോതി ഭിക്ഖൂനം യാചിതബ്ബതോ, പരന്തി സമ്ബന്ധോ.

ചാതുദ്ദസേതി ആസള്ഹീമാസസ്സ ജുണ്ഹപക്ഖസ്സ ചതുദ്ദസന്നം ദിവസാനം പൂരണേ ദിവസേ. ഇധാതി ഇമസ്മിം വിഹാരേ. ‘‘ഓവാദ’’ന്തിപദം ‘‘അനു’’ഇതിപദേ കമ്മം. അനുജീവന്തിയോതി അനുഗന്ത്വാ ജീവനം വുത്തിം കരോന്തിയോ. വുത്താ ഭിക്ഖൂതി സമ്ബന്ധോ. ദുതിയദിവസേതി ആസള്ഹീപുണ്ണമിയം. അഥാതി പക്കമനാനന്തരം. ഏത്ഥാതി ഭിക്ഖൂനം പക്കന്തത്താ അപസ്സനേ. ‘‘ആഭോഗം കത്വാ’’തിഇമിനാ ആഭോഗം അകത്വാ വസിതും ¶ ന വട്ടതീതി ദീപേതി. സഭിക്ഖുകാവാസം ഗന്തബ്ബമേവാതി അധിപ്പായോ. സാതി വസ്സച്ഛേദാപത്തി. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. കേനചി കാരണേനാതി ഭിക്ഖാചാരസ്സ അസമ്പദാദിനാ കേനചി നിമിത്തേന. ഹീതി സച്ചം. ഭിക്ഖൂനം പക്കന്താദികാരണാ അഭിക്ഖുകാവാസേ വസന്തിയാ കിം അഭിക്ഖുകാവാസേവ പവാരേതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘പവാരേന്തിയാ പനാ’’തിആദി.

അന്വദ്ധമാസന്തി ഏത്ഥ അനുസദ്ദോ വിച്ഛത്ഥവാചകോ കമ്മപ്പവചനീയോ, തേന പയോഗത്താ ഭുമ്മത്ഥേ ഉപയോഗവചനന്തി ആഹ ‘‘അദ്ധമാസേ അദ്ധമാസേ’’തി. പച്ചാസീസിതബ്ബാതി ഏത്ഥ പതിപുബ്ബോ ച ആപുബ്ബോ ച സിധാതു ഇച്ഛത്ഥേതി ആഹ ‘‘ഇച്ഛിതബ്ബാ’’തി. സിധാതുയാ ദ്വേഭാവോ ഹോതി. ആപുബ്ബോ സിസി ഇച്ഛായന്തിപി ധാതുപാഠേസു വുത്തം. തത്ഥാതി ‘‘ഉപോസഥപുച്ഛക’’ന്തിവചനേ. പക്ഖസ്സാതി യസ്സ കസ്സചി പക്ഖസ്സ. മഹാപച്ചരിയം പന വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. ഓവാദസ്സ യാചനം ഓവാദോ ഉത്തരപദലോപേന, സോയേവ അത്ഥോ പയോജനം ഓവാദത്ഥോ, തദത്ഥായ. പാടിപദദിവസതോതി ദുതിയദിവസതോ. സോ ഹി ചന്ദോ വുദ്ധിഞ്ച ഹാനിഞ്ച പടിമുഖം പജ്ജതി ഏത്ഥ, ഏതേനാതി വാ പാടിപദോതി വുച്ചതി. ഇതീതി ഏവം വുത്തനയേന. ഭഗവാ പഞ്ഞപേതീതി യോജനാ. അഞ്ഞസ്സാതി ധമ്മസ്സവനകമ്മതോ അഞ്ഞസ്സ. നിരന്തരന്തി അഭിക്ഖണം, ‘‘പഞ്ഞപേതീ’’തിപദേ ഭാവനപുംസകം. ഹീതി വിത്ഥാരോ. ഏവഞ്ച സതീതി ഏവം ബഹൂപകാരേ സതി ച. യന്തി യം ധമ്മം. സാത്ഥികന്തി സപയോജനം. യഥാനുസിട്ഠന്തി അനുസിട്ഠിയാ അനുരൂപം. സബ്ബായേവ ഭിക്ഖുനിയോപീതി യോജനാ. ഹീതി സച്ചം.

ഓവാദം ഗച്ഛതീതി ഓവാദം യാചിതും ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആരാമം ഗച്ഛതി. ന ഓവാദോ ഗന്തബ്ബോതി ഓവാദം യാചിതും ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആരാമോ ന ഗന്തബ്ബോ. ഓവാദോതി ച ഉപയോഗത്ഥേ പച്ചത്തവചനന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഇതരഥാ ഹി സദ്ദപയോഗോ വിരുജ്ഝേയ്യ. ഓവാദം ഗന്തുന്തി ഓവാദം യാചനത്ഥായ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആരാമം ഗന്തും.

‘‘ദ്വേ ¶ ¶ തിസ്സോ ഭിക്ഖുനിയോ’’തിപദം ‘‘യാചിത്വാ’’തിപദേ ദുതിയാകമ്മം. ‘‘പേസേതബ്ബാ’’തിപദേ പഠമാകമ്മം. ഓവാദൂപസങ്കമനന്തി ഓവാദസ്സ ഗഹണത്ഥായ ഉപസങ്കമനം. ആരാമന്തി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആരാമം. തതോതി ഗമനതോ പരന്തി സമ്ബന്ധോ. തേന ഭിക്ഖുനാതി ഓവാദപടിഗ്ഗാഹകേന ഭിക്ഖുനാ. തന്തി സമ്മതം ഭിക്ഖും.

ഉസ്സഹതീതി സക്കോതി. പാസാദികേനാതി പസാദം ആവഹേന പസാദജനകേന കായവചീമനോകമ്മേനാതി അത്ഥോ. സമ്പാദേതൂതി തിവിധം സിക്ഖം സമ്പാദേതു. ഏത്താവതാതി ഏത്തകേന ‘‘പാസാദികേന സമ്പാദേതൂ’’തി വചനമത്തേന. ഹീതി ഫലജോതകോ. ഏതന്തി ‘‘താഹീ’’തിവചനം.

ഏത്ഥ ച ഭിക്ഖൂനം സങ്ഘഗണപുഗ്ഗലവസേന വചനവാരോ തിവിധോ ഹോതി, തം തിവിധം വചനവാരം ഭിക്ഖുനീനം സങ്ഘഗണപുഗ്ഗലവസേന തീഹി വചനവാരേഹി ഗുണിതം കത്വാ നവ വചനവാരാ ഹോന്തി, തം ആകാരം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘തത്രായം വചനക്കമോ’’തി. തത്രാതി പുരിമവചനാപേക്ഖം. വചനാകാരോ പാകടോവ.

ഏകാ ഭിക്ഖുനീ വാ ബഹൂഹി ഭിക്ഖുനീഉപസ്സയേഹി ഓവാദത്ഥായ പേസിതേ വചനാകാരം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ ച അയ്യാ’’തിആദി.

തേനാപീതി ഓവാദപടിഗ്ഗാഹകേനാപി ‘‘ഓവാദ’’ന്തിപദം ‘‘പടിഗ്ഗാഹകേനാ’’തി പദേ കമ്മം. പുന ‘‘ഓവാദ’’ന്തിപദം ‘‘അപടിഗ്ഗഹേതു’’ന്തിപദേ കമ്മം. ബലതി അസ്സാസപസ്സാസമത്തേന ജീവതി, ന പഞ്ഞാജീവിതേനാതി ബാലോ. ഗിലായതി രുജതീതി ഗിലാനോ. ഗമിസ്സതി ഗന്തും ഭബ്ബോതി ഗമികോ. അയം പനേത്ഥ യോജനാ – ഗന്തും ഭബ്ബോ യോ ഭിക്ഖു ഗമിസ്സതി ഗമനം കരിസ്സതി, ഇതി തസ്മാ സോ ഭിക്ഖു ഗമികോ നാമ. അഥ വാ യോ ഭിക്ഖു ഗന്തും ഭബ്ബത്താ ഗമിസ്സതി ഗമനം കരിസ്സതി, ഇതി തസ്മാ സോ ഭിക്ഖു ഗമികോ നാമാതി. ‘‘ഭബ്ബോ’’തി ച ഹേതുഅന്തോഗധവിസേസനം.

തത്ഥാതി ¶ ¶ ബാലാദീസു തീസു പുഗ്ഗലേസു. ദുതിയപക്ഖദിവസേതി പാടിപദതോ ദുതിയപക്ഖദിവസേ. ഉപോസഥഗ്ഗേതി ഉപോസഥഗേഹേ. തഞ്ഹി ഉപോസഥം ഗണ്ഹന്തി, ഉപോസഥോ വാ ഗയ്ഹതി അസ്മിന്തി ‘‘ഉപോസഥഗ്ഗ’’ന്തി വുച്ചതി. തസ്മിം ഉപോസഥഗ്ഗേ. ‘‘അനാരോചേതു’’ന്തി വചനസ്സ ഞാപകം ദസ്സേത്വാ ‘‘അപച്ചാഹരിതു’’ന്തി വചനസ്സ തമേവ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അപരമ്പി വുത്ത’’ന്തിആദി.

തത്ഥാതി ഓവാദപടിഗ്ഗാഹകേസു ഭിക്ഖൂസു. നോ ചസ്സാതി നോ ചേ അസ്സ. സഭം വാതി സമജ്ജം വാ. സാ ഹി സഹ ഭാസന്തി ഏത്ഥ, സന്തേഹി വാ ഭാതി ദിബ്ബതീതി ‘‘സഭാ’’തി വുച്ചതി, തം സഭം വാ ഉപസങ്കമിസ്സാമീതി യോജനാ. തത്രാതി തസ്മിം സഭാദികേ. ഏവം ‘‘തത്ഥാ’’തിപദേപി.

ചതുദ്ദസന്നം പൂരണോ ചാതുദ്ദസോ, തസ്മിം പവാരേത്വാതി സമ്ബന്ധോ. ഭിക്ഖുസങ്ഘേതി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സന്തികേ, സമീപത്ഥേ ചേതം ഭുമ്മവചനം. അജ്ജതനാതി ഏത്ഥ അസ്മിം അഹനി അജ്ജ, ഇമസദ്ദതോ അഹനീതി അത്ഥേ ജ്ജപച്ചയോ, ഇമസദ്ദസ്സ ച അകാരോ, അജ്ജ ഏവ അജ്ജതനാ, സ്വത്ഥോ ഹി തനപച്ചയോ. അപരസ്മിം അഹനി അപരജ്ജ, അപരസദ്ദതോ അഹനീതി അത്ഥേ ജ്ജപച്ചയോ സത്തമ്യന്തോയേവ. ഏത്ഥാതി പവാരണേ, ‘‘അനുജാനാമീ’’തിആദിവചനേ വാ. ഹീതി സച്ചം.

കോലാഹലന്തി കോതൂഹലം. പഠമം ഭിക്ഖുനീ യാചിതബ്ബാതി സങ്ഘേന പഠമം ഭിക്ഖുനീ യാചിതബ്ബാ.

തായ ഭിക്ഖുനിയാ വചനീയോ അസ്സാതി യോജനാ. പസ്സന്തോ പടികരിസ്സതീതി വജ്ജാവജ്ജം പസ്സന്തോ ഹുത്വാ പടികരിസ്സതി.

ഉഭിന്നന്തി ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീനം. യഥാഠാനേയേവാതി യം യം ഠാനം യഥാഠാനം, തസ്മിം യഥാഠാനേയേവ. കേനചി പരിയായേനാതി കേനചി കാരണേന. അവപുബ്ബോ വരസദ്ദോ പിഹിതത്ഥോതി ആഹ ‘‘പിഹിതോ’’തി. വചനംയേവാതി ഓവാദവചനംയേവ. പഥോതി ജേട്ഠകട്ഠാനേ ഠാനസ്സ കാരണത്താ പഥോ. ദോസം പനാതി അഭിക്കമനാദീസു ¶ ആദീനവം പന. അഞ്ജേന്തീതി മക്ഖേന്തി. ഭിക്ഖൂഹി പന ഓവദിതും അനുസാസിതും വട്ടതീതി യോജനാ.

അഞ്ഞന്തി ഓവാദതോ അഞ്ഞം. ഏസോതി ഗരുധമ്മോ.

൧൫൦. ‘‘അധമ്മകമ്മേ’’തി ഏത്ഥ കതമം കമ്മം നാമാതി ആഹ ‘‘അധമ്മകമ്മേതിആദീസൂ’’തിആദി. തത്ഥാതി അധമ്മകമ്മധമ്മകമ്മേസു.

൧൫൨. ഉദ്ദേസം ദേന്തോ ഭണതി, അനാപത്തീതി യോജനാ. ഓസാരേതീതി കഥേതി. ചതുപരിസതീതി ചതുപരിസസ്മിം. തത്രാപീതി തേന ഭിക്ഖുനീനം സുണനകാരണേനാതി. പഠമം.

൨. അത്ഥങ്ഗതസിക്ഖാപദം

൧൫൩. ദുതിയേ ¶ പരിയായസദ്ദോ വാരത്ഥോതി ആഹ ‘‘വാരേനാ’’തി. വാരോതി ച അനുക്കമോയേവാതി ആഹ ‘‘പടിപാടിയാതി അത്ഥോ’’തി. അധികം ചിത്തം ഇമസ്സാതി അധിചേതോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അധിചിത്തവതോ’’തിആദി. അധിചിത്തം നാമ ഇധ അരഹത്തഫലചിത്തമേവ, ന വിപസ്സനാപാദകഭൂതം അട്ഠസമാപത്തിചിത്തന്തി ആഹ ‘‘അരഹത്തഫലചിത്തേനാ’’തി. ‘‘അധിചിത്തസിക്ഖാ’’തിആദീസു (പാരാ. ൪൫; ദീ. നി. ൩.൩൦൫; മ. നി. ൧.൪൯൭; അ. നി. ൬.൧൦൫; മഹാനി. ൧൦) ഹി വിപസ്സനാപാദകഭൂതം അട്ഠസമാപത്തിചിത്തം ‘‘അധിചിത്ത’’ന്തി വുച്ചതി. ന പമജ്ജതോതി ന പമജ്ജന്തസ്സ. സാതച്ചകിരിയായാതി സതതകരണേന. ഉഭോ ലോകേ മുനതി ജാനാതീതി മുനീതി ച, മോനം വുച്ചതി ഞാണം മുനനട്ഠേന ജാനനത്ഥേന, തമസ്സത്ഥീതി മുനീതി ച ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘മുനിനോതീ’’തിആദി. തത്ഥ ‘‘യോ മുനതി…പേ… മുനനേന വാ’’തിഇമിനാ പഠമത്ഥം ദസ്സേതി, ‘‘മോനം വുച്ചതി…പേ… വുച്ചതീ’’തിഇമിനാ ദുതിയത്ഥം ദസ്സേതി. മുന ഗതിയന്തി ധാതുപാഠേസു (സദ്ദനീതിധാതുമാലായം ൧൫ പകാരന്തധാതു) വുത്തത്താ ‘‘യോ മുനതീ’’തി ഏത്ഥ ഭൂവാദിഗണികോ മുനധാതുയേവ, ന കീയാദിഗണികോ മുധാതൂതി ദട്ഠബ്ബം. അഥ വാ മുന ഞാണേതി ധാതുപാഠേസു (സദ്ദനീതിധാതുമാലായം ൧൭ കിയാദിഗണിക) വുത്തത്താ ‘‘മുനാതീ’’തി കീയാദിഗണികോവ. ധാത്വന്തനകാരലോപോതി ദട്ഠബ്ബം. ‘‘മോനം വുച്ചതി ഞാണ’’ന്തി ചേത്ഥ ഞാണം നാമ ¶ അരഹത്തഞാണമേവ. മോനസ്സ പഥോ മോനപഥോതി വുത്തേ സത്തതിംസ ബോധിപക്ഖിയധമ്മാവ അധിപ്പേതാതി ആഹ ‘‘സത്തതിംസബോധിപക്ഖിയധമ്മേസൂ’’തി. അഥ വാ അധിസീലസിക്ഖാദയോ അധിപ്പേതാതി ആഹ ‘‘തീസു വാ സിക്ഖാസൂ’’തി. പുബ്ബഭാഗപടിപദന്തി അരഹത്തഞാണസ്സ പുബ്ബഭാഗേ പവത്തം സീലസമഥവിപസ്സനാസങ്ഖാതം പടിപദം. പുബ്ബഭാഗേതി അരഹത്തഞാണസ്സ പുബ്ബഭാഗേ. ഏത്ഥാതി ‘‘അധിചേതസോ…പേ… സിക്ഖതോ’’തി വചനേ. ‘‘താദിനോ’’തിപദം ‘‘മുനിനോ’’തിപദേന യോജേതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘താദിസസ്സ ഖീണാസവമുനിനോ’’തി. ഏത്ഥാതി ‘‘സോകാ ന ഭവന്തി താദിനോ’’തി വചനേ. രാഗാദയോ ഉപസമേതീതി ഉപസന്തോതി ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘രാഗാദീന’’ന്തി. സതി അസ്സത്ഥീതി സതിമാതി കത്വാ മന്തുസദ്ദോ നിച്ചയോഗത്ഥോതി ആഹ ‘‘സതിയാ അവിരഹിതസ്സാ’’തി.

ന കസീയതി ന വിലേഖീയതീതി അകാസോ, സോയേവ ആകാസോ. അന്തരേന ഛിദ്ദേന ഇക്ഖിതബ്ബോതി അന്തലിക്ഖോ. ആകാസോ ഹി ചതുബ്ബിധോ അജടാകാസോ, കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസോ, പരിച്ഛിന്നാകാസോ, രൂപപരിച്ഛേദാകാസോതി. തത്ഥ അജടാകാസോവ ഇധാധിപ്പേതോ ‘‘അന്തലിക്ഖേ’’തി വിസേസിതത്താ. തേനാഹ ‘‘ന കസിണുഗ്ഘാടിമേ, ന പന രൂപപരിച്ഛേദേ’’തി. പരിച്ഛിന്നാകാസോപി രൂപപരിച്ഛേദാകാസേന സങ്ഗഹിതോ. ‘‘മ’’ന്തി പദം ‘‘അവമഞ്ഞന്തീ’’തി പദേ കമ്മം. ഏത്തകമേവാതി ഏതപ്പമാണം ¶ ‘‘അധിചേതസോ’’തിആദിസങ്ഖാതം വചനമേവ, ന അഞ്ഞം ബുദ്ധവചനന്തി അത്ഥോ. അയന്തി ചൂളപന്ഥകോ ഥേരോ. ഹന്ദാതി വസ്സഗ്ഗത്ഥേ നിപാതോ. മമ ആനുഭാവം ദസ്സേമി, തുമ്ഹേ പസ്സഥ ഗണ്ഹഥാതി അധിപ്പായോ. വുട്ഠായാതി തതോ ചതുത്ഥജ്ഝാനതോ വുട്ഠഹിത്വാ. അന്തരാപി ധായതീതി ഏത്ഥ പിസദ്ദസ്സ അട്ഠാനത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അന്തരധായതിപീ’’തി. ഏസേവ നയോ ‘‘സേയ്യമ്പി കപ്പേതീ’’തി ഏത്ഥപി. ഥേരോതി ചൂളപന്ഥകോ ഥേരോ. ഇദം പദം അന്തരന്തരാ യുത്തട്ഠാനേസു സമ്ബന്ധിത്വാ ‘‘തഞ്ചേവ ഭണതീ’’തിഇമിനാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. ഭാതുഥേരസ്സാതി ജേട്ഠകഭാതുഭൂതസ്സ മഹാപന്ഥകഥേരസ്സ.

പദ്മന്തി ¶ ഗാഥായം തയോ പാദാ ഇന്ദവജിരാ, ചതുത്ഥപാദോ ഉപേന്ദവജിരോ. തസ്മാ പദ്മന്തി ഏത്ഥ മകാരേ പരേ ദുകാരുകാരസ്സ ലോപം കത്വാ പരക്ഖരം നേത്വാ ‘‘പദ്മ’’ന്തി ദ്വിഭാവേന ലിഖിതബ്ബം. അവീതഗന്ധന്തി ഏത്ഥ വീതി ദീഘുച്ചാരണമേവ യുത്തം. പങ്കേ ദവതി ഗച്ഛതീതി പദുമം. കോകം ദുഗ്ഗന്ധസ്സ ആദാനം നുദതി അപനേതീതി കോകനുദം. സുന്ദരോ ഗന്ധോ ഇമസ്സാതി സുഗന്ധം. അയം പനേത്ഥ യോജനാ – യഥാ കോകനുദസങ്ഖാതം സുഗന്ധം പാതോ പഗേവ ബാലാതപേന ഫുല്ലം വികസിതം അവീതഗന്ധം ഹുത്വാ വിരോചമാനം പദുമം സിയാ, തഥാ അങ്ഗീരസം അങ്ഗിതോ സരീരതോ നിച്ഛരണപഭസ്സരരസം ഹുത്വാ വിരോചമാനഭൂതം അന്തലിക്ഖേ തപന്തം ആദിച്ചം ഇവ തേധാതുകേ തപന്തം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം പസ്സാതി.

പഗുണന്തി വാചുഗ്ഗതം. തതോതി അസക്കുണേയ്യതോ. നന്തി ചൂളപന്ഥകം. ഥേരോതി മഹാപന്ഥകോ ഥേരോ നിക്കഡ്ഢാപേസീതി സമ്ബന്ധോ. സോതി ചൂളപന്ഥകോ. അഥാതി തസ്മിം കാലേ. ഭഗവാ ആഹാതി യോജനാ. ബുദ്ധചക്ഖുനാതി ആസയാനുസയഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണസങ്ഖാതേന സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധാനം ചക്ഖുനാ. തന്തി ചൂളപന്ഥകം. തസ്സാതി ചൂളപന്ഥകസ്സ. അഥാതി തസ്മിം ആരോചനകാലേ. അസ്സാതി ചൂളപന്ഥകസ്സ, ദത്വാതി സമ്ബന്ധോ. രജം മലം ഹരതി അപനേതീതി രജോഹരണം, പിലോതികഖണ്ഡം. സോതി ചൂളപന്ഥകോ. തസ്സാതി പിലോതികഖണ്ഡസ്സ, ‘‘അന്ത’’ന്തിപദേ അവയവിസമ്ബന്ധോ. പരിസുദ്ധമ്പീതി പിസദ്ദോ അപരിസുദ്ധേ പിലോതികഖണ്ഡേ കാ നാമ കഥാതി ദസ്സേതി. സംവേഗന്തി സന്താസം ഭയന്തി അത്ഥോ. അഥാതി തസ്മിം ആരമ്ഭകാലേ. അസ്സാതി ചൂളപന്ഥകസ്സ. ‘‘ത’’ന്തിപദം ‘‘മമായനഭാവ’’ന്തിപദേന സമ്ബന്ധം കത്വാ യോജനാ കാതബ്ബാതി. ദുതിയം.

൩. ഭിക്ഖുനുപസ്സയസിക്ഖാപദം

൧൬൨. തതിയേ ‘‘ഓവദതി പാചിത്തിയസ്സാ’’തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തേപി വിസേസതോ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോതി ¶ ആഹ ‘‘അട്ഠഹി ഗരുധമ്മേഹി ഓവദന്തസ്സേവ പാചിത്തിയ’’ന്തി. ഇതോതി ഇമസ്മാ സിക്ഖാപദമ്ഹാ. യത്ഥ ¶ യത്ഥാതി യസ്മിം യസ്മിം സിക്ഖാപദേ. സബ്ബത്ഥ തത്ഥ തത്ഥാതി യോജനാതി. തതിയം.

പകിണ്ണകകഥാ

ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ. ഇദം പകിണ്ണകം വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. തീണി പാചിത്തിയാനീതി ഭിക്ഖുനോ അസമ്മതത്താ ഏകം പാചിത്തിയം, സൂരിയസ്സ അത്ഥങ്ഗതത്താ ഏകം, ഭിക്ഖുനുപസ്സയം ഉപസങ്കമിതത്താ ഏകന്തി തീണി പാചിത്തിയാനി. കഥന്തി കേന കാരണേന ഹോതീതി യോജനാ. തത്ഥാതി ഭിക്ഖുനുപസ്സയം. തസ്സേവാതി സമ്മതസ്സേവ ഭിക്ഖുനോ. അഞ്ഞേന ധമ്മേനാതി ഗരുധമ്മേഹി അഞ്ഞേന ധമ്മേന. ദിവാ പനാതി സൂരിയുഗ്ഗമനതോ തസ്സ അനത്ഥങ്ഗതേയേവാതി.

൪. ആമിസസിക്ഖാപദം

൧൬൪. ചതുത്ഥേ ബഹും മാനം കതം യേഹീതി ബഹുകതാ. ബഹുകതാ ഹുത്വാ ന ഓവദന്തീതി അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ന ബഹുകതാ’’തിആദി. ധമ്മേതി സീലാദിധമ്മേ. അധിപ്പായോതി ‘‘ന ബഹുകതാ’’തിപദസ്സ, ഛബ്ബഗ്ഗിയാനം വാ അധിപ്പായോതി യോജനാ. ‘‘കത്തുകാമോതി ആദീന’’ന്തിപദം ‘‘അത്ഥോ’’തിപദേ വാചകസമ്ബന്ധോ.

അസമ്മതോ നാമ ഠപിതോ വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. സമ്മുതിന്തി ഭിക്ഖുനോവാദകസമ്മുതിം. പച്ഛാ സാമണേരഭൂമിയം ഠിതോതി യോജനാതി. ചതുത്ഥം.

൫. ചീവരദാനസിക്ഖാപദം

൧൬൯. പഞ്ചമേ രഥികായാതി രച്ഛായ. സാ ഹി രഥസ്സ ഹിതത്താ രഥികാതി വുച്ചതി. സന്ദിട്ഠാതി സമോധാനവസേന ദസ്സീയിത്ഥാതി സന്ദിട്ഠാ. ദിട്ഠമത്തകാ മിത്താതി ആഹ ‘‘മിത്താ’’തി. സേസന്തി വുത്തവചനതോ സേസം വചനം. തത്രാതി ചീവരപടിഗ്ഗഹണസിക്ഖാപദേ. ഹീതി വിസേസജോതകം. ഇധാതി ഇമസ്മിം ചീവരദാനസിക്ഖാപദേതി. പഞ്ചമം.

൬. ചീവരസിബ്ബനസിക്ഖാപദം

൧൭൫. ഛട്ഠേ ¶ ¶ ഉദായീതി ഏത്ഥ മഹാഉദായീ, കാളുദായീ, ലാളുദായീതി തയോ ഉദായീ ഹോന്തി. തേസു തതിയോവാധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘ലാളുദായീ’’തി. പഭാവേന ഠാതി പവത്തതീതി പട്ഠോതി കതേ പടിബലോവ ലബ്ഭതി. തേനാഹ ‘‘പടിബലോ’’തി. നിപുണോതി കുസലോ. ‘‘പടിഭാനേന കതചിത്ത’’ന്തിഇമിനാ ‘‘പടിഭാനചിത്ത’’ന്തി പദസ്സ മജ്ഝേ പദലോപം ദസ്സേതി. സോതി ലാളുദായീ അകാസീതി സമ്ബന്ധോ. തസ്സാതി ചീവരസ്സ. ‘‘യഥാസംഹട’’ന്തി ഏത്ഥ ഏവസദ്ദോ അജ്ഝാഹരിതബ്ബോതി ആഹ ‘‘യഥാസംഹടമേവാ’’തി.

൧൭൬. യം ചീവരം നിവാസിതും വാ പാരുപിതും വാ സക്കാ ഹോതി, തം ചീവരം നാമാതി യോജനാ. ഏവം ഹീതി ഏവമേവ. ‘‘ദുക്കട’’ന്തിഇമിനാ ‘‘സയം സിബ്ബതി, ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാ’’തി ഏത്ഥ അന്തരാപത്തിം ദസ്സേതി. ആരാതി സൂചി. സാ ഹി അരതി നിസ്സങ്ഗവസേന ഗച്ഛതി പവിസതീതി ‘‘ആരാ’’തി വുച്ചതി, തസ്സാ പഥോ ഗമനം ആരാപഥോ, തസ്മിം, ആരാപഥസ്സ നീഹരണാവസാനത്താ ‘‘നീഹരണേ’’തി വുത്തം. സതക്ഖത്തുമ്പീതി അനേകക്ഖത്തുമ്പി. ആണത്തോതി ആണാപീയതീതി ആണത്തോ. ‘‘ആണാപിതോ’’തി വത്തബ്ബേ ണാപേസദ്ദസ്സ ലോപം, ഇകാരസ്സ ച അകാരം കത്വാ, ‘‘ആദത്തേ’’തി ആഖ്യാതപദേ തേവിഭത്തിയാ വിയ തപച്ചയസ്സ ച ദ്വിഭാവം കത്വാ ഏവം വുത്തം. തേനാഹ ‘‘സകിം ചീവരം സിബ്ബാതി വുത്തോ’’തി. അഥ പനാതി തതോ അഞ്ഞഥാ പന. ആണത്തസ്സാതി ആണാപിതസ്സ. സമ്ബഹുലാനിപി പാചിത്തിയാനി ഹോന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

യേപി നിസ്സിതകാ സിബ്ബന്തീതി യോജനാ, ആചരിയുപജ്ഝായേസു സിബ്ബന്തേസൂതി സമ്ബന്ധോ. തേസന്തി ആചരിയുപജ്ഝായാനം. തേസമ്പീതി നിസ്സിതകാനമ്പി. ഞാതികാനം ഭിക്ഖുനീനം ചീവരന്തി സമ്ബന്ധോ. ‘‘അന്തേവാസികേഹീ’’തിപദം ‘‘സിബ്ബാപേന്തീ’’തിപദേ കാരിതകമ്മം. തത്രാപീതി ആചരിയുപജ്ഝായേഹി സിബ്ബാപനേപി. ‘‘അന്തേവാസികേ’’തിപദം ‘‘വഞ്ചേത്വാ’’തിപദേ ¶ സുദ്ധകമ്മം, ‘‘സിബ്ബാപേന്തീ’’തിപദേ കാരിതകമ്മം. ഇതരേസന്തി ആചരിയുപജ്ഝായാനന്തി. ഛട്ഠം.

൭. സംവിധാനസിക്ഖാപദം

൧൮൧. സത്തമേ ‘‘താസം ഭിക്ഖുനീനം പച്ഛാ ഗച്ഛന്തീന’’ന്തി പദാനി ‘‘പത്തചീവര’’ന്തി പാഠസേസേന യോജേതബ്ബാനീതി ആഹ ‘‘പച്ഛാ ഗച്ഛന്തീനം പത്തചീവര’’ന്തി. താ ഭിക്ഖുനിയോ പച്ഛാ ഗച്ഛന്തിയോതി വിഭത്തിവിപല്ലാസം കത്വാ ‘‘ദൂസേസു’’ന്തിപദേന യോജേതബ്ബാനീതി ആഹ ‘‘താ ഭിക്ഖുനിയോ ¶ ചോരാ ദൂസയിംസൂ’’തി. അഥ വാ വിഭത്തിവിപല്ലാസമകത്വാ ‘‘അച്ഛിന്ദിംസൂ’’തി പദേ ‘‘പത്തചീവര’’ന്തിപദം അജ്ഝാഹരിത്വാ ‘‘ദൂസേസു’’ന്തിപദേ ‘‘സീല’’ന്തി പാഠം അജ്ഝാഹരിത്വാ യോജേതബ്ബന്തി ദട്ഠബ്ബം.

൧൮൨-൩. സംപുബ്ബോ, വിപുബ്ബോ ച ധാധാതു ത്വാപച്ചയോ ഹോതീതി ആഹ ‘‘സംവിദഹിത്വാ’’തി. കുക്കുടോതി തമ്ബചൂളോ. സോ ഹി കുകതി ആഹാരത്ഥം പാണകാദയോ ആദദാതീതി കുക്കുടോ. അയന്തി ഗാമോ. അധികരണേ ണോതി ആഹ ‘‘സമ്പദന്തി ഏത്ഥാ’’തി. ഏത്ഥാതി ച ഏതസ്മിം ഗാമേ. ഉത്തരപദസ്സ അധികരണത്ഥത്താ പുബ്ബപദേന ഛട്ഠീസമാസോതി ആഹ ‘‘കുക്കുടാന’’ന്തിആദി. ഏവം ണസദ്ദസ്സ അധികരണത്ഥം, പുബ്ബപദേന ഛട്ഠീസമാസഞ്ച ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ണസദ്ദസ്സ ഭാവത്ഥം, പുബ്ബപദേന ബാഹിരത്ഥസമാസഞ്ച ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘അഥ വാ’’തി. തത്ഥാതി പച്ഛിമപാഠേ. ഉപ്പതിത്വാതി ഉഡ്ഡിത്വാ ഉദ്ധം ആകാസം ലങ്ഗിത്വാതി അത്ഥോ. ഏത്ഥാതി പച്ഛിമപാഠേ. ദ്വിധാതി പദഗമനപക്ഖഗമനവസേന ദ്വിപകാരേന. ‘‘ഉപചാരോ ന ലബ്ഭതീ’’തിഇമിനാ ഗാമന്തരോ ന ഹോതി, ഏകഗാമോയേവ പന ഹോതി, തസ്മാ ആപത്തിപി ഏകായേവ ഹോതീതി ദസ്സേതി. പച്ചൂസേതി പഭാതേ. സോ ഹി പടിവിരുദ്ധം തിമിരം ഉസേതി നാസേതീതി പച്ചൂസോതി വുച്ചതി. വസ്സന്തസ്സാതി രവന്തസ്സ. ‘‘വചനതോ’’തിപദം ‘‘ആപത്തിയേവാ’’തിപദേ ഞാപകഹേതു. രതനമത്തന്തരോതി കുക്കുപമാണേന ബ്യവധാനോ.

തത്രാതി ¶ ‘‘ഗാമന്തരേ ഗാമന്തരേ’’തി വചനേ. ഹീതി വിത്ഥാരോ. ഉഭോപീതി ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനിയോപി സംവിദഹന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ന വദന്തീതി അട്ഠകഥാചരിയാ ന കഥയന്തി. ചതുന്നം മഗ്ഗാനം സമാഗമട്ഠാനം ചതുക്കം, ദ്വിന്നം, തിണ്ണം, ചതുക്കതോ അതിരേകാനം വാ മഗ്ഗാനം സമ്ബദ്ധട്ഠാനം സിങ്ഘാടകം. തത്രാപീതി ഉപചാരോക്കമനേപി. ഗാമതോതി അത്തനോ ഗാമതോ. യാവ ന ഓക്കമന്തി, താവാതി യോജനാ. സന്ധായാതി ആരബ്ഭ. അഥാതി തസ്മിം നിക്ഖമനകാലേ. ദ്വേപീതി ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനിയോപി ഗച്ഛന്തീതി സമ്ബന്ധോ. തന്തി വചനം.

ഹീതി വിസേസോ. ‘‘ഗാമന്തരേ ഗാമന്തരേ’’തി പുരിമസ്മിം നയേ അതിക്കമേ അനാപത്തി, ഓക്കമനേ ആപത്തീതി അയം വിസേസോ.

൧൮൪. ഗതപുബ്ബത്ഥാതി ഗതപുബ്ബാ അത്ഥ ഭവഥാതി അത്ഥോ. ഏഹി ഗച്ഛാമാതി വാ ആഗച്ഛേയ്യാസീതി വാ വദതീതി യോജനാ. ചേതിയവന്ദനത്ഥന്തി ഥൂപസ്സ വന്ദിതും.

൧൮൫. വിസങ്കേതേനാതി ¶ ഏത്ഥ കാലവിസങ്കേതോ, ദ്വാരവിസങ്കേതോ, മഗ്ഗവിസങ്കേതോതി തിവിധോ. തത്ഥ കാലവിസങ്കേതേനേവ അനാപത്തിം സന്ധായ ‘‘വിസങ്കേതേന ഗച്ഛന്തി, അനാപത്തീ’’തി ആഹ. ദ്വാരവിസങ്കേതേന വാ മഗ്ഗവിസങ്കേതേന വാ ആപത്തിമോക്ഖോ നത്ഥി. തമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പുരേഭത്ത’’ന്തിആദി. ചക്കസമാരുള്ഹാതി ഇരിയാപഥചക്കം വാ സകടചക്കം വാ സമ്മാ ആരുള്ഹാ. ജനപദാതി ജനകോട്ഠാസാ. പരിയായന്തീതി പരി പുനപ്പുനം യന്തി ച ആയന്തി ചാതി. സത്തമം.

൮. നാവാഭിരുഹനസിക്ഖാപദം

൧൮൮. അട്ഠമേ സഹ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഥവനം അഭിത്ഥവനം സന്ഥവോ, സങ്ഗമോതി വുത്തം ഹോതി. മിത്തഭാവേന സന്ഥവോ മിത്തസന്ഥവോ, ലോകേഹി അസ്സാദേതബ്ബോ ച സോ മിത്തസന്ഥവോ ചേതി ലോകസ്സാദമിത്തസന്ഥവോ, തസ്സ വസോ പഭൂ, തേന വാ ആയത്തോതി ലോകസ്സാദമിത്തസന്ഥവവസോ, തേന. ഉദ്ധം ഗച്ഛതീതി ഉദ്ധംഗാമിനീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഉദ്ധ’’ന്തിആദി. ഉദ്ധന്തി ച ഇധ പടിസോതോ. തേനാഹ ¶ ‘‘നദിയാ പടിസോത’’ന്തി. ‘‘ഉദ്ധംഗാമിനി’’ന്തിമാതികാപദം ‘‘ഉജ്ജവനികായാ’’തിപദഭാജനിയാ സംസന്ദേന്തോ ആഹ ‘‘യസ്മാ പനാ’’തിആദി. യോതി ഭിക്ഖു. ഉദ്ധം ജവനതോതി പടിസോതം ഗമനതോ. തേനാതി തേന ഹേതുനാ. അസ്സാതി ‘‘ഉദ്ധംഗാമിനി’’ന്തിപദസ്സ. അനുസോതം ഇധ അധോ നാമാതി ആഹ ‘‘അനുസോത’’ന്തി. അസ്സപീതി പിസദ്ദോ പുരിമാപേക്ഖോ. തത്ഥാതി ‘‘ഉദ്ധംഗാമിനിം വാ അധോഗാമിനിം വാ’’തിവചനേ. യന്തി നാവം ഹരന്തീതി സമ്ബന്ധോ. സമ്പടിപാദനത്ഥന്തി സമ്മാ പടിമുഖം പാദനത്ഥം, ഉജുപജ്ജാപനത്ഥന്തി അത്ഥോ. ഏത്ഥാതി നാവായം. ‘‘ഠപേത്വാ’’തിപദഭാജനിമപേക്ഖിത്വാ ‘‘ഉപയോഗത്ഥേ നിസ്സക്കവചന’’ന്തി ആഹ. ‘‘അഞ്ഞത്രാ’’തി മാതികാപദേ അപേക്ഖിതേ നിസ്സക്കത്ഥേ നിസ്സക്കവചനമ്പി യുജ്ജതേവ.

൧൮൯. ഏകം തീരം അഗാമകം അരഞ്ഞം ഹോതീതി യോജനാ. അദ്ധയോജനഗണനായ പാചിത്തിയാനി ഹോന്തീതി സമ്ബന്ധോ. മജ്ഝേന ഗമനേപീതി പിസദ്ദോ അഗാമകഅരഞ്ഞതീരപസ്സേന ഗമനേ കാ നാമ കഥാതി ദസ്സേതി. ന കേവലം നദിയാതി കേവലം നദിയാ ഏവ അനാപത്തി നാതി യോജനാ, അഞ്ഞേസുപി സമുദ്ദാദീസു അനാപത്തീതി അധിപ്പായോ. യോപി ഭിക്ഖു ഗച്ഛതീതി സമ്ബന്ധോ. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ.

൧൯൧. കാലവിസങ്കേതോ, തിത്ഥവിസങ്കേതോ, നാവാവിസങ്കേതോതി തിവിധോ വിസങ്കേതോ. തത്ഥ കാലവിസങ്കേതേന ¶ അനാപത്തിം സന്ധായ ‘‘വിസങ്കേതേന അഭിരുഹന്തീ’’തി വുത്തം. അഞ്ഞേന വിസങ്കേതേന ആപത്തിയേവ, തമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഇധാപീ’’തിആദീതി. അട്ഠമം.

൯. പരിപാചിതസിക്ഖാപദം

൧൯൨. നവമേ മഹാനാഗേസൂതി മഹാഅരഹന്തേസു തിട്ഠമാനേസു സന്തേസു, ചേതകേ പേസ്സഭൂതേ നവകേ ഭിക്ഖൂ നിമന്തേതീതി അധിപ്പായോ. ഇതരഥാതി വിഭത്തിവിപല്ലാസതോ വാ പാഠസേസതോ വാ അഞ്ഞേന പകാരേന. അന്തരം മജ്ഝം പത്താ കഥാ അന്തരകഥാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അവസാന’’ന്തിആദി. പകിരീയിത്ഥാതി പകതാ, ന ¶ പകതാ വിപ്പകതാതി വുത്തേ കരിയമാനകഥാവാതി ആഹ ‘‘കരിയമാനാ ഹോതീ’’തി. അദ്ധച്ഛികേനാതി ഉപഡ്ഢചക്ഖുനാ. തേഹീതി ഥേരേഹി.

൧൯൪. ലദ്ധബ്ബന്തി ലദ്ധാരഹം. അസ്സാതി ‘‘ഭിക്ഖുനിപരിപാചിത’’ന്തിപദസ്സ. സമ്മാ ആരഭിതബ്ബോതി സമാരമ്ഭോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സമാരദ്ധം വുച്ചതീ’’തി. പടിയാദിതസ്സാതി പരിപാചിതസ്സ ഭത്തസ്സ. ഗിഹീനം സമാരമ്ഭോതി ഗിഹിസമാരമ്ഭോ, കത്വത്ഥേ ചേതം സാമിവചനം. തതോതി തതോ ഭത്തതോ. അഞ്ഞത്രാതി വിനാ. തമത്ഥം വിവരന്തോ ആഹ ‘‘തം പിണ്ഡപാതം ഠപേത്വാ’’തി. പദഭാജനേ പന വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. ‘‘ഞാതകപവാരിതേഹീ’’തിപദം ‘‘അസമാരദ്ധോ’’തിപദേ കത്താ. അത്ഥതോതി ഭിക്ഖുനിഅപരിപാചിതഅത്ഥതോ. തസ്മാതി യസ്മാ അത്ഥതോ സമാരദ്ധോവ ഹോതി, തസ്മാ.

൧൯൫. പടിയാദിതന്തി പടിയത്തം. പകതിയാ പടിയത്തം പകതിപടിയത്തന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പകതിയാ’’തിആദി. മഹാപച്ചരിയം പന വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. തസ്സാതി തസ്സേവ ഭിക്ഖുനോ. അഞ്ഞസ്സാതി തതോ അഞ്ഞസ്സ ഭിക്ഖുനോ.

൧൯൭. ഭിക്ഖുനിപരിപാചിതേപീതി പിസദ്ദോ ഭിക്ഖുനിഅപരിപാചിതേ കാ നാമ കഥാതി ദസ്സേതീതി. നവമം.

൧൦. രഹോനിസജ്ജസിക്ഖാപദം

൧൯൮. ദസമേ പാളിഅത്ഥോ ചാതി ഏത്ഥ പാളിസദ്ദോ വിനിച്ഛിയസദ്ദേ ച യോജേതബ്ബോ ‘‘പാളിവിനിച്ഛയോ’’തി. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. ‘‘ഇദം സിക്ഖാപദ’’ന്തിപദം ‘‘ഏകപരിച്ഛേദ’’ന്തിപദേ ¶ തുല്യത്ഥകത്താ, ‘‘പഞ്ഞത്ത’’ന്തിപദേ കമ്മം. ഉപരീതി അചേലകവഗ്ഗേതി. ദസമം.

ഓവാദവഗ്ഗോ തതിയോ.

൪. ഭോജനവഗ്ഗോ

൧. ആവസഥപിണ്ഡസിക്ഖാപദ-അത്ഥയോജനാ

൨൦൩. ഭോജനവഗ്ഗസ്സ ¶ പഠമേ ആവസഥേ പഞ്ഞത്തോ പിണ്ഡോ ആവസഥപിണ്ഡോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സമന്താ’’തിആദി. പരിക്ഖിത്തന്തി പരിവുതം ആവസഥന്തി സമ്ബന്ധോ. അദ്ധം പഥം ഗച്ഛന്തീതി അദ്ധികാ. ഗിലായന്തി രുജന്തീതി ഗിലാനാ. ഗബ്ഭോ കുച്ഛിട്ഠസത്തോ ഏതാസന്തി ഗബ്ഭിനിയോ. മലം പബ്ബാജേന്തീതി പബ്ബജിതാ, തേസം യഥാനുരൂപന്തി സമ്ബന്ധോ. പഞ്ഞത്താനി മഞ്ചപീഠാനി ഏത്ഥാതി പഞ്ഞത്തമഞ്ചപീഠോ, തം. അനേകഗബ്ഭപരിച്ഛേദം അനേകപമുഖപരിച്ഛേദം ആവസഥം കത്വാതി യോജനാ. തത്ഥാതി ആവസഥേ. തേസം തേസന്തി അദ്ധികാദീനം. ഹിയ്യോസദ്ദസ്സ അതീതാനന്തരാഹസ്സ ച അനാഗതാനന്തരാഹസ്സ ച വാചകത്താ ഇധ അനാഗതാനന്തരാഹവാചകോതി ആഹ ‘‘സ്വേപീ’’തി. കുഹിം ഗതാ ഇതി വുത്തേതി യോജനാ. ‘‘കുക്കുച്ചായന്തോ’’തിപദസ്സ നാമധാതും ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘കുക്കുച്ചം കരോന്തോ’’തി.

൨൦൬. ‘‘അദ്ധയോജനം വാ യോജനം വാ’’തിഇമിനാ ‘‘പക്കമിതു’’ന്തിപദസ്സ കമ്മം ദസ്സേതി. ‘‘ഗന്തു’’ന്തിഇമിനാ കമുസദ്ദസ്സ പദവിക്ഖേപത്ഥം ദസ്സേതി. ‘‘അനോദിസ്സാ’’തിപദസ്സ ത്വാപച്ചയന്തഭാവം ദസ്സേതും ‘‘അനുദ്ദിസിത്വാ’’തി വുത്തം. പാസം ഡേതീതി പാസണ്ഡോ, സത്താനം ചിത്തേസു ദിട്ഠിപാസം ഖിപതീതി അത്ഥോ. അഥ വാ തണ്ഹാപാസം, ദിട്ഠിപാസഞ്ച ഡേതി ഉഡ്ഡേതീതി പാസണ്ഡോ, തം പാസണ്ഡം. യാവതത്ഥോ പഞ്ഞത്തോ ഹോതീതി യാവതാ അത്ഥോ ഹോതി, താവതാ പഞ്ഞത്തോ ഹോതീതി യോജനാ. ‘‘യാവദത്ഥോ’’തിപി പാഠോ, അയമേവത്ഥോ. ദകാരോ പദസന്ധികരോ. സകിം ഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി ഏകദിവസം സകിം ഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘ഏകദിവസം ഭുഞ്ജിതബ്ബ’’ന്തി.

ഏത്ഥാതി ¶ ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ. ഏകകുലേന വാ പഞ്ഞത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. ഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതി ഏകതോ ഹുത്വാ പഞ്ഞത്തത്താതി അധിപ്പായോ. നാനാകുലേഹി പഞ്ഞത്തം പിണ്ഡന്തി യോജനാ. ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി നാനാകുലാനി ഏകതോ അഹുത്വാ വിസും വിസും പഞ്ഞത്തത്താതി അധിപ്പായോ. യോപി പിണ്ഡോ ¶ ഛിജ്ജതീതി സമ്ബന്ധോ. ഉപച്ഛിന്ദിത്വാതി അസദ്ധിയാദിപാപചിത്തത്താ ഉപച്ഛിന്ദിത്വാ.

൨൦൮. അനുവസിത്വാതി പുനപ്പുനം വസിത്വാ. അന്തരാമഗ്ഗേ ഗച്ഛന്തത്താ ‘‘ഗച്ഛന്തോ ഭുഞ്ജതീ’’തി ഇദം താവ യുത്തം ഹോതു, ഗതട്ഠാനേ പന ഗമിതത്താ കഥം? പച്ചുപ്പന്നസമീപോപി അതീതോ തേന സങ്ഗഹിതത്താ യുത്തം. ‘‘കുതോ നു ത്വം ഭിക്ഖു ആഗച്ഛസീ’’തിആദീസു (സം. നി. ൧.൧൩൦) വിയ. തംസമീപോപി ഹി താദിസോ. നാനാട്ഠാനേസു നാനാകുലാനം സന്തകേ പകതിയാ അനാപത്തിഭാവതോ നാനാട്ഠാനേസു ഏകകുലസ്സേവ സന്തകം സന്ധായ വുത്തം ‘‘അനാപത്തീ’’തി. ആരദ്ധസ്സ വിച്ഛേദത്താ ‘‘പുന ഏകദിവസം ഭുഞ്ജിതും ലഭതീ’’തി വുത്തം. ‘‘ഓദിസ്സാ’’തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തേപി ഭിക്ഖൂയേവ ഗഹേതബ്ബാതി ആഹ ‘‘ഭിക്ഖൂനംയേവാ’’തി. പഠമം.

൨. ഗണഭോജനസിക്ഖാപദം

൨൦൯. ദുതിയേ പഹീനലാഭസക്കാരസ്സ ഹേതും ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സോ കിരാ’’തിആദി. സോതി ദേവദത്തോ. ‘‘അഹോസീ’’തി ച ‘‘പാകടോ ജാതോ’’തി ച യോജേതബ്ബോ. അജാതസത്തുനാതി അജാതസ്സേയേവ പിതുരാജസ്സ സത്തുഭാവതോ അജാതസത്തുനാ, ‘‘മാരാപേത്വാ’’തിപദേ കാരിതകമ്മം. രാജാനന്തി ബിമ്ബിസാരരാജം, ‘‘മാരാപേത്വാ’’തിപദേ ധാതുകമ്മം. അഭിമാരേതി അഭിനിലീയിത്വാ ഭഗവതോ മാരണത്ഥായ പേസിതേ ധനുധരേ. ഗൂള്ഹപടിച്ഛന്നോതി ഗുഹിതോ ഹുത്വാ പടിച്ഛന്നോ. പരികഥായാതി പരിഗുഹനായ കഥായ. ‘‘രാജാനമ്പീ’’തിപദം ‘‘മാരാപേസീ’’തിപദേ ധാതുകമ്മം. പവിജ്ഝീതി പവട്ടേസി. തതോതി തതോ വുത്തതോ പരം ഉട്ഠഹിംസൂതി സമ്ബന്ധോ. നഗരേ നിവസന്തീതി നാഗരാ. രാജാതി അജാതസത്തുരാജാ. സാസനകണ്ടകന്തിസാസനസ്സ കണ്ടകസദിസത്താ സാസനകണ്ടകം. തതോതി നീഹരതോ. ഉപട്ഠാനമ്പീതി ഉപട്ഠാനമ്പി, ഉപട്ഠാനത്ഥായപി വാ. അഞ്ഞേപീതി രാജതോ അഞ്ഞേപി. അസ്സാതി ദേവദത്തസ്സ. കിഞ്ചി ഖാദനീയഭോജനീയം ‘‘ദാതബ്ബ’’ന്തി ഇമിനാ യോജേതബ്ബം. കിഞ്ചി വാ അഭിവാദനാദി ‘‘കാതബ്ബ’’ന്തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. കുലേസു ¶ വിഞ്ഞാപേത്വാ ഭുഞ്ജനസ്സ ഹേതും ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘മാ മേ’’തിആദി. പോസേന്തോ ഹുത്വാ ഭുഞ്ജതീതി സമ്ബന്ധോ.

൨൧൧. ഭത്തം അനധിവാസേന്താനം കസ്മാ ചീവരം പരിത്തം ഉപ്പജ്ജതീതി ആഹ ‘‘ഭത്തം അഗണ്ഹന്താന’’ന്തിആദി.

൨൧൨. ചീവരകാരകേ ¶ ഭിക്ഖൂ ഭത്തേന കസ്മാ നിമന്തേന്തീതി ആഹ ‘‘ഗാമേ’’തിആദി.

൨൧൫. നാനാവേരജ്ജകേതി ഏത്ഥ രഞ്ഞോ ഇദം രജ്ജം, വിസദിസം രജ്ജം വിരജ്ജം, നാനപ്പകാരം വിരജ്ജം നാനാവിരജ്ജം. നാനാവിരജ്ജേഹി ആഗതാ നാനാവേരജ്ജകാ. മജ്ഝേ വുദ്ധി ഹോതീതി ആഹ ‘‘നാനാവിധേഹി അഞ്ഞരജ്ജേഹി ആഗതേ’’തി. അഞ്ഞരജ്ജേഹീതി രാജഗഹതോ അഞ്ഞേഹി രജ്ജേഹി. രഞ്ജിതബ്ബന്തി രഞ്ജന്തി വുത്തേ നിഗ്ഗഹിതസ്സ അനാസനം സന്ധായ വുത്തം ‘‘നാനാവേരഞ്ജകേഇതിപി പാഠോ’’തി.

൨൧൮. ഗണഭോജനേതി ഗണസ്സ ഭോജനം ഗണഭോജനം, ഗണഭോജനസ്സ ഭോജനം ഗണഭോജനം, തസ്മിം ഗണഭോജനേ പാചിത്തിയന്തി അത്ഥോ. ‘‘രത്തൂപരതോ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൧൦; മ. നി. ൧.൨൯൩) വിയ ഏകസ്സ ഭോജനസദ്ദസ്സ ലോപോ ദട്ഠബ്ബോ. നനു ഉപോസഥേ വിയ ദ്വേ തയോ ഗണോ നാമാതി ആഹ ‘‘ഇധ ഗണോ നാമ ചത്താരോ’’തിആദി. തേന ദ്വേ തയോ ഗണോ നാമ ന ഹോന്തി, ചത്താരോ പന ആദിം കത്വാ തദുത്തരി ഗണോ നാമാതി ദസ്സേതി. തം പനേതന്തി ഏത്ഥ ഏതസദ്ദോ വചനാലങ്കാരോ ദ്വീസു സബ്ബനാമേസു പുബ്ബസ്സേവ യേഭുയ്യേന പധാനത്താ. പസവതീതി വഡ്ഢതി, ജായതീതി അത്ഥോ. വേവചനേന വാതി ‘‘ഭത്തേന നിമന്തേമി, ഭോജനേന നിമന്തേമീ’’തി പരിയായേന വാ. ഭാസന്തരേന വാതി മൂലഭാസാതോ അഞ്ഞായ ഭാസായ വാ. ഏകതോ നിമന്തിതാ ഭിക്ഖൂതി സമ്ബന്ധോ. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. പമാണന്തി കാരണം. ‘‘ചത്താരോ’’തി ലിങ്ഗവിപല്ലാസം കത്വാ ‘‘വിഹാരേ’’തിപദേന യോജേതബ്ബം. ഠിതേസുയേവാതി പദം നിദ്ധാരണസമുദായോ. ഏകോ നിമന്തിതോതി സമ്ബന്ധോ.

ചത്താരോ ¶ ഭിക്ഖൂ വിഞ്ഞാപേയ്യുന്തി സമ്ബന്ധോ. പാടേക്കന്തി പതിഏകസ്സ ഭാവോ പാടേക്കം, വിസുന്തി അത്ഥോ. ഏകതോ വാ നാനാതോ വാ വിഞ്ഞാപേയ്യുന്തി സമ്ബന്ധോ.

ഛവിസങ്ഖാതതോ ബാഹിരചമ്മതോ അബ്ഭന്തരചമ്മസ്സ ഥൂലത്താ ‘‘മഹാചമ്മസ്സാ’’തി വുത്തം. ഫാലം ഏതേസം പാദാനം സഞ്ജാതന്തി ഫാലിതാ, ഉപ്പാദേന്തീതി സമ്ബന്ധോ. പഹടമത്തേ സതീതി യോജനാ. ലേസേന കപ്പന്തി പവത്തം ചിത്തം ലേസകപ്പിയം.

സുത്തഞ്ചാതി സൂചിപാസപവേസനസുത്തഞ്ച. നനു വിസും ചീവരദാനസമയോ വിയ ചീവരകാരസമയോപി അത്ഥി, കസ്മാ ‘‘യദാ തദാ’’തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘വിസും ഹീ’’തിആദി. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. വിസും ചീവരദാനസമയോ വിയ ചീവരകാരസമയോ നാമ യസ്മാ നത്ഥി, തസ്മാ ¶ ‘‘യദാ തദാ’’തി മയാ വുത്തന്തി അധിപ്പായോ. തസ്മാ യോ ഭിക്ഖു കരോതി, തേന ഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി യോജനാ. സൂചിവേഠനകോതി സിബ്ബനത്ഥായ ദ്വേ പിലോതികഖണ്ഡേ സമ്ബന്ധിത്വാ സൂചിയാ വിജ്ഝനകോ. വിചാരേതീതി പഞ്ചഖണ്ഡസത്തഖണ്ഡാദിവസേന സംവിദഹതി. ഛിന്ദതീതി സത്ഥകേന വാ ഹത്ഥേന വാ ഛിന്ദതി. മോഘസുത്തന്തി മുയ്ഹനം മോഘോ, അത്ഥതോ ഗഹേതബ്ബഛട്ടേതബ്ബട്ഠാനേ മുയ്ഹനചിത്തം, തസ്സ ഛിന്ദനം സുത്തന്തി മോഘസുത്തം. ആഗന്തുകപട്ടന്തി ദുപട്ടചീവരേ മൂലപട്ടസ്സ ഉപരി ഠപിതപട്ടം. പച്ചാഗതന്തി പട്ടചീവരാദീസു ലബ്ഭതി. ബന്ധതീതി മൂലപട്ടേന ആഗന്തുകപട്ടം. ബന്ധതി. അനുവാതന്തി ചീവരം അനുപരിയായിത്വാ വീയതി ബന്ധീയതീതി അനുവാതം, തം ഛിന്ദതി. ഘട്ടേതീതി ദ്വേ അനുവാതന്തേ അഞ്ഞമഞ്ഞം സമ്ബജ്ഝതി. ആരോപേതീതി ചീവരസ്സ ഉപരി ആരോപേതി. തത്ഥാതി ചീവരേ. സുത്തം കരോതീതി സൂചിപാസപവേസനസുത്തം വട്ടേതി. വലേതീതി വട്ടിത്വാ സുത്തവേഠനദണ്ഡകേ ആവട്ടേതി. പിപ്ഫലികന്തി സത്ഥകം. തഞ്ഹി പിയമ്പി ഫാലേതീതി പിപ്ഫലി, സായേവ പിപ്ഫലികന്തി കത്വാ പിപ്ഫലികന്തി വുച്ചതി, തം നിസേതി നിസാനം കരോതീതി അത്ഥോ. യോ പന കഥേതി, ഏതം ഠപേത്വാതി യോജനാ.

അദ്ധാനമഗ്ഗസ്സ ദ്വിഗാവുതത്താ ‘‘അദ്ധയോജനബ്ഭന്തരേ ഗാവുതേ’’തി വുത്തം. അഭിരൂള്ഹേന ഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. യത്ഥാതി യസ്മിം കാലേ. ‘‘സന്നിപതന്തീ’’തി ബഹുകത്തുവസേന വുത്തം. അകുസലം പരിവജ്ജേതീതി പരിബ്ബാജകോ ¶ , പബ്ബജ്ജവേസം വാ പരിഗ്ഗഹേത്വാ വജതി ഗച്ഛതി പവത്തതീതി പരിബ്ബാജകോ. വിനാ ഭാവപച്ചയേന ഭാവത്ഥസ്സ ഞാതബ്ബതോ പരിബ്ബാജകഭാവോ പരിബ്ബാജകോ, തം സമാപന്നോതി പരിബ്ബാജകസമാപന്നോ. അഥ വാ പരിബ്ബാജകേസു സമാപന്നോ പരിയാപന്നോതി പരിബ്ബാജകസമാപന്നോ. ‘‘ഏതേസ’’ന്തിപദം ‘‘യേന കേനചീ’’തിപദേ നിദ്ധാരണസമുദായോ.

൨൨൦. യേപി ഭിക്ഖൂ ഭുഞ്ജന്തീതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥാതി ‘‘ദ്വേ തയോ ഏകതോ’’തിവചനേ. അനിമന്തിതോ ചതുത്ഥോ യസ്സ ചതുക്കസ്സാതി അനിമന്തിതചതുത്ഥം, അനിമന്തിതേന വാ ചതുത്ഥം അനിമന്തിതചതുത്ഥം. ഏസേവ നയോ അഞ്ഞേസുപി ചതുത്ഥേസു. ഇധാതി ഇമസ്മിം സാസനേ. നിമന്തേതീതി അകപ്പിയനിമന്തനേന നിമന്തേതി. തേസൂതി ചതൂസു ഭിക്ഖൂസു. സോതി ഉപാസകോ. അഞ്ഞന്തി നാഗതഭിക്ഖുതോ അഞ്ഞം, നിമന്തിതഭിക്ഖുതോ വാ. തങ്ഖണപ്പത്തന്തി തസ്മിം പുച്ഛനകഥനക്ഖണേ പത്തം. ഹീതി വിത്ഥാരോ. തത്ഥാതി തസ്മിം ഠാനേ, ഗേഹേ വാ. തേഹീതി കരണഭൂതേഹി ഭിക്ഖൂഹി.

സോതി പിണ്ഡപാതികോ. അനാഗച്ഛന്തമ്പീതി സയം ന ആഗച്ഛന്തമ്പി. ലച്ഛഥാതി ലഭിസ്സഥ.

സോപീതി സാമണേരോപി, ന പിണ്ഡപാതികോയേവാതി അത്ഥോ.

തത്ഥാതി ¶ ഗിലാനചതുത്ഥേ, തേസു ചതൂസു വാ. ഗിലാനോ ഇതരേസം പന ഗണപൂരകോ ഹോതീതി യോജനാ.

ഗണപൂരകത്താതി സമയലദ്ധസ്സ ഗണപൂരകത്താ. ചതുക്കാനീതി ചീവരദാനചതുത്ഥം ചീവരകാരചതുത്ഥം അദ്ധാനഗമനചതുത്ഥം നാവാഭിരുഹനചതുത്ഥം മഹാസമയചതുത്ഥം, സമണഭത്തചതുത്ഥന്തി ഛ ചതുക്കാനി. പുരിമേഹി മിസ്സേത്വാ ഏകാദസ ചതുക്കാനി വേദിതബ്ബാനി. ഏകോ പണ്ഡിതോ ഭിക്ഖു നിസിന്നോ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. തേസൂതി തീസു ഭിക്ഖൂസു, ഗതേസു ഗച്ഛതീതി യോജനാ. ഭുത്വാ ആഗന്ത്വാ ഠിതേസുപി അനാപത്തിയേവ. കസ്മാ സബ്ബേസം അനാപത്തി, നനു ചത്താരോ ഭിക്ഖൂ ഏകതോ ഗണ്ഹന്തീതി ആഹ ‘‘പഞ്ചന്നം ഹീ’’തിആദി. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. ഭോജനാനംയേവാതി ന യാഗുഖജ്ജകഫലാഫലാദീനം. താനി ചാതി യേഹി ഭോജനേഹി വിസങ്കേതം നത്ഥി, താനി ച ഭോജനാനി. തേഹീതി ചതൂഹി ഭിക്ഖൂഹി ¶ . താനീതി യാഗുആദീനി. ഇതീതി തസ്മാ അനാപത്തിന്തി യോജനാ.

കോചി പേസിതോ അപണ്ഡിതമനുസ്സോ വദതീതി യോജനാ. കത്തുകാമേന പേസിതോതി സമ്ബന്ധോ. ഭത്തം ഗണ്ഹഥാതി വാതി വാസദ്ദോ ‘‘ഓദനം ഗണ്ഹഥ, ഭോജനം ഗണ്ഹഥ, അന്നം ഗണ്ഹഥ, കുരം ഗണ്ഹഥാ’’തി വചനാനിപി സങ്ഗണ്ഹാതി. നിമന്തനം സാദിയന്തീതി നേമന്തനികാ. പിണ്ഡപാതേ ധുതങ്ഗേ നിയുത്താതി പിണ്ഡപാതികാ. പുനദിവസേ ഭന്തേതി വുത്തേതി യോജനാ. ഹരിത്വാതി അപനേത്വാ. തതോതി തതോ വദനതോ പരന്തി സമ്ബന്ധോ. വിക്ഖേപന്തി വിവിധം ഖേപം. തേതി അസുകാ ച അസുകാ ച ഗാമികാ. ഭന്തേതി വുത്തേതി യോജനാ. സോപീതി അപണ്ഡിതമനുസ്സോപി, ന ഗാമികായേവാതി അത്ഥോ. കസ്മാ ന ലഭാമി ഭന്തേതി വുത്തേതി യോജനാ. ഏവം ‘‘കഥം നിമന്തേസും ഭന്തേ’’തി ഏത്ഥാപി. തതോതി തസ്മാ കാരണാ. ഏസാതി ഏസോ ഗാമോ. തന്തി ഭൂമത്ഥേ ചേതം ഉപയോഗവചനം, തസ്മിം ഗാമേ ചരഥാതി ഹി അത്ഥോ. കിം ഏതേനാതി ഏതേന പുച്ഛനേന കിം പയോജനം. ഏത്ഥാതി പുച്ഛനേ. മാ പമജ്ജിത്ഥാതി വദതീതി സമ്ബന്ധോ. ദുതിയദിവസേതി നിമന്തനദിവസതോ ദുതിയദിവസേ. ധുരഗാമേതി പധാനഗാമേ, അന്തികഗാമേ വാ. ഭാവോ നാമ കിരിയത്താ ഏകോയേവ ഹോതി, തസ്മാ കത്താരം വാ കമ്മം വാ സമ്ബന്ധം വാ അപേക്ഖിത്വാ ബഹുവചനേന ന ഭവിതബ്ബം, തേന വുത്തം ‘‘ന ദുബ്ബചേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി. തേസൂതി ഗാമികേസു ഭോജേന്തേസൂതി സമ്ബന്ധോ. അസനസാലായന്തി ഭോജനസാലായം. സാ ഹി അസതി ഭുഞ്ജതി ഏത്ഥാതി അസനാ, സലന്തി പവിസന്തി അസ്സന്തി സാലാ, അസനാ ച സാ സാലാചേതി അസനസാലാതി അത്ഥേന ‘‘അസനസാലാ’’തി വുച്ചതി.

അഥ പനാതി തതോ അഞ്ഞഥാ പന. അപാദാനത്ഥോ ഹി അഥസദ്ദോ. തത്ഥ തത്ഥാതി തസ്മിം തസ്മിം ¶ ഠാനേ അന്തരവീഥിആദീസൂതി അത്ഥോ. പടികച്ചേവാതി പഠമം കത്വാ ഏവ. ഭിക്ഖൂസു ഗാമതോ അനിക്ഖന്തേസു പഗേവാതി വുത്തം ഹോതി. ന വട്ടതീതി ‘‘ഭത്തം ഗണ്ഹഥാ’’തി പഹിണത്താ ന വട്ടതി. യേ പന മനുസ്സാ ഭോജേന്തീതി സമ്ബന്ധോ. നിവത്തഥാതി വുത്തപദേതി ‘‘നിവത്തഥാ’’തി വുത്തേ കിരിയാപദേ. യസ്സ കസ്സചി ¶ ഹോതീതി യസ്സ കസ്സചി അത്ഥായ ഹോതീതി യോജനാ. നിവത്തിതും വട്ടതീതി ‘‘ഭത്തം ഗണ്ഹഥാ’’തി അവുത്തത്താ നിവത്തിതും വട്ടതി. സമ്ബന്ധം കത്വാതി ‘‘നിവത്തഥ ഭന്തേ’’തി ഭന്തേസദ്ദേന അബ്യവഹിതം കത്വാ. നിസീദഥ ഭന്തേ, ഭത്തം ഗണ്ഹഥാതി ഭന്തേസദ്ദേന ബ്യവഹിതം കത്വാ വുത്തേ ‘‘നിസീദഥാ’’തിപദേ നിസീദിതും വട്ടതി. അഥ ഭന്തേസദ്ദേന ബ്യവഹിതം അകത്വാ ‘‘നിസീദഥ, ഭത്തം ഗണ്ഹഥാ’’തി സമ്ബന്ധം കത്വാ വുത്തേ നിസീദിതും വട്ടതി. ഇച്ചേതം നയം അതിദിസതി ‘‘ഏസേവ നയോ’’തിഇമിനാതി. ദുതിയം.

൩. പരമ്പരഭോജനസിക്ഖാപദം

൨൨൧. തതിയേ ‘‘ന ഖോ…പേ… കരോന്തീ’’തിപാഠസ്സ അത്ഥസമ്ബന്ധം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘യേന നിയാമേനാ’’തിആദി. തത്ഥ ‘‘യേന നിയാമേനാ’’തിഇമിനാ ‘‘യഥയിമേ മനുസ്സാ’’തി ഏത്ഥ യഥാസദ്ദസ്സ യംസദ്ദത്ഥഭാവം ദസ്സേതി. തേനാതി തേന നിയാമേന. ഇമിനാ യഥാസദ്ദസ്സ നിയമനിദ്ദിട്ഠഭാവം ദസ്സേതി. ‘‘ഞായതീ’’തിഇമിനാ കിരിയാപാഠസേസം ദസ്സേതി. ‘‘സാസനം വാ ദാനം വാ’’തിപദേഹി ഇദംസദ്ദസ്സ അത്ഥം ദസ്സേതി. ബുദ്ധപ്പമുഖേ സങ്ഘേതി സമ്പദാനത്ഥേ ചേതാനി ഭുമ്മവചനാനി, ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ സങ്ഘസ്സ ദാനം വാതി അത്ഥോ. ‘‘പരിത്ത’’ന്തിഇമിനാ ഓരകസദ്ദസ്സ അത്ഥം ദസ്സേതി. ‘‘ലാമക’’ന്തിഇമിനാ പരിത്തസദ്ദസ്സ പരിവാരത്ഥം നിവത്തേതി. കിരോ ഏവ പതിഭാവേ നിയുത്തോ കിരപതികോതി അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘കിരപതികോതി ഏത്ഥാ’’തി ആദി. സോതി കിരപതികോ. കമ്മം കാരേതീതി സമ്ബന്ധോ. ഉപചാരവസേനാതി വോഹാരവസേന, ഉപലക്ഖണവസേന, പധാനവസേന വാതി അത്ഥോ. ന കേവലം ബദരായേവ, അഞ്ഞേപി പന ബഹൂ ഖാദനീയഭോജനീയാ പടിയത്താതി അധിപ്പായോ. ബദരേന മിസ്സോ ബദരമിസ്സോ, ബദരസാളവോതി ആഹ ‘‘ബദരസാളവേനാ’’തി. ബദരചുണ്ണേന മിസ്സോ മധുസക്ഖരാദി ‘‘ബദരസാളവോ’’തി വുച്ചതി.

൨൨൨. ഉദ്ധം ¶ സൂരോ ഉഗ്ഗതോ അസ്മിം കാലേതി ഉസ്സൂരോതി വുത്തേ അതിദിവാകാലോതി ആഹ ‘‘അതിദിവാ’’തി.

൨൨൬. അയം ഭത്തവികപ്പനാ നാമ വട്ടതീതി യോജനാ. പഞ്ചസു സഹധമ്മികേസൂതി നിദ്ധാരണസമുദായോ, ഇത്ഥന്നാമസ്സാതി സമ്ബന്ധോ. യദി പന സമ്മുഖാപി വികപ്പിതും വട്ടതി, തദാ അത്തനാ ¶ സഹ ഠിതസ്സ ഭഗവതോ കസ്മാ ന വികപ്പേതീതി ആഹ ‘‘സാ ചായ’’ന്തിആദി. സാ അയം വികപ്പനാ സങ്ഗഹിതാതി സമ്ബന്ധോ. കസ്മാ ഭഗവതോ വികപ്പേതും ന വട്ടതീതി ആഹ ‘‘ഭഗവതി ഹീ’’തിആദി. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. സങ്ഘേന കതന്തി സമ്ബന്ധോ.

൨൨൯. ‘‘ദ്വേ തയോ നിമന്തനേ’’തിപദാനി ലിങ്ഗവിപല്ലാസാനീതി ആഹ ‘‘ദ്വേ തീണി നിമന്തനാനീ’’തി. നിമന്തിതബ്ബോ ഏതേഹീതി നിമന്തനാനി ഭോജനാനി ഭുഞ്ജതീതി സമ്ബന്ധോ. ദ്വേ തീണി കുലാനി ആകിരന്തീതി യോജനാ. സൂപബ്യഞ്ജനന്തി സൂപോ ച ബ്യഞ്ജനഞ്ച സൂപബ്യഞ്ജനം. അനാപത്തി ഏകതോ മിസ്സിതത്താതി അധിപ്പായോ. മൂലനിമന്തനന്തി പഠമനിമന്തനം ഭോജനം. അന്തോതി ഹേട്ഠാ. ഏകമ്പി കബളന്തി ഏകമ്പി ആലോപം. യഥാ തഥാ വാതി യേന വാ തേന വാ ആകാരേന. തത്ഥാതി തസ്മിം ഭോജനേ. രസം വാതി ഖീരതോ അഞ്ഞം രസം വാ. യേന ഖീരരസേന അജ്ഝോത്ഥതം ഭത്തം ഏകരസം ഹോതി, തം ഖീരം വാ തം രസം വാ ആകിരന്തീതി യോജനാ. യംസദ്ദോ ഹി ഉത്തരവാക്യേ ഠിതോ പുബ്ബവാക്യേ തംസദ്ദം അവഗമയതി. ഖീരേന സംസട്ഠം ഭത്തം ഖീരഭത്തം. ഏവം രസഭത്തം. അഞ്ഞേപീതി ഖീരഭത്തരസഭത്തദായകതോ അഞ്ഞേപി. അനാപത്തി ഭത്തേന അമിസ്സിതത്താതി അധിപ്പായോ. ‘‘ഭുഞ്ജന്തേനാ’’തിപദം ‘‘ഭുഞ്ജിതു’’ന്തിപദേ ഭാവകത്താ. സപ്പിപായാസേപീതി സപ്പിനാ ച പായാസേന ച കതേ ഭത്തേപി.

തസ്സാതി മഹാഉപാസകസ്സ. ആപത്തീതി ച വട്ടതീതി ച ദ്വിന്നം അട്ഠകഥാവാദാനം യുത്തഭാവം മഹാപച്ചരിവാദേന ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘മഹാപച്ചരിയ’’ന്തിആദി. ദ്വേ അട്ഠകഥാവാദാ ഹി സന്ധായഭാസിതമത്തമേവ വിസേസാ, അത്ഥതോ പന ഏകാ. മഹാപച്ചരിയം വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. ഏകോവാതി കുമ്ഭിയാ ഏകോവ. പരമ്പരഭോജനന്തി പരസ്സ പരസ്സ ഭോജനം ¶ . നിമന്തിതമ്ഹാതി അഹം നിമന്തിതോ അമ്ഹി നനൂതി അത്ഥോ. ആപുച്ഛിത്വാപീതി മഹാഉപാസകം ആപുച്ഛിത്വാപി.

സോതി അനുമോദകോ ഭിക്ഖു. തന്തി ഭിക്ഖും. അഞ്ഞോതി അഞ്ഞതരോ. കിന്തി കസ്മാ. നിമന്തിതത്താതി നിമന്തിതഭാവതോ.

സകലേന ഗാമേന നിമന്തിതോപി ഏകതോ ഹുത്വാവ നിമന്തിതസ്സ കപ്പതി, ന വിസും വിസുന്തി ആഹ ‘‘ഏകതോ ഹുത്വാ’’തി. പൂഗേപീതി സമാദപേത്വാ പുഞ്ഞം കരോന്താനം സമൂഹേപി. ‘‘നിമന്തിയമാനോ’’തിപദസ്സ നിമന്തനാകാരം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഭത്തം ഗണ്ഹാ’’തി. യദഗ്ഗേനാതി യം അഗ്ഗേന യേന കോട്ഠാസേനാതി അത്ഥോ. ദ്വീസു ഥേരവാദേസു മഹാസുമത്ഥേരവാദോവ യുത്തോതി സോ പച്ഛാ വുത്തോതി. തതിയം.

൪. കാണമാതാസിക്ഖാപദം

൨൩൦. ചതുത്ഥേ ¶ ‘‘നകുലമാതാതി’’ആദീസു (അ. നി. ൧.൨൬൬; അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൬൬) നകുലസ്സ ഭഗവതോ മാതാ നകുലമാതാതി ച നകുലഞ്ച ഭഗവതോ തം മാതാ ചാതി നകുലമാതാതി ച അത്ഥോ സമ്ഭവതി, ‘‘ഉത്തരമാതാതി’’ആദീസു ഉത്തരായ മാതാ ഉത്തരമാതാതി അത്ഥോയേവ സമ്ഭവതി. തേസു ‘‘ഉത്തരമാതാ’’തിപദസ്സേവ ‘‘കാണമാതാ’’തിപദസ്സ കാണായ മാതാ കാണമാതാതി അത്ഥോയേവ സമ്ഭവതീതി ആഹ ‘‘കാണായ മാതാ’’തി. തസ്സാ ധീതുയാ ‘‘കാണാ’’തിനാമേന വിസ്സുതഭാവം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സാ കിരാ’’തിആദി. സാതി ദാരികാ വിസ്സുതാ അഹോസീതി സമ്ബന്ധോ. അസ്സാതി മഹാഉപാസികായ. യേ യേതി പുരിസാ. ‘‘രാഗേന കാണാ ഹോന്തീ’’തിഇമിനാ കണന്തി നിമിലന്തി രാഗേന പുരിസാ ഏതായാതി കാണാതി അത്ഥം ദസ്സേതി. തസ്സാതി കാണായ. ആഗതന്തി ഏത്ഥ ഭാവത്ഥേ തോതി ആഹ ‘‘ആഗമന’’ന്തി. അധിപ്പായോതി ‘‘കിസ്മിം വിയാ’’തിപദസ്സ, കാണമാതായ വാ അധിപ്പായോ ¶ . രിത്താതി തുച്ഛാ, സുഞ്ഞാതി അത്ഥോ. ‘‘അസ്മിം ഗമനേ’’തിഇമിനാ ബാഹിരത്ഥസമാസം ദസ്സേതി. ‘‘അരിയസാവികാ’’തിആദിനാ അരിയാനം ഭിക്ഖൂഹി അപടിവിഭത്തഭോഗം ദസ്സേതി. ന കേവലം കിഞ്ചി പരിക്ഖയം അഗമാസി, അഥ ഖോ സബ്ബന്തി ആഹ ‘‘സബ്ബം പരിക്ഖയം അഗമാസീ’’തി. കാണാപീതി പിസദ്ദോ ന കേവലം മാതായേവ മഗ്ഗഫലഭാഗിനീ അഹോസി, അഥ ഖോ കാണാപി സോതാപന്നാ അഹോസീതി ദസ്സേതി. സോപി പുരിസോതി കാണായ പതിഭൂതോ സോപി പുരിസോ. പകതിട്ഠാനേയേവാതി ജേട്ഠകപജാപതിട്ഠാനേയേവ.

൨൩൧. ഇമസ്മിം പന വത്ഥുസ്മിന്തി ഇമസ്മിം പൂവവത്ഥുസ്മിം. ഏതന്തി പാഥേയ്യവത്ഥും. അരിയസാവകത്താതി അരിയഭൂതസ്സ സാവകസ്സ ഭാവതോ, അരിയസ്സ വാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സാവകഭാവതോ.

൨൩൩. പഹേണകപണ്ണാകാരസദ്ദാനം അഞ്ഞമഞ്ഞവേവചനത്താ വുത്തം ‘‘പഹേണകത്ഥായാതി പണ്ണാകാരത്ഥായാ’’തി. ഇധാതി ‘‘പൂവേഹി വാ’’തിപദേ, സിക്ഖാപദേ വാ. ബദ്ധസത്തൂതി മധുസക്ഖരാദീഹി മിസ്സേത്വാ ബദ്ധസത്തു. ഥൂപീകതന്തി ഥൂപീകതം കത്വാ.

‘‘ദ്വത്തിപത്തപൂരേ’’തിപദസ്സ വിസേസനുത്തരഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘പൂരേ പത്തേ’’തി. ദ്വേ വാ തയോ വാ പത്താതി ദ്വത്തിപത്താ, വാസദ്ദത്ഥേ സങ്ഖ്യോഭയബാഹിരത്ഥസമാസോ, തിസദ്ദപരത്താ ദ്വിസ്സ ച അകാരോ ഹോതി, ദ്വത്തിപത്താ ച തേ പൂരാ ചാതി ദ്വത്തിപത്തപൂരാ, തേ ദ്വത്തിപത്തപൂരേ ഗഹേത്വാതി യോജനാ. ‘‘ആചിക്ഖിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തവചനസ്സ ആചിക്ഖനാകാരം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അത്ര മയാ’’തിആദി. തേനാപീതി ¶ ദുതിയേനാപി. പഠമഭിക്ഖു ഏകം ഗഹേത്വാ ദുതിയഭിക്ഖുസ്സ ആരോചനഞ്ച ദുതിയഭിക്ഖു ഏകം ഗഹേത്വാ തതിയഭിക്ഖുസ്സ ആരോചനഞ്ച അതിദിസന്തോ ആഹ ‘‘യേനാ’’തിആദി. തത്ഥ യേനാതി പഠമഭിക്ഖുനാ. പടിക്കമന്തി ഭുഞ്ജീത്വാ ഏത്ഥാതി പടിക്കമനന്തി വുത്തേ അസനസാലാവ ഗഹേതബ്ബാതി ആഹ ‘‘അസനസാല’’ന്തി. യത്ഥാതി യസ്സം അസനസാലായം. മുഖോലോകനം ന വട്ടതീതി ആഹ ‘‘അത്തനോ’’തിആദി. അഞ്ഞത്ഥാതി പടിക്കമനതോ അഞ്ഞത്ഥ. അസ്സാതി ഭിക്ഖുസ്സ.

‘‘സംവിഭജിതബ്ബ’’ന്തി ¶ വുത്തവചനസ്സ സംവിഭജനാകാരം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘സചേ തയോ’’തിആദി. യഥാമിത്തന്തി യസ്സ യസ്സ മിത്തസ്സ. അകാമാതി ന കാമേന. കാരണത്ഥേ ചേതം നിസ്സക്കവചനം.

൨൩൫. അന്തരാമഗ്ഗേതി മഗ്ഗസ്സ അന്തരോ അന്തരാമഗ്ഗോ, സുഖുച്ചാരണത്ഥം മജ്ഝേ ദീഘോ, തസ്മിം. ബഹുമ്പി ദേന്താനം ഏതേസം ഞാതകപവാരിതാനം ബഹുമ്പി പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സാതി യോജനാ. അട്ഠകഥാസു പന വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. അട്ഠകഥാനം വചനം പാളിയാ ന സമേതീതി. ചതുത്ഥം.

൫. പഠമപവാരണസിക്ഖാപദം

൨൩൬. പഞ്ചമേ പവാരിതാതി ഏത്ഥ വസ്സംവുത്ഥപവാരണാ, പച്ചയപവാരണാ, പടിക്ഖേപപവാരണാ, യാവദത്ഥപവാരണാ ചാതി ചതുബ്ബിധാസു പവാരണാസു യാവദത്ഥപവാരണാ ച പടിക്ഖേപപവാരണാ ചാതി ദ്വേ പവാരണാ അധിപ്പേതാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ബ്രാഹ്മണേനാ’’തിആദി. ബ്രാഹ്മണേന പവാരിതാതി സമ്ബന്ധോ. സയന്തി തതിയന്തനിപാതോ ‘‘പവാരിതാ’’തിപദേന സമ്ബന്ധോ. ചസദ്ദോ അഞ്ഞത്ഥ യോജേതബ്ബോ യാവദത്ഥപവാരണായ ച പടിക്ഖേപപവാരണായ ചാതി. പടിമുഖം അത്തനോ ഗേഹം വിസന്തി പവിസന്തീതി പടിവിസ്സകാതി വുത്തേ ആസന്നഗേഹവാസികാ ഗഹേതബ്ബാതി ആഹ ‘‘സാമന്തഘരവാസികേ’’തി.

൨൩൭. ഉദ്ധങ്ഗമോ രവോ ഓരവോ, സോയേവ സദ്ദോ ഓരവസദ്ദോ, കാകാനം ഓരവസദ്ദോ കകോരവസദ്ദോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘കാകാന’’ന്തിആദി.

൨൩൯. തവന്തുപച്ചയസ്സ അതീതത്ഥഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘തത്ഥ ചാ’’തിആദി. തത്ഥാതി ‘‘ഭുത്തവാ’’തിപദേ. യസ്മാ യേന ഭിക്ഖുനാ അജ്ഝോഹരിതം ഹോതി, തസ്മാ സോ ‘‘ഭുത്താവീ’’തി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതീതി ¶ യോജനാ. സങ്ഖാദിത്വാതി ദന്തേഹി ചുണ്ണം കത്വാ. തേനാതി തേന ഹേതുനാ. അസ്സാതി ‘‘ഭുത്താവീ’’തിപദസ്സ. പവാരേതി പടിക്ഖിപതീതി പവാരിതോ ഭിക്ഖൂതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘കതപവാരണോ’’തി. സോപി ചാതി സോ പടിക്ഖേപോ ച ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. അസ്സാതി ‘‘പവാരിതോ’’തിപദസ്സ. തത്ഥാതി ‘‘അസനം പഞ്ഞായതീ’’തിആദിവചനേ. യസ്മാ ¶ ഭുത്താവീതിപി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി, തസ്മാ ന പസ്സാമാതി യോജനാ. ‘‘അസനം പഞ്ഞായതീ’’തി പദഭാജനിയാ ‘‘ഭുത്താവീ’’തി മാതികാപദസ്സ അസംസന്ദനഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘അസനം പഞ്ഞായതീതി ഇമിനാ’’തിആദി. യഞ്ചാതി യഞ്ച ഭോജനം. ദിരത്താദീതി ഏത്ഥ ആദിസദ്ദേന പഞ്ചാദിവചനം സങ്ഗണ്ഹാതി. ഏതന്തി ‘‘ഭുത്താവീ’’തിപദം.

‘‘അസനം പഞ്ഞായതീ’’തിആദീസു വിനിച്ഛയോ ഏവം വേദിതബ്ബോതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘പഞ്ഞായതീ’’തി ഏത്ഥ ഞാധാതുയാ ഖായനത്ഥം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ദിസ്സതീ’’തി. ‘‘ഹത്ഥപാസേ’’തിപദസ്സ ദ്വാദസഹത്ഥപ്പമാണോ ഹത്ഥപാസോ നാധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘അഡ്ഢതേയ്യഹത്ഥപ്പമാണേ’’തി. വാചായ അഭിഹരണം നാധിപ്പേതം. തേനാഹ ‘‘കായേനാ’’തി. അഭിഹരതീതി അഭിമുഖം ഹരതി. തന്തി ഭോജനം. ഏതന്തി പഞ്ചങ്ഗഭാവം, ‘‘പഞ്ചഹി…പേ… പഞ്ഞായതീ’’തി വചനം വാ.

തത്രാതി ‘‘അസനം പഞ്ഞായതീ’’തിആദിവചനേ. അസ്നാതീതി കീയാദിഗണത്താ, തസ്സ ച ഏകക്ഖരധാതുത്താ സകാരനകാരാനം സംയോഗോ ദട്ഠബ്ബോ. തന്തി ഭോജനം. ഉന്ദതി പസവതി ഭുഞ്ജന്താനം ആയുബലം ജനേതീതി ഓദനോ. യവാദയോ പൂതിം കത്വാ കതത്താ കുച്ഛിതേന മസീയതി ആമസീയതീതി കുമാസോ. സചതി സമവായോ ഹുത്വാ ഭവതീതി സത്തു. ബ്യഞ്ജനത്ഥായ മാരേതബ്ബോതി മച്ഛോ. മാനീയതി ഭുഞ്ജന്തേഹീതി മംസം. തത്ഥാതി ഓദനാദീസു പഞ്ചസു ഭോജനേസു. സാരോ അസ്സത്ഥി അഞ്ഞേസം ധഞ്ഞാനന്തി സാലീ. വഹതി ഭുഞ്ജന്താനം ജീവിതന്തി വീഹി. യവതി അമിസ്സിതോപി മിസ്സിതോ വിയ ഭവതീതി യവോ. ഗുധതി പരിവേഠതി മിലക്ഖഭോജനത്താതി ഗോധുമോ. സോഭനസീസത്താ കമനീയഭാവം ഗച്ഛതീതി കങ്ഗു. മഹന്തസീസത്താ, മധുരരസനാളത്താ ച വരീയതി പത്ഥീയതി ജനേഹീതി വരകോ. കോരം രുധിരം ദൂസതി ഭുഞ്ജന്താനന്തി കുദ്രൂസകോ. നിബ്ബത്തോ ഓദനോ നാമാതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥാതി സത്തസു ധഞ്ഞേസു. സാലീതീതി ഏത്ഥ ഇതിസദ്ദോ നാമപരിയായോ. സാലീ നാമാതി അത്ഥോ. ഏസേവ നയോ ‘‘വീഹീതീ’’തിആദീസുപി.

ഏത്ഥാതി ¶ തിണധഞ്ഞജാതീസു. നീവാരോ സാലിയാ അനുലോമോ, വരകചോരകോ വരകസ്സ അനുലോമോ. അമ്ബിലപായാസാദീസൂതി ഏത്ഥ ആദിസദ്ദേന ഖീരഭത്താദയോ സങ്ഗണ്ഹന്തി. ഓധീതി അവധി, മരിയാദോതി അത്ഥോ. സോ ഹി അവഹീയതി ചജീയതി അസ്മാതി ഓധീതി വുച്ചതി.

യോപി ¶ പായാസോ വാ യാപി അമ്ബിലയാഗു വാ ഓധിം ന ദസ്സേതി, സോ പവാരണം ന ജനേതീതി യോജനാ. പയേന ഖീരേന കതത്താ പായാസോ. പാതബ്ബസ്സ, അസിതബ്ബസ്സ ചാതി ദ്വിന്നം ബ്യുപ്പത്തിനിമിത്താനം സമ്ഭവതോ വാ പായാസോതി വുച്ചതി. ഉദ്ധനതോതി ചുല്ലിതോ. സാ ഹി ഉപരി ധീയന്തി ഠപിയന്തി ഥാല്യാദയോ ഏത്ഥാതി ഉദ്ധനന്തി വുച്ചതി. ആവജ്ജിത്വാതി പരിണാമേത്വാ. ഘനഭാവന്തി കഥിനഭാവം. ഏത്ഥാപി വാക്യേ ‘‘യോ സോ’’തി പദാനി യോജേതബ്ബാനി. പുബ്ബേതി അബ്ഭുണ്ഹകാലേ. നിമന്തനേതി നിമന്തനട്ഠാനേ. ഭത്തേ ആകിരിത്വാ ദേന്തീതി സമ്ബന്ധോ. യാപനം ഗച്ഛതി ഇമായാതി യാഗു. കിഞ്ചാപി തനുകാ ഹോതി, തഥാപീതി യോജനാ. ഉദകാദീസൂതിആദിസദ്ദേന കിഞ്ജികഖീരാദയോ സങ്ഗയ്ഹന്തി. യാഗുസങ്ഗഹമേവ ഗച്ഛതി, കസ്മാ? ഉദകാദീനം പക്കുഥിതത്താതി അധിപ്പായോ. തസ്മിം വാതി സഭത്തേ, പക്കുഥിതഉദകാദികേ വാ. അഞ്ഞസ്മിം വാതി പക്കുഥിതഉദകാദിതോ അഞ്ഞസ്മിം ഉദകാദികേ വാ. യത്ഥ യസ്മിം ഉദകാദികേ പക്ഖിപന്തി, തം പവാരണം ജനേതീതി യോജനാ.

സുദ്ധരസകോതി മച്ഛമംസഖണ്ഡന്ഹാരൂഹി അമിസ്സോ സുദ്ധോ മച്ഛാദിരസകോ. രസകയാഗൂതി രസകഭൂതാ ദ്രവഭൂതാ യാഗു. ഘനയാഗൂതി കഥിനയാഗു. ഏത്ഥാതി ഘനയാഗുയം. പുപ്ഫിഅത്ഥായാതി പുപ്ഫം ഫുല്ലം ഇമസ്സ ഖജ്ജകസ്സാതി പുപ്ഫീ, പുപ്ഫിനോ അത്ഥോ പയോജനം പുപ്ഫിഅത്ഥോ, തദത്ഥായ കതന്തി സമ്ബന്ധോ. തേ തണ്ഡുലേതി തേ സേദിതതണ്ഡുലേ. അചുണ്ണത്താ നേവ സത്തുസങ്ഖ്യം, അപക്കത്താ ന ഭത്തസങ്ഖ്യം ഗച്ഛന്തി. തേഹീതി സേദിതതണ്ഡുലേഹി. തേ തണ്ഡുലേ പചന്തി, കരോന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

‘‘യവേഹീ’’തി ബഹുവചനേന സത്ത ധഞ്ഞാനിപി ഗഹിതാനി. ഏസ നയോ സാലിവീഹിയവേഹീതി ഏത്ഥാപി. ഥുസേതി ധഞ്ഞതചേ. പലാപേത്വാതി പടിക്കമാപേത്വാ ¶ . തന്തി ചുണ്ണം ഗച്ഛതീതി സമ്ബന്ധോ. ഖരപാകഭജ്ജിതാനന്തി ഖരോ പാകോ ഖരപാകോ, ഖരപാകേന ഭജ്ജിതാ ഖരപാകഭജ്ജിതാ, തേസം. ന പവാരേന്തി അസത്തുസങ്ഗഹത്താതി അധിപ്പായോ. കുണ്ഡകമ്പീതി കണമ്പി. പവാരേതി സത്തുസങ്ഗഹത്താതി അധിപ്പായോ. തേഹീതി ലാജേഹി. സുദ്ധഖജ്ജകന്തി പിട്ഠേഹി അമിസ്സിതം സുദ്ധം ഫലാഫലാദിഖജ്ജകം. യാഗും പിവന്തസ്സ ദേന്തീതി യോജനാ. താനീതി ദ്വേ മച്ഛമംസഖണ്ഡാനി. ന പവാരേതി ദ്വിന്നം മച്ഛമംസഖണ്ഡാനം അഖാദിതത്താതി അധിപ്പായോ. തതോതി ദ്വേമച്ഛമംസഖണ്ഡതോ നീഹരിത്വാ ഏകന്തി സമ്ബന്ധോ, തേസു വാ. സോതി ഖാദകോ ഭിക്ഖു. അഞ്ഞന്തി ദ്വീഹി മച്ഛമംസഖണ്ഡേഹി അഞ്ഞം പവാരണപഹോനകം ഭോജനം.

അവത്ഥുതായാതി പവാരണായ അവത്ഥുഭാവതോ. തം വിത്ഥാരേന്തോ ആഹ ‘‘യം ഹീ’’തി. ഹിസദ്ദോ വിത്ഥാരജോതകോ. യന്തി മംസം. ഇദം പനാതി ഇദം മംസം പന. പടിക്ഖിത്തമംസം കപ്പിയഭാവതോ അപടിക്ഖിപിതബ്ബട്ഠാനേ ¶ ഠിതത്താ പടിക്ഖിത്തമ്പി മംസഭാവം ന ജഹാതി. നനു ഖാദിതമംസം പന അകപ്പിയഭാവതോ പടിക്ഖിപിതബ്ബട്ഠാനേ ഠിതത്താ ഖാദിയമാനമ്പി മംസഭാവം ജഹാതീതി ആഹ ‘‘യം പനാ’’തിആദി. കുലദൂസകകമ്മഞ്ച വേജ്ജകമ്മഞ്ച ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാരോചനഞ്ച സാദിതരൂപിയഞ്ച കുല…പേ… രൂപിയാനി, താനി ആദീനി യേസം കുഹനാദീനന്തി കുല…പേ… രൂപിയാദയോ, തേഹി. സബ്ബത്ഥാതി സബ്ബേസു വാരേസു.

ഏവന്തിആദി നിഗമനനിദസ്സനം. തന്തി ഭോജനം. യഥാതി യേനാകാരേന. യേന അജ്ഝോഹടം ഹോതി, സോ പടിക്ഖിപതി പവാരേതീതി യോജനാ. കത്ഥചീതി കിസ്മിഞ്ചി പത്താദികേ. തസ്മിം ചേ അന്തരേതി തസ്മിം ഖണേ ചേ. അഞ്ഞത്രാതി അഞ്ഞസ്മിം ഠാനേ. പത്തേ വിജ്ജമാനഭോജനം അനജ്ഝോഹരിതുകാമോ ഹോതി യഥാ, ഏവന്തി യോജനാ. ഹീതി സച്ചം. സബ്ബത്ഥാതി സബ്ബേസു പദേസു. തത്ഥാതി കുരുന്ദീയം. ആനിസദസ്സാതി ആഗമ്മ നിസീദതി ഏതേനാതി ആനിസദോ, തസ്സ പച്ഛിമന്തതോതി സമ്ബന്ധോ. പണ്ഹിഅന്തതോതി പസതി ഠിതകാലേ വാ ഗമനകാലേ ¶ വാ ഭൂമിം ഫുസതീതി പണ്ഹീ, തസ്സ അന്തതോ. ‘‘ദായകസ്സാ’’തിപദം ‘‘പസാരിതഹത്ഥ’’ന്തി പദേന ച ‘‘അങ്ഗ’’ന്തി പദേന ച അവയവീസമ്ബന്ധോ. ഹത്ഥപാസോതി ഹത്ഥസ്സ പാസോ സമീപോ ഹത്ഥപാസോ, ഹത്ഥോ പസതി ഫുസതി അസ്മിം ഠാനേതി വാ ഹത്ഥപാസോ, അഡ്ഢതേയ്യഹത്ഥോ പദേസോ. തസ്മിന്തി ഹത്ഥപാസേ.

ഉപനാമേതീതി സമീപം നാമേതി. അനന്തരനിസിന്നോപീതി ഹത്ഥപാസം അവിജഹിത്വാ അനന്തരേ ഠാനേ നിസിന്നോപി ഭിക്ഖു വദതീതി യോജനാ. ഭത്തപച്ഛിന്തി ഭത്തേന പക്ഖിത്തം പച്ഛിം. ഈസകന്തി ഭാവനപുംസകം. ഉദ്ധരിത്വാ വാ അപനാമേത്വാ വാതി സമ്ബന്ധിതബ്ബം. ദൂരേതി നവാസനേ. ഇതോതി പത്തതോ. ഗതോ ദൂതോതി സമ്ബന്ധോ.

പരിവേസനായാതി പരിവേസനത്ഥായ, ഭത്തഗ്ഗേ വാ. തത്രാതി അസ്മിം പരിവേസനേ. തന്തി ഭത്തപച്ഛിം. ഫുട്ഠമത്താവാതി ഫുസിയമത്താവ. കടച്ഛുനാ ഉദ്ധടഭത്തേ പന പവാരണാ ഹോതീതി യോജനാ. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. തസ്സാതി പരിവേസകസ്സ. അഭിഹടേ പടിക്ഖിത്തത്താതി അഭിഹടസ്സ ഭത്തസ്സ പടിക്ഖിത്തഭാവതോ.

‘‘കായേന വാചായ വാ പടിക്ഖിപന്തസ്സ പവാരണാ ഹോതീ’’തി സങ്ഖേപേന വുത്തമത്ഥം വിത്ഥാരേന ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘തത്ഥാ’’തിആദി. തത്ഥാതി തേസു കായവാചാപടിക്ഖേപേസു. മച്ഛികബീജനിന്തി മക്ഖികാനം ഉത്താസനിം ബീജനിം. ഖകാരസ്സ ഹി ഛകാരം കത്വാ ‘‘മച്ഛികാ’’തി വുച്ചതി ‘‘സച്ഛികത്വാ’’തിആദീസു ¶ വിയ (അ. നി. ൩.൧൦൩). ഏത്ഥ ഹി ‘‘സക്ഖികത്വാ’’തി വത്തബ്ബേ ഖകാരസ്സ ഛകാരോ ഹോതി.

ഏകോ വദതീതി സമ്ബന്ധോ. അപനേത്വാതി പത്തതോ അപനേത്വാ. ഏത്ഥാതി വചനേ. കഥന്തി കേനാകാരേന ഹോതീതി യോജനാ. വദന്തസ്സ നാമാതി ഏത്ഥ നാമസദ്ദോ ഗരഹത്ഥോ ‘‘അത്ഥീ’’തിപദേന യോജേതബ്ബോ. അത്ഥി നാമാതി അത്ഥോ. ഇതോപീതി പത്തതോപി. തത്രാപീതി തസ്മിം വചനേപി.

സമംസകന്തി മംസേന സഹ പവത്തം. രസന്തി ദ്രവം. തന്തി വചനം. പടിക്ഖിപതോ ഹോതി. കസ്മാ? മച്ഛോ ച രസോ ച മച്ഛേന മിസ്സോ രസോ ¶ ചാതി അത്ഥസ്സ സമ്ഭവതോ. ഇദന്തി വത്ഥും. മംസം വിസും കത്വാതി ‘‘മംസസ്സ രസം മംസരസ’’ന്തി മംസപദത്ഥസ്സ പധാനഭാവം അകത്വാ, രസപദത്ഥസ്സേവ പധാനഭാവം കത്വാതി അത്ഥോ.

ആപുച്ഛന്തന്തി ‘‘മംസരസം ഗണ്ഹഥാ’’തി ആപുച്ഛന്തം. തന്തി മംസം. കരമ്ബകോതി മിസ്സകാധിവചനമേതം. യഞ്ഹി അഞ്ഞേന അഞ്ഞേന മിസ്സേത്വാ കരോന്തി, സോ ‘‘കരമ്ബകോ’’തി വുച്ചതി. അയം പനേത്ഥ വചനത്ഥോ – കരോതി സമൂഹം അവയവിന്തി കരോ, കരീയതി വാ സമൂഹേന അവയവിനാതി കരോ, അവയവോ, തം വകതി ആദദാതീതി കരമ്ബകോ, സമൂഹോ. ‘‘കദമ്ബകോ’’തിപി പാഠോ, സോപി യുത്തോയേവ അനുമതത്താ പണ്ഡിതേഹി. അഭിധാനേപി ഏവമേവ അത്ഥീ. അത്ഥോ പന അഞ്ഞഥാ ചിന്തേതബ്ബോ. ഇമസ്മിം വാ അത്ഥേ രകാരസ്സ ദകാരോ കാതബ്ബോ. മംസേന മിസ്സോ, ലക്ഖിതോ വാ കരമ്ബകോ മംസകരമ്ബകോ. ന പവാരേതീതി യേസം കേസഞ്ചി മിസ്സകത്താ ന പവാരേതി. പവാരേതീതി മംസേന മിസ്സിതത്താ പവാരേതി.

യോ പന പടിക്ഖിപതി, സോ പവാരിതോവ ഹോതീതി യോജനാ. നിമന്തനേതി നിമന്തനട്ഠാനേ. ഹീതി സച്ചം. തത്ഥാതി കുരുന്ദിയം. യേനാതി യേന ഭത്തേന. ഏത്ഥാതി ‘‘യാഗും ഗണ്ഹഥാ’’തിആദിവചനേ. അധിപ്പായോതി അട്ഠകഥാചരിയാനം അധിപ്പായോ. ഏത്ഥാതി ‘‘യാഗുമിസ്സകം ഗണ്ഹഥാ’’തിആദിവചനേ. ദുദ്ദസന്തി ദുക്കരം ദസ്സനം. ഇദഞ്ചാതി ‘‘മിസ്സകം ഗണ്ഹഥാ’’തിവചനഞ്ച. ന സമാനേതബ്ബന്തി സമം ന ആനേതബ്ബം, സമാനം വാ ന കാതബ്ബം. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. ഇദം പനാതി മിസ്സകം പന. ഏത്ഥാതി മിസ്സകേ. വിസും കത്വാതി രസഖീരസപ്പീനി ആവേണിം കത്വാ. തന്തി രസാദിം.

കദ്ദീയതി മദ്ദീയതീതി കദ്ദമോ. ഉന്ദതി പസവതി വഡ്ഢതീതി ഉദകം. ഉന്ദതി വാ ക്ലേദനം കരോതീതി ¶ ഉദകം, നിലീനേ സത്തേ ഗുപതി രക്ഖതീതി ഗുമ്ബോ, ഗുഹതി സംവരതീതി വാ ഗുമ്ബോ. അനുപരിയായന്തേനാതി അനുക്കമേന പരിവത്തിത്വാ ¶ ആയന്തേന. തന്തി നാവം വാ സേതും വാ. മജ്ഝന്ഹികന്തി അഹസ്സ മജ്ഝം മജ്ഝന്ഹം, അഹസദ്ദസ്സ ന്ഹാദേസോ, മജ്ഝന്ഹം ഏവ മജ്ഝന്ഹികം. പോത്ഥകേസു പന മജ്ഝന്തികന്തി പാഠോ അത്ഥി, സോ അപാഠോയേവ. യോ ഠിതോ പവാരേതി, തേന ഠിതേനേവ ഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി യോജനാ. ആനിസദന്തി പീഠേ ഫുട്ഠആനിസദമംസം. അചാലേത്വാതി അചാവേത്വാ. അയമേവ വാ പാഠോ. ഉപരി ച പസ്സേസു ച അമോചേത്വാതി വുത്തം ഹോതി. അദിന്നാദാനേ വിയ ഠാനാചാവനം ന വേദിതബ്ബം. സംസരിതുന്തി സംസബ്ബിതും. നന്തി ഭിക്ഖും.

അതിരേകം രിചതി ഗച്ഛതീതി അതിരിത്തം, ന അതിരിത്തം അനതിരിത്തന്തി അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ന അതിരിത്ത’’ന്തി. ‘‘അധിക’’ന്തിഇമിനാ അതിരിത്തസദ്ദസ്സ അതിസുഞ്ഞത്ഥം നിവത്തേതി. അധി ഹുത്വാ ഏതി പവത്തതീതി അധികം. തം പനാതി അനതിരിത്തം പന ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥാതി ‘‘അകപ്പിയകത’’ന്തിആദിവചനേ. വിത്ഥാരോ ഏവം വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. തത്ഥാതി അതിരിത്തം കാതബ്ബേസു വത്ഥൂസു. യം ഫലം വാ യം കന്ദമൂലാദി വാ അകതന്തി യോജനാ. അകപ്പിയഭോജനം വാതി കുലദൂസകകമ്മാദീഹി നിബ്ബത്തം അകപ്പിയഭോജനം വാ അത്ഥീതി സമ്ബന്ധോ. യോതി വിനയധരോ ഭിക്ഖു. തേന കതന്തി യോജനാ. ‘‘ഭുത്താവിനാ പവാരിതേന ആസനാ വുട്ഠിതേന കത’’ന്തിവചനതോ ഭുത്താവിനാ അപവാരിതേന ആസനാ വുട്ഠിതേന കത്തബ്ബന്തി സിദ്ധം. തസ്മാ പാതോ അദ്ധാനം ഗച്ഛന്തേസു ദ്വീസു ഏകോ പവാരിതോ, തസ്സ ഇതരോ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ലദ്ധം ഭിക്ഖം അത്തനാ അഭുത്വാപി ‘‘അലമേതം സബ്ബ’’ന്തി കാതും ലഭതി ഏവ. യന്തി ഖാദനീയഭോജനീയം. ‘‘തദുഭയമ്പീ’’തിഇമിനാ അതിരിത്തഞ്ച അതിരിത്തഞ്ച അതിരിത്തം, ന അതിരിത്തം അനതിരിത്തന്തി അത്ഥം ദസ്സേതി.

തസ്സേവാതി അനതിരിത്തസ്സേവ. ഏത്ഥാതി അനതിരിത്തേ, ‘‘കപ്പിയകത’’ന്തി ആദീസു സത്തസു വിനയകമ്മാകാരേസു വാ. അനന്തരേതി വിനയധരസ്സ അനന്തരേ ആസനേ. പത്തതോ നീഹരിത്വാതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥേവാതി ഭുഞ്ജനട്ഠാനേയേവ. തസ്സാതി നിസിന്നസ്സ. തേനാതി ഭത്തം ആനേന്തേന ഭിക്ഖുനാ ഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി യോജനാ. ‘‘നിസിന്നേന ഭിക്ഖുനാ’’തി കാരിതകമ്മം ¶ ആനേതബ്ബം. കസ്മാ ‘‘ഹത്ഥം ധോവിത്വാ’’തി വുത്തന്തി പുച്ഛന്തോ ആഹ ‘‘കസ്മാ’’തി. ഹീതി കാരണം. യസ്മാ അകപ്പിയം ഹോതി, തസ്മാ ഹത്ഥം ധോവിത്വാതി മയാ വുത്തന്തി അധിപ്പായോ. തസ്സാതി ഭത്തം ആനേന്തസ്സ. യേനാതി വിനയധരേന. പുന യേനാതി ഏവമേവ. യഞ്ചാതി ഖാദനീയഭോജനീയഞ്ച. യേന വിനയധരേന പഠമം അകതം, തേനേവ കത്തബ്ബം. യഞ്ച ഖാദനീയഭോജനീയം പഠമം അകതം, തഞ്ഞേവ കത്തബ്ബന്തി വുത്തം ഹോതി ¶ . തത്ഥാതി പഠമഭാജനേ. ഹീതി സച്ചം. പഠമഭാജനം സുദ്ധം ധോവിത്വാ കതമ്പി നിദ്ദോസമേവ. തേന ഭിക്ഖുനാതി പവാരിതേന ഭിക്ഖുനാ.

കുണ്ഡേപീതി ഉക്ഖലിയമ്പി. സാ ഹി കുഡതി ഓദനാദിം ദാഹം കരോതീതി കുണ്ഡോതി വുച്ചതി. തന്തി അതിരിത്തകതം ഖാദനീയഭോജനീയം. യേന പനാതി വിനയധരേന പന. ഭിക്ഖും നിസീദാപേന്തീതി സമ്ബന്ധോ. മങ്ഗലനിമന്തനേതി മങ്ഗലത്ഥായ നിമന്തനട്ഠാനേ. തത്ഥാതി മങ്ഗലനിമന്തനേ. കരോന്തേനാതി കരോന്തേന വിനയധരേന.

ഗിലാനേന ഭുഞ്ജിതാവസേസമേവ ന കേവലം ഗിലാനാതിരിത്തം നാമ, ഗിലാനം പന ഉദ്ദിസ്സ ആഭതം ഗിലാനാതിരിത്തമേവ നാമാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ന കേവല’’ന്തിആദി. യംകിഞ്ചി ഗിലാനന്തി ഉപസമ്പന്നം വാ അനുപസമ്പന്നം വാ യംകിഞ്ചി ഗിലാനം. യം ദുക്കടം വുത്തം, തം അസംസട്ഠവസേന വുത്തന്തി യോജനാ. അനാഹാരത്ഥായാതി പിപാസച്ഛേദനആബാധവൂപസമത്ഥായ.

൨൪൧. സതി പച്ചയേതി ഏത്ഥ പച്ചയസ്സ സരൂപം ദസ്സേതും ‘‘പിപാസായ സതീ’’തി ച ‘‘ആബാധേ സതീ’’തി ച വുത്തം. തേന തേനാതി സത്താഹകാലികേന ച യാവജീവികേന ച. തസ്സാതി ആബാധസ്സ. ഇദം പദം ‘‘ഉപസമനത്ഥ’’ന്തി ഏത്ഥ സമുധാതുയാ സമ്ബന്ധേ സമ്ബന്ധോ, യുപച്ചയേന സമ്ബന്ധേ കമ്മന്തി ദട്ഠബ്ബന്തി. പഞ്ചമം.

൬. ദുതിയപവാരണസിക്ഖാപദം

൨൪൨. ഛട്ഠേ ന ആചരിതബ്ബോതി അനാചാരോതി വുത്തേ പണ്ണത്തിവീതിക്കമോതി ആഹ ‘‘പണ്ണത്തിവീതിക്കമ’’ന്തി. ‘‘കരോതീ’’തിഇമിനാ ‘‘അത്താനമാചരതീ’’തിആദീസു ¶ വിയ ചരസദ്ദോ കരസദ്ദത്ഥോതി ദസ്സേതി. ഉപനന്ധീതി ഏത്ഥ ഉപസദ്ദോ ഉപനാഹത്ഥോ, നഹധാതു ബന്ധനത്ഥോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഉപനാഹ’’ന്തിആദി. ജനിതോ ഉപനാഹോ യേനാതി ജനിതഉപനാഹോ. ഇമിനാ ‘‘ഉപനന്ധോ’’തി പദസ്സ ഉപനഹതീതി ഉപനന്ധോതി കത്ഥുത്ഥം ദസ്സേതി.

൨൪൩. അഭിഹട്ഠുന്തി ഏത്ഥ തുംപച്ചയോ ത്വാപച്ചയത്ഥോതി ആഹ ‘‘അഭിഹരിത്വാ’’തി. പദഭാജനേ പന വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. സാധാരണമേവ അത്ഥന്തി യോജനാ. അസ്സാതി ഭിക്ഖുസ്സ. തീഹാകാരേഹീതി സാമം ജാനനേന ച അഞ്ഞേസമാരോചനേന ച തസ്സാരോചനേന ചാതി തീഹി കാരണേഹി. ആസാദീയതേ ¶ മങ്കും കരീയതേ ആസാദനം, തം അപേക്ഖോ ആസാദനാപേക്ഖോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ആസാദന’’ന്തിആദി.

യസ്സ അത്ഥായ അഭിഹടന്തി സമ്ബന്ധോ. ഇതരസ്സാതി അഭിഹാരകതോ അഞ്ഞസ്സ ഭുത്തസ്സാതി. ഛട്ഠം.

൭. വികാലഭോജനസിക്ഖാപദം

൨൪൭. സത്തമേ ഗിരിമ്ഹീതി പബ്ബതമ്ഹി. സോ ഹി ഹിമവമനാദിവസേന ജലം, സാരഭൂതാനി ച ഭേസജ്ജാദിവത്ഥൂനി ഗിരതി നിഗ്ഗിരതീതി ഗിരീതി വുച്ചതി. അഗ്ഗസമജ്ജോതി ഉത്തമസമജ്ജോ. ഇമേഹി പദേഹി അഗ്ഗോ സമജ്ജോ അഗ്ഗസമജ്ജോ, ഗിരിമ്ഹി പവത്തോ അഗ്ഗസമജ്ജോ ഗിരഗ്ഗസമജ്ജോതി അത്ഥം ദസ്സേതി. സമജ്ജോതി ച സഭാ. സാ ഹി സമാഗമം അജന്തി ഗച്ഛന്തി ജനാ ഏത്ഥാതി സമജ്ജോതി വുച്ചതി. ‘‘ഗിരിസ്സ വാ’’തിആദിനാ ഗിരിസ്സ അഗ്ഗോ കോടി ഗിരഗ്ഗോ, തസ്മിം പവത്തോ സമജ്ജോ ഗിരഗ്ഗസമജ്ജോതി അത്ഥോ ദസ്സിതോ. സോതി ഗിരഗ്ഗസമജ്ജോ. ഭവിസ്സതി കിരാതി യോജനാ. ഭൂമിഭാഗേതി അവയവിആധാരോ, സന്നിപതതീതി സമ്ബന്ധോ. നടഞ്ച നാടകഞ്ച നടനാടകാനി. ‘‘നച്ചം ഗീതം വാദിതഞ്ചാ’’തി ഇദം തയം ‘‘നാടക’’ന്തി വുച്ചതി. തേസന്തി നടനാടകാനം. ദസ്സനത്ഥന്തി ദസ്സനായ ച സവനായ ച. സവനമ്പി ഹി ദസ്സനേനേവ സങ്ഗഹിതം. അപഞ്ഞത്തേ ¶ സിക്ഖാപദേതി ഊനവീസതിവസ്സസിക്ഖാപദസ്സ താവ അപഞ്ഞത്തത്താ. തേതി സത്തരസവഗ്ഗിയാ. തത്ഥാതി ഗിരഗ്ഗസമജ്ജം. അഥാതി തസ്മിം കാലേ. നേസന്തി സത്തരസവഗ്ഗിയാനം അദംസൂതി സമ്ബന്ധോ. വിലിമ്പേത്വാതി വിലേപനേഹി വിവിധാകാരേന ലിമ്പേത്വാ.

൨൪൯. ‘‘വികാലേ’’തി സാമഞ്ഞേന വുത്തേപി വിസേസകാലോവ ഗഹേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘കാലോ’’തിആദി. സോ ചാതി ഭോജനകാലോ ച. മജ്ഝന്ഹികോ ഹോതീതി യോജനാ. തേനേവാതി ഭോജനകാലസ്സ അധിപ്പേതത്താ ഏവ. അസ്സാതി ‘‘വികാലേ’’തിപദസ്സ. ‘‘വികാലോ നാമ…പേ… അരുണുഗ്ഗമനാ’’തി പദഭാജനേന അരുണുഗ്ഗമനതോ യാവ മജ്ഝന്ഹികാ കാലോ നാമാതി അത്ഥോ നയേന ദസ്സിതോ ഹോതി. തതോതി ഠിതമജ്ഝന്ഹികതോ. സൂരിയസ്സ അതിസീഘത്താ വേഗേന ഠിതമജ്ഝന്ഹികം വീതിവത്തേയ്യാതി ആഹ ‘‘കുക്കുച്ചകേന പന ന കത്തബ്ബ’’ന്തി. കാലത്ഥമ്ഭോതി കാലസ്സ ജാനനത്ഥായ ഥൂണോ. കാലന്തരേതി കാലസ്സ അബ്ഭന്തരേ.

അവസേസം ഖാദനീയം നാമാതി ഏത്ഥ വിനിച്ഛയോ ഏവം വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. യന്തി ഖാദനീയം ¶ അത്ഥീതി സമ്ബന്ധോ. വനമൂലാദിപഭേദം യമ്പി ഖാദനീയം അത്ഥി, തമ്പി ആമിസഗതികം ഹോതീതി യോജനാ. സേയ്യഥിദന്തി പുച്ഛാവാചകനിപാതസമുദായോ. ഇദം ഖാദനീയം സേയ്യഥാ കതമന്തി അത്ഥോ. ഇദമ്പീതി ഇദം ദ്വാദസവിധമ്പി. പിസദ്ദേന ന പൂവാദിയേവാതി ദസ്സേതി.

തത്ഥാതി ദ്വാദസസു ഖാദനീയേസു, ആധാരേ ഭുമ്മം. മൂലതി പതിട്ഠാതി ഏത്ഥ, ഏതേനാതി വാ മൂലം. ഖാദിതബ്ബന്തി ഖാദനീയം. മൂലമേവ ഖാദനീയം മൂലഖാദനീയം, തസ്മിം വിനിച്ഛയോ ഏവം വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. മൂലകമൂലാദീനി ലോകസങ്കേതോ പദേസതോയേവ വേദിതബ്ബാനി. തം തഞ്ഹി നാമം അജാനന്താനം അതിസമ്മൂള്ഹകാരണത്താ സഹ പരിയായന്തരേന വചനത്ഥം വക്ഖാമ. സൂപസ്സ ഹിതം സൂപേയ്യം, സൂപേയ്യം പണ്ണം ഏതേസന്തി സൂപേയ്യപണ്ണാ, തേസം മൂലാനി സൂപേയ്യപണ്ണമൂലാനി. ആമീയതി അന്തോ പവേസീയതീതി ആമിസോ, ആകാരോ അന്തോകരണത്ഥോ, ആമിസസ്സ ഗതി വിയ ഗതി ഏതേസന്തി ആമിസഗതികാനി ¶ . ഏത്ഥാതി മൂലേസു. ജരഡ്ഢന്തി ജരഭൂതം ഉപഡ്ഢം. അഞ്ഞമ്പീതി വജകലിമൂലതോ അഞ്ഞമ്പി.

യാനി പന മൂലാനി വുത്താനി, താനി യാവജീവികാനീതി യോജനാ. പാളിയം വുത്താനീതി സമ്ബന്ധോ. ഖാദനീയത്ഥന്തി ഖാദനീയസ്സ, ഖാദനീയേ വാ വിജ്ജമാനം, ഖാദനീയേന വാ കാതബ്ബം കിച്ചം, പയോജനം വാതി ഖാദനീയത്ഥം. ‘‘ഖാദനീയേ’’തിഇമിനാ ‘‘തത്ഥ വുത്താഭിധമ്മത്ഥാ’’തിആദീസു വിയ ഖാദനീയത്ഥപദസ്സ ഉത്തരപദത്ഥപധാനഭാവം ദസ്സേതി. തത്ഥ ഖാദനീയസ്സ, ഖാദനീയേ വാ വിജ്ജമാനം, ഖാദനീയേന വാ കാതബ്ബം കിച്ചം നാമ ജിഘച്ഛാഹരണമേവ. യഞ്ഹി പൂവാദിഖാദനീയം ഖാദിത്വാ ജിഘച്ഛാഹരണം ഹോതി, തസ്സ കിച്ചം കിച്ചം നാമാതി വുത്തം ഹോതി. തം കിച്ചം, പയോജനം വാ നേവ ഫരന്തി, നേവ നിപ്ഫാദേന്തി. ഏസേവ നയോ ‘‘ന ഭോജനീയേ ഭോജനീയത്ഥം ഫരന്തീ’’തിഏത്ഥാപി.

തേസന്തി മൂലാനം അന്തോ, ലക്ഖണന്തി വാ സമ്ബന്ധോ. ഏകസ്മിം ജനപദേ ഖാദനീയത്ഥഭോജനീയത്ഥേസു ഫരമാനേസു അഞ്ഞേസുപി ജനപദേസു ഫരന്തിയേവാതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘തേസു തേസു ജനപദേസൂ’’തി വിച്ഛാപദം വുത്തം. കിഞ്ചാപി ഹി ബഹൂസു ജനപദേസു പഥവീരസആപോരസസമ്പത്തിവസേന ഖാദനീയത്ഥഭോജനീയത്ഥം ഫരമാനമ്പി ഏകസ്മിം ജനപദേ പഥവീരസആപോരസവിപത്തിവസേന അഫരമാനം ഭവേയ്യ, വികാരവസേന പന തത്ഥ പവത്തത്താ തം ജനപദം പമാണം ന കാതബ്ബം, ഗഹേതബ്ബമേവാതി വുത്തം ഹോതി. പകതിആഹാരവസേനാതി അഞ്ഞേഹി യാവകാലിക, സത്താഹകാലികേഹി അമിസ്സിതം അത്തനോ പകതിയാവ ആഹാരകിച്ചകരണവസേന. ‘‘മനുസ്സാന’’ന്തിഇമിനാ അഞ്ഞേസം തിരച്ഛാനാദീനം ഖാദനീയത്ഥഭോജനീയത്ഥം ¶ ഫരമാനമ്പി ന പമാണന്തി ദസ്സേതി. തന്തി മൂലം. ഹീതി സച്ചം. നാമസഞ്ഞാസൂതി നാമസങ്ഖാതാസു സഞ്ഞാസു.

യഥാ മൂലേ ലക്ഖണം ദസ്സിതം, ഏവം കന്ദാദീസുപി യം ലക്ഖണം ദസ്സിതന്തി യോജനാ. ന കേവലം പാളിയം ആഗതാനം ഹലിദ്ദാദീനം മൂലംയേവ യാവജീവികം ഹോതി, അഥ ഖോ തചാദയോപീതി ആഹ ‘‘യഞ്ചേത’’ന്തിആദി. യം ഏതം അട്ഠവിധന്തി സമ്ബന്ധോ.

ഏവം ¶ മൂലഖാദനീയേ വിനിച്ഛയം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി കന്ദഖാദനീയേ തം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘കന്ദഖാദനീയേ’’തിആദി. തത്ഥ കന്ദഖാദനീയേതി കം സുഖം ദദാതീതി കന്ദോ, പദുമാദികന്ദോ, സുഖസ്സ അദായകാ പന കന്ദാ രുള്ഹീവസേന കന്ദാതി വുച്ചന്തി, കന്ദോ ഏവ ഖാദനീയം കന്ദഖാദനീയം, തസ്മിം വിനിച്ഛയോ ഏവം വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. ഏസേവ നയോ ഉപരിപി. യന്തി കന്ദം. ഇമിനാ തംസദ്ദാനപേക്ഖോ യംസദ്ദോപി അത്ഥീതി ഞാപേതി. തത്ഥാതി കന്ദഖാദനീയേ. തരുണോ, സുഖഖാദനീയോതി വിസേസനപദാനി യഥാവചനം ഉപരിപി യോജേതബ്ബാനി. ഏവമാദയോ ഫരണകകന്ദാ യാവകാലികാതി സമ്ബന്ധോ.

അധോതോതി വിസരസോ ഉദകേന അധൂനിതോ. തേതി കന്ദാ സങ്ഗഹിതാതി സമ്ബന്ധോ.

മൂലേ അലതി പവത്തതീതി മുളാലോ, ഉദകതോ വാ ഉദ്ധടമത്തേ മിലതി നിമിലതീതി മുളാലം. ഏവമാദി ഫരണകമുളാലം യാവകാലികന്തി യോജനാ. തം സബ്ബമ്പീതി സബ്ബമ്പി തം മുളാലം സങ്ഗഹിതന്തി സമ്ബന്ധോ.

മസതി വിജ്ഝതീതി മത്ഥകോ. ഏവമാദി മത്ഥകോ യാവകാലികോതി യോജനാ. ജരഡ്ഢബുന്ദോതി ജരഭൂതഅഡ്ഢസങ്ഖാതോ പാദോ.

ഖനീയതി അവദാരീയതീതി ഖന്ധോ, ഖായതീതി വാ ഖന്ധോ. ‘‘അന്തോപഥവീഗതോ’’തിപദം ‘‘സാലകല്യാണിഖന്ധോ’’തിപദേനേവ യോജേതബ്ബം, ന അഞ്ഞേഹി. ഏവമാദി ഖന്ധോ യാവകാലികോതി യോജനാ. അവസേസാതി തീഹി ദണ്ഡകാദീഹി അവസേസാ.

തചതി സംവരതി പടിച്ഛാദേതീതി തചോ. സരസോതി ഏത്ഥ ഏവകാരോ യോജേതബ്ബോ, സരസോ ഏവാതി അത്ഥോ. തേസം സങ്ഗഹോതി സമ്ബന്ധോ. ഹീതി സച്ചം. ഏതന്തി കസാവഭേസജ്ജം, ‘‘അനുജാനാമി ¶ …പേ… ഭോജനീയത്ഥ’’ന്തി വചനം വാ. ഏത്ഥാതി കസാവഭേസജ്ജേ. ഏതേസമ്പീതി മത്ഥകഖന്ധത്തചാനമ്പി.

പതതീതി പത്തം. ഏതേസന്തി മൂലകാദീനം. ഏവരൂപാനി പത്താനി ച ഏകംസേന യാവകാലികാനീതി യോജനാ. യാ ലോണീ ആരോഹതി, തസ്സാ ലോണിയാ പത്തം യാവജീവികന്തി യോജനാ. ദീപവാസിനോതി തമ്ബപണ്ണിദീപവാസിനോ ¶ , ജമ്ബുദീപവാസിനോ വാ. യാനി വാ ഫരന്തീതി വുത്താനീതി സമ്ബന്ധോ. തേസന്തി നിമ്ബാദീനം. ഇദം പദം പുബ്ബപരാപേക്ഖകം, തസ്മാ ദ്വിന്നം മജ്ഝേ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. പണ്ണാനം അന്തോ നത്ഥീതി സമ്ബന്ധോ.

പുപ്ഫതി വികസതീതി പുപ്ഫം. ഏവമാദി പുപ്ഫം യാവകാലികന്തി യോജനാ. തസ്സാതി പുപ്ഫസ്സ. അസ്സാതി ഏവമേവ.

ഫലതീതി ഫലം. യാനീതി ഫലാനി. ഫരന്തീതി സമ്ബന്ധോ. നേസന്തി ഫലാനം പരിയന്തന്തി സമ്ബന്ധോ. യാനി വുത്താനി, താനി യാവജീവികാനീതി യോജനാ. തേസമ്പീതി ഫലാനമ്പി പരിയന്തന്തി സമ്ബന്ധോ.

അസീയതി ഖിപീയതി, ഛഡ്ഡീയതീതി വാ അട്ഠി. ഏവമാദീനി ഫരണകാനി അട്ഠീനി യാവകാലികാനീതി യോജനാ. തേസന്തി അട്ഠീനം.

പിസീയതി ചുണ്ണം കരീയതീതി പിട്ഠം. ഏവമാദീനി ഫരണകാനി പിട്ഠാനി യാവകാലികാനീതി യോജനാ. അധോതകന്തി ഉദകേന അധൂനിതം. തേസന്തി പിട്ഠാനം.

നിരന്തരം അസതി സമ്ബജ്ഝതീതി നിയ്യാസോ. സേസാതി ഉച്ഛുനിയ്യാസതോ സേസാ. പാളിയം വുത്തനിയ്യാസാതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥാതി നിയ്യാസഖാദനീയേ. സങ്ഗഹിതാനം നിയ്യാസാനം പരിയന്തന്തി യോജനാ. ഏവന്തിആദി നിഗമനം.

വുത്തമേവാതി ഹേട്ഠാ പഠമപവാരണസിക്ഖാപദേ വുത്തമേവാതി. സത്തമം.

൮. സന്നിധികാരകസിക്ഖാപദം

൨൫൨. അട്ഠമേ ¶ അബ്ഭന്തരേ ജാതോ അബ്ഭന്തരോ. മഹാഥേരോതി മഹന്തേഹി ഥിരഗുണേഹി യുത്തോ. ഇമിനാ ‘‘ബേലട്ഠോ’’തി സഞ്ഞാനാമസ്സ സഞ്ഞിനാമിം ദസ്സേതി. പധാനഘരേതി സമഥവിപസ്സനാനം പദഹനട്ഠാനഘരസങ്ഖാതേ ഏകസ്മിം ആവാസേ. സുക്ഖകുരന്തി ഏത്ഥ സോസനകുരത്താ ന സുക്ഖകുരം ഹോതി, കേവലം പന അസൂപബ്യഞ്ജനത്താതി ആഹ ‘‘അസൂപബ്യഞ്ജനം ¶ ഓദന’’ന്തി. സോസനകുരമ്പി യുത്തമേവ. വക്ഖതി ഹി ‘‘തം പിണ്ഡപാതം ഉദകേന തേമേത്വാ’’തി. ‘‘ഓദന’’ന്തിഇമിനാ കുരസദ്ദസ്സ ഓദനപരിയായതം ദസ്സേതി. ഓദനഞ്ഹി കരോതി ആയുവണ്ണാദയോതി ‘‘കുര’’ന്തി വുച്ചതി. സോതി ബേലട്ഠസീസോ. തഞ്ച ഖോതി തഞ്ച സുക്ഖകുരം ആഹരതീതി സമ്ബന്ധോ. പച്ചയഗിദ്ധതായാതി പിണ്ഡപാതപച്ചയേ ലുദ്ധതായ. ഥേരോ ഭുഞ്ജതീതി സമ്ബന്ധോ. മനുസ്സാനം ഏകാഹാരസ്സ സത്താഹമത്തട്ഠിതത്താ ‘‘സത്താഹ’’ന്തി വുത്തം. തതോതി ഭുഞ്ജനതോ പരന്തി സമ്ബന്ധോ. ചത്താരിപീതി ഏത്ഥ പിസദ്ദേന അധികാനിപി സത്താഹാനി ഗഹേതബ്ബാനി.

൨൫൩. ഇതീതി ഇദം തയം. ‘‘സന്നിധി കാരോ അസ്സാ’’തി സമാസോ വിസേസനപരനിപാതവസേന ഗഹേതബ്ബോ. ‘‘സന്നിധികിരിയന്തി അത്ഥോ’’തി ഇമിനാ കരീയതീതി കാരോതി കമ്മത്ഥം ദസ്സേതി. ഏകരത്തന്തി അന്തിമപരിച്ഛേദവസേന വുത്തം തദധികാനമ്പി അധിപ്പേതത്താ. അസ്സാതി ‘‘സന്നിധികാരക’’ന്തി പദസ്സ.

സന്നിധികാരകസ്സ സത്താഹകാലികസ്സ നിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയാപത്തിയാ പച്ചയത്താ സന്നിധികാരകം യാമകാലികം ഖാദനീയഭോജനീയം അസമാനമ്പി സുദ്ധപാചിത്തിയാപത്തിയാ പച്ചയോ ഹോതീതി ആഹ ‘‘യാമകാലികം വാ’’തി. പടിഗ്ഗഹണേതി പടിഗ്ഗഹണേ ച ഗഹണേ ച. അജ്ഝോഹരിതുകാമതായ ഹി പടിഗ്ഗഹണേ ച പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഗഹണേ ചാതി വുത്തം ഹോതി. യം പത്തം അങ്ഗുലിയാ ഘംസന്തസ്സ ലേഖാ പഞ്ഞായതി, സോ പത്തോ ദുദ്ധോതോ ഹോതി സചേതി യോജനാ ഉത്തരവാക്യേ യംസദ്ദം ദിസ്വാ പുബ്ബവാക്യേ തംസദ്ദസ്സ ഗമനീയത്താ. ഗണ്ഠികപത്തസ്സാതി ബന്ധനപത്തസ്സ. സോതി സ്നേഹോ. പഗ്ഘരതി സന്ദിസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ. താദിസേതി ദുദ്ധോതേ, ഗണ്ഠികേ വാ. തത്ഥാതി ധോവിതപത്തേ ആസിഞ്ചിത്വാതി സമ്ബന്ധോ. ഹീതി സച്ചം. അബ്ബോഹാരികാതി ന വോഹരിതബ്ബാ, വോഹരിതും ന യുത്താതി അത്ഥോ. യന്തി ഖാദനീയഭോജനീയം പരിച്ചജന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. തതോതി അപരിച്ചത്തഖാദനീയഭോജനീയതോ നീഹരിത്വാതി സമ്ബന്ധോ.

അകപ്പിയമംസേസൂതി ¶ നിദ്ധാരണസമുദായോ. സതി പച്ചയേതി പിപാസസങ്ഖാതേ പച്ചയേ സതി. അനതിരിത്തകതന്തി ¶ അതിരിത്തേന അകതം സന്നിധികാരകം ഖാദനീയഭോജനീയന്തി യോജനാ. ഏകമേവ പാചിത്തിയന്തി സമ്ബന്ധോ. വികപ്പദ്വയേതി സാമിസനിരാമിസസങ്ഖാതേ വികപ്പദ്വയേ. സബ്ബവികപ്പേസൂതി വികാലസന്നിധിഅകപ്പിയമംസയാമകാലികപച്ചയസങ്ഖാതേസു സബ്ബേസു വികപ്പേസു.

൨൫൫. ആമിസസംസട്ഠന്തി ആമിസേന സംസട്ഠം സത്താഹകാലികം യാവജീവികം.

൨൫൬. ചതുബ്ബിധകാലികസ്സ സരൂപഞ്ച വചനത്ഥഞ്ച ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘വികാലഭോജനസിക്ഖാപദേ’’തിആദി. തത്ഥ നിദ്ദിട്ഠം ഖാദനീയഭോജനീയ’’ന്തിഇമിനാ യാവകാലികസ്സ സരൂപം ദസ്സേതി. ‘‘യാവ…പേ… കാലിക’’ന്തിഇമിനാ വചനത്ഥം ദസ്സേതി. ‘‘സദ്ധിം…പേ… പാന’’ന്തിഇമിനാ യാമകാലികസ്സ സരൂപം ദസ്സേതി. ‘‘യാവ…പേ… കാലിക’’ന്തിഇമിനാ വചനത്ഥം ദസ്സേതി. ‘‘സബ്ബിആദി പഞ്ചവിധം ഭേസജ്ജ’’ന്തിഇമിനാ സത്താഹകാലികസ്സ സരൂപം ദസ്സേതി. ‘‘സത്താഹം…പേ… കാലിക’’ന്തിഇമിനാ വചനത്ഥം ദസ്സേതി. ‘‘ഠപേത്വാ…പേ… സബ്ബമ്പീ’’തിഇമിനാ യാവജീവികസ്സ സരൂപം ദസ്സേതി. ‘‘യാവ…പേ… ജീവിക’’ന്തിഇമിനാ വചനത്ഥം ദസ്സേതി. സബ്ബവചനത്ഥോ ലഹുകമത്തമേവ, ഗരുകോ പനേവം വേദിതബ്ബോ – യാവ യത്തകോ മജ്ഝന്ഹികോ കാലോ യാവകാലോ, സോ അസ്സത്ഥീ, തം വാ കാലം ഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി യാവകാലികം. യാമോ കാലോ യാമകാലോ, സോ അസ്സത്ഥി, തം വാ കാലം പരിഭുഞ്ജീതബ്ബന്തി യാമകാലികം. സത്താഹോ കാലോ സത്താഹകാലോ, സോ അസ്സത്ഥി, തം വാ കാലം നിദഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി സത്താഹകാലികം. യാവ യത്തകോ ജീവോ യാവജീവോ, സോ അസ്സത്ഥി, യാവജീവം വാ പരിഹരിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി യാവജീവികന്തി.

തത്ഥാതി ചതുബ്ബിധേസു കാലികേസു. സതക്ഖത്തുന്തി അനേകവാരം. യാവ കാലോ നാതിക്കമതി, താവ ഭുഞ്ജന്തസ്സാതി യോജനാ. അഹോരത്തം ഭുഞ്ജന്തസ്സാതി സമ്ബന്ധോതി. അട്ഠമം.

൯. പണീതഭോജനസിക്ഖാപദം

൨൫൭. നവമേ ¶ പകട്ഠഭാവം നീതന്തി പണീതന്തി വുത്തേ പണീതസദ്ദോ ഉത്തമത്ഥോതി ആഹ ‘‘ഉത്തമഭോജനാനീ’’തി. സമ്പന്നോ നാമ ന മധുരഗുണോ, അഥ ഖോ മധുരഗുണയുത്തം ഭോജനമേവാതി ആഹ ‘‘സമ്പത്തിയുത്ത’’ന്തി. കസ്സാതി കരണത്ഥേ ചേതം സാമിവചനം, കേനാതി ഹി അത്ഥോ. ‘‘സുരസ’’ന്തിഇമിനാ സാദീയതി അസ്സാദീയതീതി സാദൂതി വചനത്ഥസ്സ സരൂപം ദസ്സേതി.

൨൫൯. ‘‘യോ ¶ പന…പേ… ഭുഞ്ജേയ്യാ’’തി ഏത്ഥ വിനിച്ഛയോ ഏവം വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. സുദ്ധാനീതി ഓദനേന അസംസട്ഠാനി. ഓദനസംസട്ഠാനി സബ്ബിആദീനീതി സമ്ബന്ധോ. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ. ഹീതി സച്ചം. ‘‘പണീതസംസട്ഠാനീ’’തിഇമിനാ പണീതേഹി സബ്ബിആദീഹി സംസട്ഠാനി ഭോജനാനി പണീതഭോജനാനീതി അത്ഥം ദസ്സേതി. ‘‘സത്തധഞ്ഞനിബ്ബത്താനീ’’തി ഇമിനാ ഭോജനാനം സരൂപം ദസ്സേതി.

‘‘സബ്ബിനാ ഭത്ത’’ന്തിആദീനം പഞ്ചന്നം വികപ്പാനം മജ്ഝേ തീസുപി വികപ്പേസു ‘‘ഭത്ത’’ന്തി യോജേതബ്ബം. ഏവം വാക്യം കത്വാ വിഞ്ഞാപനേ ആപത്തിം ദസ്സേത്വാ സമാസം കത്വാ വിഞ്ഞാപനേ തം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സബ്ബിഭത്തം ദേഹീ’’തിആദി.

ഇതോതി ഗാവിതോ ലദ്ധേനാതി സമ്ബന്ധോ. വിസങ്കേതന്തി സങ്കേതതോ ഞാപിതതോ വിഗതം വിരഹിതന്തി അത്ഥോ. ഹീതി സച്ചം. ഇമിനാ വിസങ്കേതസ്സ ഗുണദോസം ദസ്സേതി.

കപ്പിയസബ്ബിനാ ദേഹീതി കപ്പിയസബ്ബിനാ സംസട്ഠം ഭത്തം ദേഹീതി യോജനാ. ഏസേവ നയോ സേസേസുപി. യേന യേനാതി യേന യേന സബ്ബിആദിനാ. തസ്മിം തസ്സാതി ഏത്ഥാപി വിച്ഛാവസേന അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. പാളിയം ആഗതസബ്ബി നാമ ഗോസബ്ബി, അജികാസബ്ബി, മഹിംസസബ്ബി, യേസം മംസം കപ്പതി, തേസം സബ്ബി ച. നവനീതം നാമ ഏവമേവ. തേലം നാമ തിലതേലം, സാസപതേലം, മധുകതേലം, ഏരണ്ഡതേലം, വസാതേലഞ്ച. മധു നാമ മക്ഖികാമധു. ഫാണിതം നാമ ഉച്ഛുമ്ഹാ നിബ്ബത്തം. മച്ഛോ നാമ ഉദകചരോ. പാളിഅനാഗതോ മച്ഛോ നാമ നത്ഥി. മംസം നാമ ¶ യേസം മംസം കപ്പതി, തേസം മംസം. ഖീരദധീനി സബ്ബിസദിസാനേവ. വുത്തം യഥാ ഏവം ‘‘നവനീതഭത്തം ദേഹീ’’തിആദീസുപി സൂപോദനവിഞ്ഞത്തിദുക്കടമേവ ഹോതീതി യോജനാ. ഹീതി സച്ചം. സോ ചാതി സോ ചത്ഥോ. തത്ഥാതി തസ്മിം അത്ഥേ. കിം പയോജനം. നത്ഥേവ പയോജനന്തി അധിപ്പായോ.

പടിലദ്ധം ഭോജനന്തി സമ്ബന്ധോ. ഏകരസന്തി ഏകകിച്ചം. തതോതി നവപണീതഭോജനതോ നീഹരിത്വാതി സമ്ബന്ധോ.

സബ്ബാനീതി നവ പാചിത്തിയാനി സന്ധായ വുത്തം.

൨൬൧. ഉഭയേസമ്പീതി ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീനമ്പി. സബ്ബീതി ചേത്ഥ യോ നം പരിഭുഞ്ജതി, തസ്സ ബലായുവഡ്ഢനത്ഥം സബ്ബതി ഗച്ഛതി പവത്തതീതി സബ്ബി, ഘതം. തതിയക്ഖരേനേവ സജ്ഝായിതബ്ബം ലിഖിതബ്ബഞ്ച ¶ . കസ്മാ? തതിയക്ഖരട്ഠാനേയേവ സബ്ബ ഗതിയന്തി ഗതിഅത്ഥസ്സ സബ്ബധാതുസ്സ ധാതുപാഠേസു ആഗതത്താതി. നവമം.

൧൦. ദന്തപോനസിക്ഖാപദം

൨൬൩. ദസമേ ദന്തകട്ഠന്തി ദന്തപോനം. തഞ്ഹി ദന്തോ കസീയതി വിലേഖീയതി അനേനാതി ‘‘ദന്തകട്ഠ’’ന്തി വുച്ചതി. ‘‘സബ്ബ’’ന്തി ആദിനാ സബ്ബമേവ പംസുകൂലം സബ്ബപംസുകൂലം, തമസ്സത്ഥീതി ‘‘സബ്ബപംസുകൂലികോ’’തി അത്ഥം ദസ്സേതി. സോതി ഭിക്ഖു പരിഭുഞ്ജതി കിരാതി സമ്ബന്ധോ. സുസാനേതി ആളഹനേ. തഞ്ഹി ഛവാനം സയനട്ഠാനത്താ ‘‘സുസാന’’ന്തി വുച്ചതി നിരുത്തിനയേന. തത്ഥാതി സുസാനേ. പുന തത്ഥാതി ഏവമേവ. അയ്യസരൂപഞ്ച വോസാടിതകസരൂപഞ്ച ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘അയ്യവോസാടിതകാനീതി ഏത്ഥാ’’തി. തത്ഥ ‘‘അയ്യാ…പേ… പിതാമഹാ’’തിഇമിനാ അയ്യസരൂപം ദസ്സേതി. ‘‘വോ…പേ… ഭോജനീയാനീ’’തിഇമിനാ വോസാടിതകസരൂപം. അയ്യസങ്ഖാതാനം പിതിപിതാമഹാനം അത്ഥായ, തേ വാ ഉദ്ദിസ്സ ഛഡ്ഡിതാനി വോസാടിതകസങ്ഖതാനി ¶ ഖാദനീയഭോജനീയാനി അയ്യവോസാടിതകാനീതി വിഗ്ഗഹോ കാതബ്ബോ. മനുസ്സാ ഠപേന്തി കിരാതി സമ്ബന്ധോ. യന്തി ഖാദനീയഭോജനീയം. തേസന്തി ഞാതകാനം. പിണ്ഡം പിണ്ഡം കത്വാതി സങ്ഘാടം സങ്ഘാടം കത്വാ. അഞ്ഞന്തി വുത്തഖാദനീയഭോജനീയതോ അഞ്ഞം. ഉമ്മാരേപീതി സുസാനസ്സ ഇന്ദഖീലേപി. സോ ഹി ഉദ്ധടോ കിലേസമാരോ ഏത്ഥാതി ‘‘ഉമ്മാരോ’’തി വുച്ചതി. ബോധിസത്തോ ഹി അഭിനിക്ഖമനകാലേ പുത്തം ചുമ്ബിസ്സാമീതി ഓവരകസ്സ ഇന്ദഖീലേ ഠത്വാ പസ്സന്തോ മാതരം പുത്തസ്സ നലാടേ ഹത്ഥം ഠപേത്വാ സയന്തിം ദിസ്വാ ‘‘സചേ മേ പുത്തം ഗണ്ഹേയ്യം, മാതാ തസ്സ പബുജ്ഝേയ്യ, പബുജ്ഝമാനായ അന്തരായോ ഭവേയ്യാ’’തി അഭിനിക്ഖമനന്തരായഭയേന പുത്തദാരേ പരിച്ചജിത്വാ ഇന്ദഖീലതോ നിവത്തിത്വാ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമി. തസ്മാ ബോധിസത്തസ്സ ഠത്വാ പുത്തദാരേസു അപേക്ഖാസങ്ഖാതസ്സ മാരസ്സ ഉദ്ധടട്ഠാനത്താ സോ ഇന്ദഖീലോ നിപ്പരിയായേന ‘‘ഉമ്മാരോ’’തി വുച്ചതി, അഞ്ഞേ പന രൂള്ഹീവസേന. ഥിരോതി ഥദ്ധോ. ഘനബദ്ധോതി ഘനേന ബദ്ധോ. കഥിനേന മംസേന ആബദ്ധോതി അത്ഥോ. വഠതി ഥൂലോ ഭവതീതി വഠോ, മുദ്ധജദുതിയോയം, സോ അസ്സത്ഥീതി വഠരോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘വഠരോതി ഥൂലോ’’തി. ‘‘സല്ലക്ഖേമാ’’തിഇമിനാ ‘‘മഞ്ഞേ’’തി ഏത്ഥ മനധാതു സല്ലക്ഖണത്ഥോ, മകാരസ്സേകാരോതി ദസ്സേതി. ഹീതി സച്ചം. തേസന്തി മനുസ്സാനം.

൨൬൪. സമ്മാതി അവിപരീതം. അസല്ലക്ഖേത്വാതി ആഹാരസദ്ദസ്സ ഖാദനീയഭോജനീയാദീസു നിരൂള്ഹഭാവം അമഞ്ഞിത്വാ. ഭഗവാ പന ഠപേസീതി സമ്ബന്ധോ. യഥാഉപ്പന്നസ്സാതി യേനാകാരേന ഉപ്പന്നസ്സ ¶ . പിതാ പുത്തസങ്ഖാതേ ദാരകേ സഞ്ഞാപേന്തോ വിയ ഭഗവാ തേ ഭിക്ഖൂ സഞ്ഞാപേന്തോതി യോജനാ.

൨൬൫. ഏതദേവാതി തിണ്ണമാകാരാനമഞ്ഞതരവസേന അദിന്നമേവ സന്ധായാതി സമ്ബന്ധോ. ഹീതി സച്ചം. മാതികായം ‘‘ദിന്ന’’ന്തി വുത്തട്ഠാനം നത്ഥി, അഥ കസ്മാ പദഭാജനേയേവ വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ദിന്നന്തി ഇദ’’ന്തിആദി. ‘‘ദിന്ന’’ന്തി ഇദം ഉദ്ധടന്തി സമ്ബന്ധോ. അസ്സാതി ‘‘ദിന്ന’’ന്തി പദസ്സ. നിദ്ദേസേ ച ‘‘കായേന…പേ… ദേന്തേ’’തി ഉദ്ധടന്തി യോജനാ. ഏവന്തി ഇമേഹി തീഹാകാരേഹി ദദമാനേതി സമ്ബന്ധോ. ഏവന്തി ഇമേഹി ദ്വീഹാകാരേഹി ¶ . ആദീയമാനന്തി സമ്ബന്ധോ. രഥരേണുമ്പീതി രഥികവീഥിയം ഉട്ഠിതപംസുമ്പി. പുബ്ബേതി പഠമപവാരണസിക്ഖാപദേ. ഏവം പടിഗ്ഗഹിതം ഏതം ആഹാരം ദിന്നം നാമ വുച്ചതീതി യോജനാ. ‘‘ഏതമേവാ’’തി ഏവസ്സ സമ്ഭവതോ തസ്സ ഫലം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ന ഇദ’’ന്തിആദി. നിസ്സട്ഠം ന വുച്ചതീതി യോജനാ.

തത്ഥാതി ‘‘കായേനാ’’തിആദിവചനേ. ഹീതി സച്ചം. നത്ഥു കരീയതി ഇമായാതി നത്ഥുകരണീ, തായ. നാസാപുടേന പടിഗ്ഗണ്ഹാതീതി സമ്ബന്ധോ. അകല്ലകോതി ഗിലാനോ. ഹീതി സച്ചം. കായേന പടിബദ്ധോ കായപടിബദ്ധോ കടച്ഛുആദീതി ആഹ ‘‘കടച്ഛുആദീസൂ’’തിആദി. ഹീതി സച്ചം. പാതിയമാനന്തി പാതാപിയമാനം.

ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ. ‘‘പഞ്ചഹങ്ഗേഹീ’’തി പദസ്സ വിത്ഥാരം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഥാമമജ്ഝിമസ്സാ’’തിആദി. തന്തി ദാതബ്ബവത്ഥും.

തത്ഥാതി ‘‘ഹത്ഥപാസോ പഞ്ഞായതീ’’തിവചനേ. ഗച്ഛന്തോപി ഠിതേനേവ സങ്ഗഹിതോ. ഭൂമട്ഠസ്സാതി ഭൂമിയം ഠിതസ്സ. ആകാസട്ഠസ്സാതി ആകാസേ ഠിതസ്സ. ‘‘ഹത്ഥം അങ്ഗ’’ന്തി പദേഹി അവയവിസമ്ബന്ധോ കാതബ്ബോ. വുത്തനയേനേവാതി ‘‘ഭൂമട്ഠസ്സ ച സീസേനാ’’തിആദിനാ വുത്തനയേനേവ. പക്ഖീതി സകുണോ. സോ ഹി പക്ഖയുത്തത്താ പക്ഖീതി വുച്ചതി. ഹത്ഥീതി കുഞ്ജരോ. സോ ഹി സോണ്ഡസങ്ഖാതഹത്ഥയുത്തത്താ ഹത്ഥീതി വുച്ചതി. അദ്ധേന അട്ഠമം രതനമസ്സാതി അദ്ധട്ഠമരതനോ, ഹത്ഥീ, തസ്സ. തേനാതി ഹത്ഥിനാ.

ഏകോ ദായകോ വദതീതി സമ്ബന്ധോ. ഓണമതീതി ഹേട്ഠാ നമതി. ഏത്താവതാതി ഏകദേസസമ്പടിച്ഛനമത്തേന. തതോതി സമ്പടിച്ഛനതോ. ഉഗ്ഘാടേത്വാതി വിവരിത്വാ. കാജേനാതി ബ്യാഭങ്ഗിയാ. സാ ഹി കചതി ബന്ധതി വിവിധം ഭാരം അസ്മിന്തി കാചോതി വുച്ചതി, ചകാരസ്സ ജകാരേ കതേ കാജോപി യുത്തോയേവ. തിംസ ഹത്ഥാ രതനാനി ഇമസ്സാതി തിംസഹത്ഥോ, വേണു. ഗുളകുമ്ഭോതി ¶ ഫാണിതേന പൂരിതോ ഘടോ. പടിഗ്ഗഹിതമേവാതി കുമ്ഭേസു ഹത്ഥപാസതോ ബഹി ഠിതേസുപി അഭിഹാരകസ്സ ¶ ഹത്ഥപാസേ ഠിതത്താ പടിഗ്ഗഹിതമേവാതി വുത്തം ഹോതി. ഉച്ഛുയന്തദോണിതോതി ഉച്ഛും പീളനയന്തസ്സ അമ്ബണതോ.

ബഹൂ പത്താ ഠപിതാ ഹോന്തീതി സമ്ബന്ധോ. യത്ഥാതി യസ്മിം ഠാനേ. ഠിതസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഹത്ഥപാസേതി യോജനാ. ഠത്വാ ഫുസിത്വാ ‘‘നിസിന്നസ്സ ഭിക്ഖുനോ’’തി പാഠസേസേന യോജേതബ്ബം. ഠിതേന വാ നിസിന്നേന വാ നിപന്നേന വാ ദായകേന ദിയ്യതീതി സമ്ബന്ധോ.

പഥവിയം ഠിതാ ഹോന്തീതി സമ്ബന്ധോ. യം യന്തി യം യം പത്തം. യത്ഥ കത്ഥചീതി യേസു കേസുചീതി സമ്ബന്ധോ. തന്തി തം വചനം.

തത്ഥ തസ്മിം ഠാനേ ജാതോ തത്ഥജാതോ, അലുത്തസമാസോയം, സോയേവ തത്ഥജാതകോ, തസ്മിം. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. തത്ഥജാതകേ ന രുഹതി യഥാ, ഏവം ന രുഹതിയേവാതി യോജനാ. ഥാമമജ്ഝിമേന പുരിസേന സുട്ഠു ഹരിതബ്ബന്തി സംഹാരിയം, തംയേവ സംഹാരിമം യകാരസ്സ മകാരം കത്വാ, ന സംഹാരിമം അസംഹാരിമം, തസ്മിം. തേപീതി തേ അസംഹാരിമാപി. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. തത്ഥജാതകസങ്ഖേപൂപഗാതി തത്ഥജാതകേ സമോധാനേത്വാ ഖേപം പക്ഖേപം ഉപഗതാ. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. ഇദഞ്ഹി വാക്യന്തരത്താ പുനപ്പുനം വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. താനീതി തിന്തിണികാദിപണ്ണാനി. സന്ധാരേതുന്തി സമ്മാ ധാരേതും. ഠിതോ ദായകോതി സമ്ബന്ധോ.

ലദ്ധസ്സ ലദ്ധസ്സ വത്ഥുസ്സ സന്നിധിട്ഠാനത്താ, പക്ഖിത്തട്ഠാനത്താ വാ ഥവീയതി പസംസീയതീതി ഥവികാ, തതോ. പുഞ്ഛിത്വാ പടിഗ്ഗഹേത്വാതി ‘‘പുഞ്ഛിത്വാ വാ പടിഗ്ഗഹേത്വാ വാ’’തി അനിയമവികപ്പത്ഥോ വാസദ്ദോ അജ്ഝാഹരിതബ്ബോ. തേസു തേസു വത്ഥൂസു രഞ്ജതി ലഗ്ഗതീതി രജോ, തം. വിനയേ പഞ്ഞത്തം ദുക്കടം വിനയദുക്കടം. തം പനാതി ഭിക്ഖം പന. പടിഗ്ഗഹേത്വാ ദേഥാതി മം പടിഗ്ഗഹാപേത്വാ മമ ദേഥാതി അധിപ്പായോ.

തതോ തതോതി തസ്മാ തസ്മാ ഠാനാ ഉട്ഠാപേത്വാതി സമ്ബന്ധോ. തന്തി ഭിക്ഖം. തസ്സാതി അനുപസമ്പന്നസ്സ.

സോ വത്തബ്ബോതി സോ ദിയ്യമാനോ ഭിക്ഖു ദായകേന ഭിക്ഖുനാ വത്തബ്ബോതി യോജനാ. ഇമന്തി സരജപത്തം. തേനാതി ദിയ്യമാനഭിക്ഖുനാ. തഥാ ¶ കാതബ്ബന്തി യഥാ ദായകേന ഭിക്ഖുനാ വുത്തം, തഥാ ¶ കാതബ്ബന്തി അത്ഥോ. ഉപ്ലവതീതി ഉപരി ഗച്ഛതി, പ്ലു ഗതിയന്തി ഹി ധാതുപാഠേസു (സദ്ദനീതിധാതുമാലായം ൧൬ ളകാരന്തധാതു) വുത്തം. ഏത്ഥ ഉഇതി ഉപസഗ്ഗസ്സ അത്ഥദസ്സനത്ഥം ‘‘ഉപരീ’’തി വുത്തം, പകാരലകാരസംയോഗോ ദട്ഠബ്ബോ. പോത്ഥകേസു പന ‘‘ഉപ്പിലവതീ’’തി ലിഖന്തി, സോ അപാഠോ. കഞ്ജികന്തി ബിലങ്ഗം. തഞ്ഹി കേന ജലേന അഞ്ജിയം അഭിബ്യത്തം അസ്സാതി ‘‘കഞ്ജിയ’’ന്തി വുച്ചതി, തമേവ കഞ്ജികം യകാരസ്സ കകാരം കത്വാ. തം പവാഹേത്വാ, അപനേത്വാതി അത്ഥോ. യത്ഥാതി യസ്മിം ഠാനേ. സുക്ഖമേവ ഭത്തം ഭജിതബ്ബട്ഠേന സേവിതബ്ബട്ഠേനാതി സുക്ഖഭത്തം, തസ്മിം. പുരതോതി ഭിക്ഖുസ്സ പുരതോ, പുബ്ബേ വാ. ഫുസിതാനീതി ബിന്ദൂനി. താനി ഹി സമ്ബാധട്ഠാനേസുപി ഫുസന്തീതി ഫുസിതാനീതി വുച്ചന്തി.

ഉളുങ്കോതി കോസിയസകുണനാമോ ദീഘദണ്ഡകോ ഏകോ ഭാജനവിസേസോ, തേന. ഥേവാതി ഫുസിതാനി. താനി ഹി സമ്ബാധട്ഠാനേസുപി ഫുസിതത്താ ഥവീയന്തി പസംസീയന്തീതി ‘‘ഥേവാ’’തി വുച്ചന്തി. ചരുകേനാതി ചരീയതി ഭക്ഖീയതീതി ചരു, ഹബ്യപാകോ, തം കരോതി അനേനാതി ചരുകം, ഥാല്യാദികം ഖുദ്ദകഭാജനം, തേന ആകിരിയമാനേതി സമ്ബന്ധോ. കാളവണ്ണകാമേഹി മാനീയതീതി മസി. ഖാദതീതി ഛാരോ ഖകാരസ്സ ഛകാരം, ദകാരസ്സ ച രകാരം കത്വാ, ഖാരരസോ, സോ ഇമിസ്സത്ഥീതി ഛാരികാ. ഉപ്പതിത്വാതി ഉദ്ധം ഗന്ത്വാ. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ.

ഫാലേത്വാതി ഛിന്ദിത്വാ. ദേന്താനം അനുപസമ്പന്നാനന്തി സമ്ബന്ധോ. പായാസസ്സാതി പായാസേന. തഥാപീതി തേന മുഖവട്ടിയാ ഗഹണാകാരേനപി.

ആഭോഗം കത്വാതി ‘‘പടിഗ്ഗഹേസ്സാമീ’’തി മനസികാരം കത്വാ. സോതി നിദ്ദം ഓക്കന്തോ ഭിക്ഖു. വട്ടതിയേവാതി ആഭോഗസ്സ കതത്താ വട്ടതിയേവ. അനാദരന്തി അനാദരേന, കരണത്ഥേ ചേതം ഉപയോഗവചനം, അനാദരം ഹുത്വാതി വാ യോജേതബ്ബം. കേചീതി അഭയഗിരിവാസിനോ. കായേന പടിബദ്ധോ കായപടിബദ്ധോ, തേന പടിബദ്ധോ കായപടിബദ്ധപടിബദ്ധോ ¶ , തേന. വചനമത്തമേവാതി ‘‘പടിബദ്ധപടിബദ്ധ’’ന്തി ഏകം അതിരേകം പടിബദ്ധവചനമത്തമേവ നാനം, അത്ഥതോ പന കായപടിബദ്ധമേവാതി അധിപ്പായോ. യമ്പീതി യമ്പി വത്ഥു. തത്രാതി തസ്മിം വട്ടനേ. തന്തി അനുജാനനം.

നേയ്യോ അധിപ്പായം നേത്വാ ഞാതോ അത്ഥോ ഇമസ്സാതി നേയ്യത്ഥം. ഏത്ഥാതി സുത്തേ, സുത്തസ്സ വാ. യന്തി വത്ഥു പതതീതി സമ്ബന്ധോ. പരിഗളിത്വാതി ഭസ്സിത്വാ. സുദ്ധായാതി നിരജായ. സാമന്തി സയം. പുഞ്ഛിത്വാ വാതിആദീസു തയോ വാസദ്ദാ അനിയമവികപ്പത്ഥാ. പുഞ്ഛിതാദീസു ഹി ഏകസ്മിം കിച്ചേ ¶ കതേ ഇതരകിച്ചം കാതബ്ബം നത്ഥീതി അധിപ്പായോ. തേനാതി തേന ഭിക്ഖുനാ, ‘‘ആഹരാപേതുമ്പീ’’തിപദേ കാരിതകമ്മം. ‘‘കസ്മാ ന വട്ടതീ’’തി പുച്ഛാ. ഹീതി വിത്ഥാരോ. വദന്തേന ഭഗവതാതി സമ്ബന്ധോ. ഏത്ഥാതി സുത്തവചനേസു. ‘‘പരിച്ചത്തം തം ഭിക്ഖവേ ദായകേഹീ’’തി വചനേനാതി യോജനാ. അധിപ്പായോതി നീതത്ഥോ അധിപ്പായോ, നിപ്പരിയായേന ഇതത്ഥോ ഞാതത്ഥോ അധിപ്പായോതി വുത്തം ഹോതി.

ഏവം നീതത്ഥമധിപ്പായം ദസ്സേത്വാ നേയ്യത്ഥ, മധിപ്പായം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘യസ്മാ ചാ’’തി ആദി. തന്തി പരിഭുഞ്ജനം അനുഞ്ഞാതന്തി സമ്ബന്ധോ. ദുതിയദിവസേപീതി പിസദ്ദോ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ, അപരദിവസേപീതി അത്ഥോ. അധിപ്പായോതി നേയ്യത്ഥോ അധിപ്പായോ നേത്വാ ഇയ്യത്ഥോ ഞാതത്ഥോ അധിപ്പായോതി വുത്തം ഹോതി.

ഭുഞ്ജന്താനം ഭിക്ഖൂനന്തി സമ്ബന്ധോ. ഹീതി വിത്ഥാരോ. ദന്താതി ദസനാ. തേ ഹി ദംസീയന്തി ഭക്ഖീയന്തി ഏതേഹീതി ‘‘ദന്താ’’തി വുച്ചന്തി. സത്ഥംയേവ സത്ഥകം ഖുദ്ദകട്ഠേന, തേന പടിഗ്ഗഹിതേന സത്ഥകേന. ഏതന്തി മലം. തന്തി ലോഹഗന്ധമത്തം. പരിഹരന്തീതി പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഹരന്തി. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. തം സത്ഥകം പരിഭോഗത്ഥായ യസ്മാ ന പരിഹരന്തി, തസ്മാ ഏസേവ നയോതി അത്ഥോ. ഉഗ്ഗഹിതപച്ചയാ, സന്നിധിപച്ചയാ വാ ദോസോ നത്ഥീതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥാതി തേസു തക്കഖീരേസു. നീലികാതി നീലവണ്ണാ സ്നേഹാ. ആമകതക്കാദീസൂതി അപക്കേസു തക്കഖീരേസു.

കിലിട്ഠഉദകന്തി ¶ സമലം ഉദകം. തസ്സാതി സാമണേരസ്സ. പത്തഗതം ഓദനന്തി സമ്ബന്ധോ. അസ്സാതി സാമണേരസ്സ. ഉഗ്ഗഹിതകോതി അവഗഹിതകോ. ‘‘ഉഞ്ഞാതോ’’തിആദീസു (സം. നി. ൧.൧൧൨) വിയ ഉകാരോ ഓകാരവിപരീതോ ഹോതി, അപടിഗ്ഗഹേത്വാ ഗഹിതത്താ ദുഗ്ഗഹിതകോതി വുത്തം ഹോതി.

ഏതേനാതി ഓദനേന. പടിഗ്ഗഹിതമേവ ഹോതി ഹത്ഥതോ അമുത്തത്താതി അധിപ്പായോ.

പുന പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം സാപേക്ഖേ സതീതി അധിപ്പായോ. ഏത്തോതി ഇതോ പത്തതോ. സാമണേരോ പക്ഖിപതീതി സമ്ബന്ധോ. തതോതി പത്തതോ. കേചീതി അഭയഗിരിവാസിനോ. തന്തി ‘‘പുന പടിഗ്ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി വദന്താനം കേസഞ്ചി ആചരിയാനം വചനം വേദിതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. യന്തി പൂവഭത്താദി.

അത്തനോ ¶ വാതി സാമണേരസ്സ വാ. സാമണേരാതി ആമന്തനം. തസ്സാതി സാമണേരസ്സ. ഭാജനേതി യാഗുപചനകഭാജനേ. യാഗുകുടന്തി യാഗുയാ പൂരിതം കുടം. തന്തി യാഗുകുടം. ‘‘ഭിക്ഖുനാ പടിഗ്ഗണ്ഹാപേതു’’ന്തി കാരിതകമ്മം ഉപനേതബ്ബം. ഗീവം ഠപേത്വാ ആവജ്ജേതീതി സമ്ബന്ധോ. ആവജ്ജേതീതി പരിണാമേതി.

പടിഗ്ഗഹണൂപഗം ഭാരന്തി ഥാമമജ്ഝിമേന പുരിസേന സംഹാരിമം ഭാരം. ബലവതാ സാമണേരേനാതി സമ്ബന്ധോ. തേലഘടം വാതി തേലേന പക്ഖിത്തം ഘടം വാ. ലഗ്ഗേന്തീതി ലമ്ബേന്തി. അയമേവ വാ പാഠോ.

നാഗസ്സ ദന്തോ വിയാതി നാഗദന്തകോ, സദിസത്ഥേ കോ. അങ്കീയതേ ലക്ഖീയതേ അനേനാതി അങ്കുസോ, ഗജമത്ഥകമ്ഹി വിജ്ഝനകണ്ഡകോ. അങ്കുസോ വിയാതി അങ്കുസകോ, തസ്മിം അങ്കുസകേ വാ ലഗ്ഗിതാ ഹോന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ഗണ്ഹതോതി ഗണ്ഹന്തസ്സ. മഞ്ചസ്സ ഹേട്ഠാ ഹേട്ഠാമഞ്ചോ, തസ്മിം. തന്തി തേലഥാലകം.

ആരോഹന്തേഹി ¶ ച ഓരോഹന്തേഹി ച നിച്ചം സേവീയതീതി നിസ്സേണീ, തസ്സാ മജ്ഝം നിസ്സേണിമജ്ഝം, തസ്മിം. കണ്ണേ ഉട്ഠിതം കണ്ണികം, കണ്ണമലം, കണ്ണികം വിയ കണ്ണികം, യഥാ ഹി കണ്ണമലം കണ്ണതോ ഉട്ഠഹിത്വാ സയം പവത്തതി, ഏവം തേലാദിതോ ഉട്ഠഹിത്വാ സയം പവത്തതീതി വുത്തം ഹോതി. ഘനചുണ്ണന്തി കഥിനചുണ്ണം. തംസമുട്ഠാനമേവ നാമാതി തതോ തേലാദിതോ സമുട്ഠാനമേവ നാമ ഹോതീതി അത്ഥോ. ഏതന്തി കണ്ണികാദി. ഇദം പദം പുബ്ബാപരാപേക്ഖം.

യോത്തേനാതി രജ്ജുനാ. അഞ്ഞോ ദേതീതി സമ്ബന്ധോ.

പവിസന്തേ ച നിക്ഖമന്തേ ച വരതി ആവരതി ഇമായാതി വതി, തം. ഉച്ഛൂതി രസാലോ. സോ ഹി ഉസതി വിസം ദാഹേതീതി ഉച്ഛൂതി വുച്ചതി, തം. തിമ്ബരുസകന്തി തിന്ദുകം. തഞ്ഹി തേമേതി ഭുഞ്ജന്തം പുഗ്ഗലം അദ്ദേതി രസേനാതി തിമ്ബോ, രുസതി ഖുദ്ദിതം നാസേതീതി രുസകോ, തിമ്ബോ ച സോ രുസകോ ചാതി ‘‘തിമ്ബരുസകോ’’തി വുച്ചതി, തം. വതിദണ്ഡകേസൂതി വതിയാ അത്ഥായ നിക്ഖണിതേസു ദണ്ഡകേസു. മയം പനാതി സങ്ഗഹകാരാചരിയഭൂതാ ബുദ്ധഘോസനാമകാ മയം പന, അത്താനം സന്ധായ ബഹുവചനവസേന വുത്തം. ന പുഥുലോ പാകാരോതി അഡ്ഢതേയ്യഹത്ഥപാസാനതിക്കമം സന്ധായ വുത്തം. ഹത്ഥസതമ്പീതി രതനസതമ്പി.

സോതി ¶ സാമണേരോ. ഭിക്ഖുസ്സ ദേതീതി യോജനാ. അപരോതി സാമണേരോ.

ഫലം ഇമിസ്സത്ഥീതി ഫലിനീ, ഇനപച്ചയോ ഇത്ഥിലിങ്ഗജോതകോ ഈ, തം സാഖന്തി യോജനാ. ഫലിനിസാഖന്തി സമാസതോപി പാഠോ അത്ഥി. മച്ഛികവാരണത്ഥന്തി മധുഫാണിതാദീഹി മക്ഖനട്ഠാനേ നിലീയന്തീതി മക്ഖികാ, തായേവ മച്ഛികാ ഖകാരസ്സ ഛകാരം കത്വാ, താസം നിവാരണായ. മൂലപടിഗ്ഗഹമേവാതി മൂലേ പടിഗ്ഗഹണമേവ, പഠമപടിഗ്ഗഹമേവാതി വുത്തം ഹോതി.

ഭിക്ഖു ഗച്ഛതീതി സമ്ബന്ധോ. അരിത്തേനാതി കേനിപാതേന. തഞ്ഹി അരതി നാവാ ഗച്ഛതി അനേനാതി അരിത്തം, തേന. തന്തി പടിഗ്ഗഹണാരഹം ഭണ്ഡം ¶ . അനുപസമ്പന്നേനാതി കാരിതകമ്മം. തസ്മിമ്പീതി ചാടികുണ്ഡകേപി. തന്തി അനുപസമ്പന്നം.

പാഥേയ്യതണ്ഡുലേതി പഥസ്സ ഹിതേ തണ്ഡുലേ. തേസന്തി സാമണേരാനം. ഇതരേഹീതി ഭിക്ഖൂഹി ഗഹിതതണ്ഡുലേഹി. സബ്ബേഹി ഭിക്ഖൂഹി ഭുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. ഏത്ഥാതി ഭിക്ഖൂഹി ഗഹിതേഹി സാമണേരസ്സ തണ്ഡുലേഹി യാഗുപചനേ ന ദിസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ. കാരണന്തി പരിവത്തേത്വാ ഭുത്തസ്സ ച അപരിവത്തേത്വാ ഭുത്തസ്സ ച കാരണം.

ഭത്തം പചിതുകാമോ സാമണേരോതി യോജനാ. ഭിക്ഖുനാ ആരോപേതബ്ബം, അഗ്ഗി ന കാതബ്ബോതി സമ്ബന്ധോ. പുന പടിഗ്ഗഹണകിച്ചം നത്ഥി മൂലേ പടിഗ്ഗഹിതത്താതി അധിപ്പായോ.

അസ്സാതി സാമണേരസ്സ. തതോതി അഗ്ഗിജാലനതോ.

തത്തേ ഉദകേതി ഉദകേ താപേ. തതോതി തണ്ഡുലപക്ഖിപനതോ.

പിധാനന്തി ഉക്ഖലിപിധാനം. തസ്സേവാതി ഹത്ഥകുക്കുച്ചകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏവ. ദബ്ബിം വാതി കടച്ഛും വാ. സോ ഹി ദരീയതി വിലോളീയതി ഇമായാതി ദബ്ബീതി വുച്ചതി.

തത്രാതി തസ്മിം ഠപനേ. തസ്സേവാതി ലോലഭിക്ഖുസ്സേവ. തതോതി പത്തതോ. പുന തതോതി സാഖാദിതോ. തത്ഥാതി ഫലരുക്ഖേ.

വിതക്കം സോധേതുന്തി ‘‘മയ്ഹമ്പി ദസ്സതീ’’തി വിതക്കം സോധേതും. തതോതി അമ്ബഫലാദിതോ.

പുന ¶ തതോതി മാതാപിതൂനമത്ഥായ ഗഹിതതേലാദിതോ. തേതി മാതാപിതരോ. തതോയേവാതി തേഹിയേവ തണ്ഡുലേഹി സമ്പാദേത്വാതി സമ്ബന്ധോ.

ഏത്ഥാതി താപിതഉദകേ. അമുഞ്ചന്തേനേവ ഹത്ഥേനാതി യോജനാ. അങ്ഗന്തി വിനാസം ഗച്ഛന്തീതി അങ്ഗാരാ. ദരീയന്തി ഫലീയന്തീതി ദാരൂനി.

വുത്തോ സാമണേരോതി യോജനാ.

ഗവതി ¶ പരിഭുഞ്ജന്താനം വിസ്സട്ഠം സദ്ദം കരോതീതി ഗുളോ, ഗുളതി വിസതോ ജീവിതം രക്ഖതീതി വാ ഗുളോ, തം ഭാജേന്തോ ഭിക്ഖൂതി സമ്ബന്ധോ. തസ്സാതി ലോലസാമണേരസ്സ.

ധൂമസ്സത്ഥായ വട്ടീയതി വട്ടിത്വാ കരീയതീതി ധൂമവട്ടി, തം. മുഖീയതി വിപരീയതീതി മുഖം. കം വുച്ചതി സീസം, തം തിട്ഠതി ഏത്ഥാതി കണ്ഠോ.

ഭത്തുഗ്ഗാരോതി ഉദ്ധം ഗിരതി നിഗ്ഗിരതീതി ഉഗ്ഗാരോ, ഭത്തമേവ ഉഗ്ഗാരോ ഭത്തുഗ്ഗാരോ, ഉഗ്ഗാരഭത്തന്തി അത്ഥോ. ദന്തന്തരേതി ദന്തവിവരേ.

ഉപകട്ഠേ കാലേതി ആസന്നേ മജ്ഝന്ഹികേ കാലേ. കക്ഖാരേത്വാതി സഞ്ചിത്വാ. തസ്സ അത്ഥം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ദ്വേ തയോ ഖേളപിണ്ഡേ പാതേത്വാ’’തി. ഫളുസങ്ഖാതം സിങ്ഗം വിസാണം അസ്മിം അത്ഥീതി സിങ്ഗീ, സോയേവ കടുകഭയേഹി വിരമിതബ്ബത്താ സിങ്ഗീവേരോതി വുച്ചതി. അങ്കീയതി രുക്ഖോ നവം ഉഗ്ഗതോതി ലക്ഖീയതി ഏതേഹീതി അങ്കുരാ, സമം ലോണേന ഉദകം, സമം വാ ഉദകേന ലോണം അസ്മിന്തി സമുദ്ദോ, തസ്സ ഉദകം അവയവീഅവയവഭാവേനാതി സമുദ്ദോദകം, തേന അപടിഗ്ഗഹിതേനാതി സമ്ബന്ധോ. ഫാണതി ഗുളതോ ഥദ്ധഭാവം ഗച്ഛതീതി ഫാണിതം. കരേന ഹത്ഥേന ഗഹിതബ്ബാതി കരകാ, വസ്സോപലം, കരേന ഗണ്ഹിതുമരഹാതി അത്ഥോ. കതകട്ഠിനാതി കതകനാമകസ്സ ഏകസ്സ രുക്ഖവിസേസസ്സ അട്ഠിനാ. തന്തി ഉദകം. കപിത്ഥോതി ഏകസ്സ അമ്ബിലഫലസ്സ രുക്ഖവിസേസസ്സ നാമം.

ബഹലന്തി ആവിലം. സന്ദിത്വാതി വിസന്ദിത്വാ. കകുധസോബ്ഭാദയോതി കകുധരുക്ഖസമീപേ ഠിതാ സോബ്ഭാദയോ. രുക്ഖതോതി കകുധരുക്ഖതോ. പരിത്തന്തി അപ്പകം.

പാനീയഘടേ പക്ഖിത്താനി ഹോന്തീതി സമ്ബന്ധോ. തന്തി വാസമത്തം ഉദകം. തത്ഥേവാതി ഠപിതപുപ്ഫവാസിതപാനീയേയേവ ¶ . ഠപിതം ദന്തകട്ഠന്തി സമ്ബന്ധോ. അജാനന്തസ്സ ഭിക്ഖുസ്സാതി യോജനാ. അനാദരേ ചേതം സാമിവചനം. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ.

കിം ¶ മഹാഭൂതം വട്ടതി, കിം ന വട്ടതീതി യോജനാ. യം പനാതി മഹാഭൂതം പന. അങ്ഗലഗ്ഗന്തി അങ്ഗേസു ലഗ്ഗം, മഹാഭൂതന്തി സമ്ബന്ധോ. ഏത്ഥാതി സേദേ. സുഝാപിതന്തി അങ്ഗാരസദിസം കത്വാ സുട്ഠു ഝാപിതം.

ചത്താരീതി പഥവീ ഛാരികാ ഗൂഥം മുത്തന്തി ചത്താരി. മഹാവികടാനീതി മഹന്താനി സപ്പദട്ഠക്ഖണസങ്ഖാതേ വികാരകാലേ കത്തബ്ബാനി ഓസധാനി. ഏത്ഥാതി ‘‘അസതി കപ്പിയകാരകേ’’തി വചനേ. കാലോദിസ്സം നാമാതി ബ്യാധോദിസ്സ, പുഗ്ഗലോദിസ്സ, കാലോദിസ്സ, സമയോദിസ്സ, ദേസോദിസ്സ, വസോദിസ്സ, ഭേസജ്ജോദിസ്സസങ്ഖാതേസു സത്തസു ഓദിസ്സേസു കാലോദിസ്സം നാമാതി അത്ഥോ. ദസമം.

ഭോജനവഗ്ഗോ ചതുത്ഥോ.

൫. അചേലകവഗ്ഗോ

൧. അചേലകസിക്ഖാപദ-അത്ഥയോജനാ

൨൬൯. അചേലകവഗ്ഗസ്സ പഠമേ പരിവിസതി ഏത്ഥാതി പരിവേസനന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പരിവേസനട്ഠാന’’ന്തി. പരിബ്ബാജകപബ്ബജസദ്ദാ സമാനാതി ആഹ ‘‘പരിബ്ബാജകസമാപന്നോതി പബ്ബജ്ജം സമാപന്നോ’’തി. തിത്ഥേന സമം പൂരതീതി സമതിത്ഥീകം, നദീആദീസു ഉദകം, സമതിത്ഥികം വിയാതി സമതിത്ഥികം, പത്തഭാജനേസു യാഗുഭത്തം. തേസന്തി മാതാപിതൂനം ദേന്തസ്സാതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘ദാപേതീ’’തി ഏത്ഥ ദാധാതുയാ സമ്പദാനസ്സ സുവിജാനിതത്താ തം അദസ്സേത്വാ കാരിതകമ്മമേവ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അനുപസമ്പന്നേനാ’’തി.

൨൭൩. ‘‘സന്തികേ’’തിഇമിനാ ‘‘ഉപനിക്ഖിപിത്വാ’’തി ഏത്ഥ ഉപസദ്ദസ്സ സമീപത്ഥം ദസ്സേതി. തേസന്തി ¶ തിത്ഥിയാനം. തത്ഥാതി ഭാജനേ. ഇതോതി പത്തതോ. ഇധാതി മയ്ഹം ഭാജനേ. നന്തി ഖാദനീയഭോജനീയം. തസ്സാതി തിത്ഥിയസ്സാതി. പഠമം.

൨. ഉയ്യോജനസിക്ഖാപദം

൨൭൪. ദുതിയേ ¶ പടിക്കമനഅസനസാലസദ്ദാനം പരിയായത്താ വുത്തം ‘‘അസനസാലായപീ’’തി. ഭത്തസ്സ വിസ്സജ്ജനം ഭത്തവിസ്സഗ്ഗോതി കതേ ഭത്തകിച്ചന്തി ആഹ ‘‘ഭത്തകിച്ച’’ന്തി. സമ്ഭൂധാതുസ്സ പപുബ്ബഅപധാത്വത്ഥത്താ വുത്തം ‘‘ന പാപുണീ’’തി.

൨൭൬. വുത്താവസേസന്തി വുത്തേഹി മാതുഗാമേന സദ്ധിം ഹസിതുകാമതാദീഹി അവസേസം. തസ്മിന്തി ഉയ്യോജിതഭിക്ഖുമ്ഹി. അത്ഥതോതി വിജഹന്തവിജഹിതഭിക്ഖൂനം അവിനാഭാവസങ്ഖാതഅത്ഥതോ. ഇതരേനാതി ഉയ്യോജകഭിക്ഖുനാ. തത്ഥാതി ‘‘ദസ്സനൂപചാരം വാ സവനൂപചാരം വാ’’തിവചനേ. ഏത്ഥാതി നിദ്ധാരണസമുദായോ, ദസ്സനൂപചാരസവനൂപചാരേസൂതി അത്ഥോ. ‘‘തഥാതിഇമിനാ ദ്വാദസഹത്ഥപമാണം അതിദിസതി. തേഹീതി കുട്ടാദീഹി. തസ്സാതി ദസ്സനൂപചാരാതിക്കമസ്സ. ‘‘വുത്തപകാരമനാചാര’’ന്തി ഇമിനാ ‘‘ന അഞ്ഞോ കോചി പച്ചയോ’’തി ഏത്ഥ അഞ്ഞസദ്ദസ്സ അപാദാനം ദസ്സേതി, ‘‘കാരണ’’ന്തിഇമിനാ പച്ചയസദ്ദസ്സത്ഥം.

൨൭൭. കലിസദ്ദസ്സ പാപപരാജയസങ്ഖാതേസു ദ്വീസു അത്ഥേസു പാപസങ്ഖാതോ കോധോതി ആഹ ‘‘കലീതി കോധോ’’തി. ‘‘ആണ’’ന്തിഇമിനാ സാസനസദ്ദസ്സത്ഥം ദസ്സേതി. വുത്തഞ്ഹി ‘‘ആണാ ച സാസനം ഞേയ്യ’’ന്തി. കോധവസേന വദതീതി സമ്ബന്ധോ. ദസ്സേത്വാ വദതീതി യോജനാ. ഇമസ്സ ഠാനം നിസജ്ജം ആലോകിതം വിലോകിതം പസ്സഥ ഭോതി യോജനാ. ഇമിനാപീതി അമനാപവചനം വചനേനാപീതി. ദുതിയം.

൩. സഭോജനസിക്ഖാപദം

൨൭൯. തതിയേ ‘‘സയനിയഘരേ’’തി വത്തബ്ബേ യകാരലോപം കത്വാ ‘‘സയനിഘരേ’’തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘സയനിഘരേ’’തി. യതോതി ഏത്ഥ തോസദ്ദോ പഠമാദീസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി. ‘‘യതോനിദാന’’ന്തിആദീസു (സു. നി. ൨൭൫) പഠമത്ഥേ. ‘‘അന്തരായേ അസേസതോ’’തിആദീസു (ധ. സ. അട്ഠ. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ ൭) ദുതിയത്ഥേ ¶ . ‘‘അനിച്ചതോ’’തിആദീസു (പട്ഠാ. ൧.൧.൪൦൯) തതിയത്ഥേ. ‘‘മാതിതോ പിതിതോ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൩൧൧) പഞ്ചമ്യത്ഥേ. ‘‘യം ¶ പരതോ ദാനപച്ചയാ’’തിആദീസു (ജാ. ൨.൨൨.൫൮൫) ഛട്ഠ്യത്ഥേ. ‘‘പുരതോ പച്ഛതോ’’തിആദീസു (പാചി. ൫൭൬) സത്തമ്യത്ഥേ. ‘‘പദമതോ’’തിആദീസു കാരണത്ഥേ ദിസ്സതി. ഇധാപി കാരണത്ഥേയേവാതി ആഹ ‘‘യസ്മാ’’തി. യസ്മാ കാരണാ അയ്യസ്സ ഭിക്ഖാ ദിന്നാ, തസ്മാ ഗച്ഛഥ ഭന്തേ തുമ്ഹേതി അത്ഥോ. യന്തി ഭിക്ഖം. വോതി തുമ്ഹേഹി. അധിപ്പായോതി പുരിസസ്സ അജ്ഝാസയോ. ‘‘പരിയുട്ഠിതോ’’തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തേപി അത്ഥപകരണാദിതോ രാഗപരിയുട്ഠിതോവാധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘രാഗപരിയുട്ഠിതോ’’തി, രാഗേന പരിഭവിത്വാ ഉട്ഠിതോതി അത്ഥോ.

൨൮൦. സഭോജനന്തി ഏത്ഥ സകാരോ സഹസദ്ദകാരിയോ ച അകാരുകാരാനം അസരൂപത്താ അകാരതോ ഉകാരസ്സ ലോപോ ച തീസു പദേസു പച്ഛിമാനം ദ്വിന്നം പദാനം തുല്യത്ഥനിസ്സിതസമാസോ ച പുബ്ബപദേന സഹ ഭേദനിസ്സിതബാഹിരത്ഥസമാസോ ച ഹോതി, ഇതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സഹ ഉഭോഹി ജനേഹീ’’തി. അഥ വാ ഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി ഭോജനം, സം വിജ്ജതി ഭോജനം അസ്മിം കുലേതി സഭോജനന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അഥ വാ’’തിആദി. ഹീതി സച്ചം. തേനേവാതി തേനേവ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഭുഞ്ജിതബ്ബത്താ. അസ്സാതി ‘‘സഭോജനേ’’തിപദസ്സ. ഘരേതി ഏത്ഥ പുബ്ബോ സയനിസദ്ദോ ലോപോതി ആഹ ‘‘സയനിഘരേ’’തി. ഇമിനാ ‘‘ദത്തോ’’തിആദീസു വിയ പുബ്ബപദലോപസമാസം ദസ്സേതി. പിട്ഠസങ്ഘാടസ്സാതി ഏത്ഥ പിട്ഠസങ്ഘാടോ നാമ ന അഞ്ഞസ്സ യസ്സ കസ്സചി, അഥ ഖോ സയനിഘരഗബ്ഭസ്സേവാതി ആഹ ‘‘തസ്സ സയനിഘരഗബ്ഭസ്സാ’’തി. യഥാ വാ തഥാ വാതി യേന വാ തേ ന വാ ആകാരേന. കതസ്സാതി പിട്ഠിവംസം ആരോപേത്വാ വാ അനാരോപേത്വാ വാ കതസ്സാതി. തതിയം.

൨൮൪. ചതുത്ഥപഞ്ചമേസു യഥാ ച സഭോജനസിക്ഖാപദം പഠമപാരാജികസമുട്ഠാനം, ഏവമേവ താനിപീതി യോജനാതി. ചതുത്ഥപഞ്ചമാനി.

൬. ചാരിത്തസിക്ഖാപദം

൨൯൪. ഛട്ഠേ ¶ കസ്മാ തേഹി ‘‘ദേഥാവുസോ ഭത്ത’’ന്തി വുത്തം, നനു ഭിക്ഖൂനം ഏവം വത്തും ന വട്ടതീതി ആഹ ‘‘ഏത്ഥ തം കിരാ’’തിആദി. തസ്മാതി യസ്മാ അഭിഹടം അഹോസി, തസ്മാ.

൨൯൫. ഇദം പന വചനം ആഹാതി സമ്ബന്ധോ. പസാദഞ്ഞഥത്തന്തി പസാദസ്സ അഞ്ഞേനാകാരേന ഭാവോ. നന്തി ഖാദനീയം. ‘‘ഗഹേത്വാ ആഗമംസൂ’’തിഇമിനാ ‘‘ഉസ്സാരിയിത്ഥാ’’തി ഏത്ഥ ഉകാരസ്സ ഉഗ്ഗഹത്ഥതഞ്ച ¶ സരധാതുസ്സ ഗത്യത്ഥതഞ്ച അജ്ജതനിഞുംവിഭത്തിയാ ത്ഥത്തഞ്ച ദസ്സേതി, ഉഗ്ഗഹേത്വാ സാരിംസു അഗമംസൂതി അത്ഥോ.

൨൯൮. യത്ഥാതി യസ്മിം ഠാനേ. ഠിതസ്സ ഭിക്ഖുനോ ചിത്തം ഉപ്പന്നന്തി യോജനാ. തതോതി ചിത്തുപ്പന്നതോ. യന്തി ഭിക്ഖും. പകതിവചനേനാതി ഉച്ചാസദ്ദമകത്വാ പവത്തേന സഭാവവചനേന. അന്തോവിഹാരേതി വചനസ്സ അതിസമ്ബാധത്താ അയുത്തഭാവം മഞ്ഞമാനോ ആഹ ‘‘അപി ച അന്തോഉപചാരസീമായാ’’തി.

൩൦൨. ഗാമസ്സ അന്തരേ ആരാമോ തിട്ഠതീതി അന്തരാരാമോ വിഹാരോ, തം ഗച്ഛതീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അന്തോഗാമേ’’തിആദീതി. ഛട്ഠം.

൭. മഹാനാമസിക്ഖാപദം

൩൦൩. സത്തമേ ‘‘ഭഗവതോ’’തിപദം ‘‘ചൂളപിതുപുത്തോ’’തിപദേ സമ്ബന്ധോ, ‘‘മഹല്ലകതരോ’’തിപദേ അപാദാനം. ചൂളപിതുപുത്തോതി സുദ്ധോദനോ, സക്കോദനോ, സുക്കോദനോ, ധോതോദനോ, അമിതോദനോതി പഞ്ച ജനാ ഭാതരോ, അമിതാ, പാലിതാതി ദ്വേ ഭഗിനിയോ. തേസു ഭഗവാ ച നന്ദോ ച ജേട്ഠഭാതുഭൂതസ്സ സുദ്ധോദനസ്സ പുത്താ, ആനന്ദോ കനിട്ഠഭാതുഭൂതസ്സ അമിതോദനസ്സ പുത്തോ, മഹാനാമോ ച അനുരുദ്ധോ ച തതിയസ്സ സുക്കോദനസ്സ പുത്താ. സക്കോദനധോതോദനാനം പുത്താ അപാകടാ. തിസ്സത്ഥേരോ അമിതായ നാമ ഭഗിനിയാ പുത്തോ, പാലിതായ പുത്തധീതരാ അപാകടാ. തസ്മാ ചൂളപിതുനോ സുക്കോദനസ്സ ¶ പുത്തോ ചൂളപിതുപുത്തോതി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ദ്വീസു ഫലേസൂതി ഹേട്ഠിമേസു ദ്വീസു ഫലേസു. ഉസ്സന്നസദ്ദോ ബഹുപരിയായോതി ആഹ ‘‘ബഹൂ’’തി. വജതോതി ഗോട്ഠതോ. തഞ്ഹി ഗാവോ ഗോചരട്ഠാനതോ പടിക്കമിത്വാ നിവാസത്ഥായ വജന്തി ഗച്ഛന്തി അസ്മിന്തി വജോതി വുച്ചതി.

൩൦൬. തസ്മിം സമയേതി തസ്മിം പവാരണസമയേ. ‘‘ഏത്തകേഹീ’’തിപദസ്സ നാമവസേന വാ പരിമാണവസേന വാ ദുവിധസ്സ അത്ഥസ്സ അധിപ്പേതത്താ വുത്തം ‘‘നാമവസേന പരിമാണവസേനാ’’തി. തേസു നാമം സന്ധായ ഏതം നാമം ഏതേസം ഭേസജ്ജാനന്തി ഏത്തകാനീതി വചനത്ഥോ കാതബ്ബോ, പരിമാണം സന്ധായ ഏതം പരിമാണം ഏതേസന്തി ഏത്തകാനീതി വചനത്ഥോ കാതബ്ബോ. ‘‘അഞ്ഞം ഭേസജ്ജ’’ന്തി ഏത്ഥ അഞ്ഞസദ്ദസ്സ അപാദാനം നാമം വാ പരിമാണം വാ ഭവേയ്യാതി ആഹ ‘‘സബ്ബിനാ പവാരിതോ’’തിആദി.

൩൧൦. യേതി ¶ ദായകാ, പവാരിതാ ഹോന്തീതി സമ്ബന്ധോതി. സത്തമം.

൮. ഉയ്യുത്തസേനാസിക്ഖാപദം

൩൧൧. അട്ഠമേ ‘‘അഭിമുഖ’’ന്തിഇമിനാ അഭിസദ്ദസ്സത്ഥം ദസ്സേതി. ‘‘ഉയ്യാതോ’’തിപദസ്സ ഉട്ഠഹിത്വാ യാതോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘നഗരതോ നിഗ്ഗതോ’’തി. ‘‘കതഉയ്യോഗ’’ന്തി ഇമിനാ ഉട്ഠഹിത്വാ യുഞ്ജതി ഗച്ഛതീതി ഉയ്യുത്താതി ദസ്സേതി. ധാതൂന, മനേകത്ഥത്താ വുത്തം ‘‘ഗാമതോ നിക്ഖന്ത’’ന്തി.

൩൧൪. ദ്വാദസ പുരിസാ ഇമസ്സ ഹത്ഥിനോതി ദ്വാദസപുരിസോ, ആവുധോ ഹത്ഥേസു ഏതേസന്തി ആവുധഹത്ഥാ. നിന്നന്തി നിന്നട്ഠാനം, പസ്സതോ ഭിക്ഖുനോതി സമ്ബന്ധോതി. അട്ഠമം.

൯. സേനാവാസസിക്ഖാപദം

൩൧൯. നവമേ ‘‘തിട്ഠതു വാ’’തിആദിനാ വസനാകാരം ദസ്സേതി. വാസദ്ദോ ‘‘ചങ്കമതു വാ’’തിഅത്ഥം സമ്പിണ്ഡേതി. കിഞ്ചി ഇരിയാപഥന്തി ചതൂസു ¶ ഇരിയാപഥേസു കിഞ്ചി ഇരിയാപഥം. യഥാ രുദ്ധമാനേ സഞ്ചാരോ ഛിജ്ജതി, ഏവം രുദ്ധാ സംവുതാ ഹോതീതി യോജനാ. ‘‘രുദ്ധോ’’തി ഇമിനാ ‘‘പലിബുദ്ധോ’’തി ഏത്ഥ പരിപുബ്ബസ്സ ബുധിധാതുസ്സ അധിപ്പായത്ഥം ദസ്സേതീതി. നവമം.

൧൦. ഉയ്യോധികസിക്ഖാപദം

൩൨൨. ദസമേ യുജ്ഝന്തീതി സംപഹരന്തി. ‘‘ബലസ്സ അഗ്ഗം ഏത്ഥാ’’തിഇമിനാ ഭിന്നാധികരണബാഹിരത്ഥസമാസം ദസ്സേതി. ‘‘ജാനന്തീ’’തിപദം അത്ഥസമ്പുണ്ണത്ഥായ പക്ഖിത്തം. അഗ്ഗന്തി കോട്ഠാസം. ബലം ഗണീയതി ഏത്ഥാതി ബലഗ്ഗന്തി വചനത്ഥോപി യുജ്ജതി. തേനാഹ ‘‘ബലഗണനട്ഠാന’’ന്തി. ഇദഞ്ഹി വചനം അമ്ബസേചനഗരുസിനനയേന വുത്തം. കഥം? ‘‘ബലഗണനട്ഠാന’’ന്തി വദന്തേന അട്ഠകഥാചരിയേന ‘‘ബലസ്സ അഗ്ഗം ജാനന്തി ഏത്ഥാതി ബലഗ്ഗ’’ന്തി വചനത്ഥസ്സ പിണ്ഡത്ഥോ ച ഞാപീയതി, ‘‘ബലം ഗണീയതി ഏത്ഥാതി ബലഗ്ഗ’’ന്തി വചനത്ഥോ ച ദസ്സീയതി. വിയൂഹീയതേ സമ്പിണ്ഡീയതേ ബ്യൂഹോ, സേനായ ബ്യൂഹോ സേനാബ്യൂഹോതി അത്ഥം ദസ്സേതി ‘‘സേനായ വിയൂഹ’’ന്തിആദിനാ. അണതി ഭേരവസദ്ദം കരോതീതി അണീകം, മുദ്ധജണകാരോ, ഹത്ഥീയേവ അണീകം ¶ ഹത്ഥാണീകം. ഏസേവ നയോ സേസേസുപി. യോ ഹത്ഥീ പുബ്ബേ വുത്തോ, തേന ഹത്ഥിനാതി യോജനാതി. ദസമം.

അചേലകവഗ്ഗോ പഞ്ചമോ.

൬. സുരാപാനവഗ്ഗോ

൧. സുരാപാനസിക്ഖാപദ-അത്ഥയോജനാ

൩൨൬. സുരാപാനവഗ്ഗസ്സ പഠമേ ഭദ്ദാ വതി ഏത്ഥാതി ഭദ്ദവതികാതി ച, ഭദ്ദാ വതി ഭദ്ദവതി, സാ ഏത്ഥ അത്ഥീതി ഭദ്ദവതികാതി ച അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സോ’’തിആദി. സോതി ഗാമോ ലഭീതി സമ്ബന്ധോ. പഥം ഗച്ഛന്തീതി പഥാവിനോതി കതേ അദ്ധികായേവാതി ആഹ ‘‘അദ്ധികാ’’തി. അദ്ധം ഗച്ഛന്തീതി അദ്ധികാ. ‘‘പഥികാ’’തിപി പാഠോ, അയമേവത്ഥോ. ‘‘തേജസാ തേജ’’ന്തിപദാനി സമ്ബന്ധാപേക്ഖാനി ച ഹോന്തി ¶ , പദാനം സമാനത്താ സമ്ബന്ധോ ച സമാനോതി മഞ്ഞിതും സക്കുണേയ്യാ ച ഹോന്തി, തസ്മാ തേസം സമ്ബന്ധഞ്ച തസ്സ അസമാനതഞ്ച ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘അത്തനോ തേജസാ നാഗസ്സ തേജ’’ന്തി. ‘‘ആനുഭാവേനാ’’തിഇമിനാ പന തേജസദ്ദസ്സ അത്ഥം ദസ്സേതി. കപോതസ്സ പാദോ കപോതോ ഉപചാരേന, തസ്സ ഏസോ കാപോതോ, വണ്ണോ. കാപോതോ വിയ വണ്ണോ അസ്സാതി കാപോതികാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘കപോതപാദസമവണ്ണരത്തോഭാസാ’’തി. പസന്നസദ്ദസ്സ പസാദസദ്ധാദയോ നിവത്തേതും ‘‘സുരാമണ്ഡസ്സേതം അധിവചന’’ന്തി വുത്തം. പഞ്ചാഭിഞ്ഞസ്സ സതോതി പഞ്ചാഭിഞ്ഞസ്സ സമാനസ്സ സാഗതസ്സാതി യോജനാ.

൩൨൮. ‘‘മധുകപുപ്ഫാദീനം രസേന കതോ’’തിഇമിനാ പുപ്ഫാനം രസേന കതോ ആസവോ പുപ്ഫാസവോതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. ഏസ നയോ ‘‘ഫലാസവോ’’തിആദീസുപി. സുരാമേരയാനം വിസേസം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘സുരാ നാമാ’’തിആദി. പിട്ഠകിണ്ണപക്ഖിത്താതി പിട്ഠേന ച കിണ്ണേന ച പക്ഖിത്താ കതാ വാരുണീതി സമ്ബന്ധോ. കിണ്ണാതി ച സുരായ ബീജം. തഞ്ഹി കിരന്തി നാനാസമ്ഭാരാനി മിസ്സീഭവന്തി ഏത്ഥാതി കിണ്ണാതി വുച്ചതി. തസ്സായേവ മണ്ഡേതി യോജനാ. സുരനാമകേന ഏകേന വനചരകേന കതാതി സുരാ. മദം ജനേതീതി മേരയം.

൩൨൯. ലോണസോവീരകന്തി ¶ ഏവംനാമകം പാനം. സുത്തന്തിപി ഏവമേവ. തസ്മിന്തി സൂപസംപാകേ. തേലം പന പചന്തീതി സമ്ബന്ധോ. നത്ഥി തിഖിണം മജ്ജം ഏത്ഥാതി അതിഖിണമജ്ജം, അതിഖിണമജ്ജേ തസ്മിംയേവ തേലേതി അത്ഥോ. യം പനാതി തേലം പന. തിഖിണം മജ്ജം ഇമസ്സ തേലസ്സാതി തിഖിണമജ്ജം. യത്ഥാതി തേലേ. അരിട്ഠോതി ഏവംനാമകം ഭേസജ്ജം. തന്തി അരിട്ഠം, ‘‘സന്ധായാ’’തിപദേ അവുത്തകമ്മം. ഏതന്തി ‘‘അമജ്ജം അരിട്ഠ’’ന്തിവചനം, ‘‘വുത്ത’’ന്തിപദേ വുത്തകമ്മന്തി. പഠമം.

൨. അങ്ഗുലിപതോദകസിക്ഖാപദം

൩൩൦. ദുതിയേ അങ്ഗുലീഹി പതുജ്ജനം അങ്ഗുലിപതോദോ, സോയേവ അങ്ഗുലിപതോദകോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അങ്ഗുലീഹീ’’തിആദി. ഉത്തന്തോതി ¶ അവതപന്തോ. അവതപന്തോതി ച അത്ഥതോ കിലമന്തോയേവാതി ആഹ ‘‘കിലമന്തോ’’തി. കിലമന്തോ ഹുത്വാതി യോജനാ. അസ്സാസഗഹണേന പസ്സാസോപി ഗഹേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘അസ്സാസപസ്സാസസഞ്ചാരോ’’തി. തമ്പീതി ഭിക്ഖുനിമ്പീതി. ദുതിയം.

൩. ഹസധമ്മസിക്ഖാപദം

൩൩൫. തതിയേ പകാരേന കരീയതി ഠപീയതീതി പകതം പഞ്ഞത്തന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘യം ഭഗവതാ’’തിആദി. യന്തി സിക്ഖാപദം.

൩൩൬. ഹസസങ്ഖാതോ ധമ്മോ സഭാവോ ഹസധമ്മോതി വുത്തേ അത്ഥതോ കീളികായേവാതി ആഹ ‘‘കീളികാ വുച്ചതീ’’തി.

൩൩൭. ഗോപ്ഫകാനന്തി ചരണഗണ്ഠികാനം. തേ ഹി പാദേ പാദം ഠപനകാലേ അഞ്ഞമഞ്ഞൂപരി ഠപനതോ ഗോപീയന്തീതി ഗോപ്ഫാ, തേ ഏവ ഗോപ്ഫകാതി വുച്ചന്തി. പാദസ്സ ഹി ഉപരി പാദം ഠപനകാലേ ഏകസ്സ ഉപരി ഏകോ ന ഠപേതബ്ബോ. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘പാദേ പാദം അച്ചാധായാ’’തി (ദീ. നി. ൨.൧൯൬; മ. നി. ൧.൪൨൩; അ. നി. ൩.൧൬). ഓട്ഠജോ ദുതിയോ. ഓരോഹന്തസ്സ ഭിക്ഖുനോതി സമ്ബന്ധോ.

൩൩൮. ഫിയാരിത്താദീഹീതി ആദിസദ്ദേന ലങ്കാരാദയോ സങ്ഗണ്ഹാതി. കേചി വദന്തീതി സമ്ബന്ധോ. പതനുപ്പതനവാരേസൂതി പതനവാര ഉപ്പതനവാരേസു. തത്ഥാതി തസ്സം ഖിത്തകഥലായം. ഹീതി സച്ചം ¶ , യസ്മാ വാ. ഠപേത്വാ കീളന്തസ്സാതി സമ്ബന്ധോ. ലിഖിതും വട്ടതി കീളാധിപ്പായസ്സ വിരഹിതത്താതി അധിപ്പായോ. കീളാധിപ്പായേന അത്ഥജോതകം അക്ഖരം ലിഖന്തസ്സാപി ആപത്തിയേവാതി വദന്തി. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേതി. തതിയം.

൪. അനാദരിയസിക്ഖാപദം

൩൪൨. ചതുത്ഥേ ധമ്മോ നാമ തന്തിയേവാതി ആഹ ‘‘തന്തീ’’തി. പവേണീതി തസ്സേവ വേവചനം. ‘‘തം വാ ന സിക്ഖിതുകാമോ’’തി ഏത്ഥ തംസദ്ദസ്സ അത്ഥമാവികാതും വുത്തം ‘‘യേന പഞ്ഞത്തേനാ’’തി. വിനയേ അപഞ്ഞത്തം ¶ സന്ധായ വുത്തം ‘‘അപഞ്ഞത്തേനാ’’തി ആഹ ‘‘സുത്തേ വാ അഭിധമ്മേ വാ ആഗതേനാ’’തി.

൩൪൪. പവേണിയാതി ഉപാലിആദികായ ആചരിയപരമ്പരസങ്ഖാതായ തന്തിയാ. കുരുന്ദിയം വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. മഹാപച്ചരിയം വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. തം സബ്ബന്തി കുരുന്ദിവാദമഹാപച്ചരിവാദസങ്ഖാതം സബ്ബം തം വചനം. പവേണിയാ ആഗതേതി പവേണിയാ ആഗതസങ്ഖാതേ മഹാഅട്ഠകഥാവാദേതി. ചതുത്ഥം.

൩൪൫. പഞ്ചമേ മനുസ്സവിഗ്ഗഹേതി മനുസ്സവിഗ്ഗഹപാരാജികേതി. പഞ്ചമം.

൬. ജോതിസിക്ഖാപദം

൩൫൦. ഛട്ഠേ ജനപദസ്സ നാമത്താ ബഹുവചനവസേന ‘‘ഭഗ്ഗേസൂ’’തി പാളിയം വുത്തം. സുസുമാരസണ്ഠാനോ പബ്ബതസങ്ഖാതോ ഗിരി ഏത്ഥാതി സുസുമാരഗിരി, ഏതസ്സ വാ മാപിതകാലേ സുസുമാരോ ഗിരതി സദ്ദം നിഗ്ഗിരതി ഏത്ഥാതി സുസുമാരഗിരീതി അത്ഥമനപേക്ഖിത്വാ വുത്തം ‘‘നഗരസ്സ നാമ’’ന്തി. തം പനാതി വനം പന. ‘‘മിഗാന’’ന്തിആദിനാ മിഗാനം അഭയോ ദീയതി ഏത്ഥാതി മിഗദായോതി അത്ഥം ദസ്സേതി.

൩൫൨. ‘‘ജോതികേ’’തിപദസ്സ ജോതിസ്സ അഗ്ഗിസ്സ കരണം ജോതികന്തി ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ജോതികരണേ’’തി.

൩൫൪. ‘‘സമാദഹിതുകാമതായാ’’തിപദം ¶ ‘‘അരണിസണ്ഠാപനതോ’’തിപദേ ഹേതു. ജാലാതി സിഖാ. സാ ഹി ജലതി ദിബ്ബതീതി ജാലാതി വുച്ചതി.

പതിലാതം ഉക്ഖിപതീതി ഏത്ഥ ‘‘പതിതാലാത’’ന്തി വത്തബ്ബേ തകാരലോപം കത്വാ സന്ധിവസേന പതിലാതന്തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘അലാതം പതിതം ഉക്ഖിപതീ’’തി. അലാതന്തി ഉമ്മുക്കം. തഞ്ഹി ആദിത്തം ഹുത്വാ അതിഉണ്ഹത്താ ന ലാതബ്ബം ന ഗണ്ഹിതബ്ബന്തി അലാതന്തി വുച്ചതി. അവിജ്ഝാതന്തി ഝായനതോ ഡയ്ഹനതോ അവിഗതം അലാതന്തി സമ്ബന്ധോ. ഝായനം ഡയ്ഹനം ഝാതം, വിഗതം ഝാതം ഇമസ്സാലാതസ്സാതി വിജ്ഝാതം.

൩൫൬. പദീപാദീനീതി ¶ പദീപജോതികാദീനി. തത്ഥാതി താസു ദുട്ഠവാളമിഗഅമനുസ്സസങ്ഖാതാസു ആപദാസു നിമിത്തഭൂതാസു. നിമിത്തത്ഥേ ചേതം ഭുമ്മവചനന്തി. ഛട്ഠം.

൭. നഹാനസിക്ഖാപദം

൩൬൬. സത്തമേ പാരം ഗച്ഛന്തോ ന കേവലം സഉദകായ നദിയാ ഏവ ന്ഹായിതും വട്ടതി, സുക്ഖായ നദിയാപി വട്ടതീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സുക്ഖായാ’’തിആദി. ഉക്കിരിത്വാതി വിയൂഹിത്വാ. ആവാടായേവ ഖുദ്ദകട്ഠേന ആവാടകാ, തേസൂതി. സത്തമം.

൮. ദുബ്ബണ്ണകരണസിക്ഖാപദം

൩൬൮. അട്ഠമേ അലഭീതി ലഭോതി വചനത്ഥേ അപച്ചയം കത്വാ ണപച്ചയസ്സ സ്വത്ഥഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ലഭോയേവ ലാഭോ’’തി. അപച്ചയമകത്വാ പകതിയാ ണപച്ചയോപി യുത്തോയേവാതി ദട്ഠബ്ബം. സദ്ദന്തരോപി അത്ഥന്തരാഭാവാ സമാസോ ഹോതീതി ആഹ ‘‘നവചീവരലാഭേനാതി വത്തബ്ബേ’’തി. അനുനാസികലോപന്തി ‘‘നവ’’ന്തി ഏത്ഥ നിഗ്ഗഹീതസ്സ വിനാസം. നിഗ്ഗഹീതഞ്ഹി നാസം അനുഗതത്താ ‘‘അനുനാസിക’’ന്തി വുച്ചതി, തസ്സ അദസ്സന, മകത്വാതി അത്ഥോ. മജ്ഝേ ഠിതപദദ്വയേതി ‘‘നവ’’ന്തി ച ‘‘ചീവരലാഭേനാ’’തി ച ദ്വിന്നം പദാനമന്തരേ ‘‘ഠിതേ പനാ’’തി ച ‘‘ഭിക്ഖുനാ’’തി ച പദദ്വയേ. നിദ്ധാരണേ ചേതം ഭുമ്മവചനം. നിപാതോതി നിപാതമത്തം. അലഭീതി ലഭോതി വചനത്ഥസ്സ അഭിധേയ്യത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘ഭിക്ഖുനാ’’തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഭിക്ഖുനാ’’തിആദി. പദഭാജനേ പന വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. യന്തി യം ചീവരം. ‘‘ചീവര’’ന്തി ഏത്ഥ ചീവരസരൂപം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘യം നിവാസേതും വാ’’തിആദി. ചമ്മകാരനീലന്തി ചമ്മകാരാനം തിഫലേ പക്ഖിത്തസ്സ അയഗൂഥസ്സ നീലം. മഹാപച്ചരിയം ¶ വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. ദുബ്ബണ്ണോ കരീയതി അനേനാതി ദുബ്ബണ്ണകരണം, കപ്പബിന്ദുന്തി ആഹ ‘‘കപ്പബിന്ദും സന്ധായാ’’തി. ആദിയന്തേന ഭിക്ഖുനാ ആദാതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. കോണേസൂതി അന്തേസു. വാസദ്ദോ അനിയമവികപ്പത്ഥോ. അക്ഖിമണ്ഡലമത്തം വാതി അക്ഖിമണ്ഡലസ്സ പമാണം വാ കപ്പബിന്ദൂതി സമ്ബന്ധോ. പട്ടേ വാതി അനുവാതപട്ടേ ¶ വാ. ഗണ്ഠിയം വാതി ഗണ്ഠികപട്ടേ വാ. പാളികപ്പോതി ദ്വേ വാ തിസ്സോ വാ തതോ അധികാ വാ ബിന്ദുആവലീ കത്വാ കതോ കപ്പോ. കണ്ണികകപ്പോതി കണ്ണികം വിയ ബിന്ദുഗോച്ഛകം കത്വാ കതോ കപ്പോ. ആദിസദ്ദേന അഗ്ഘിയകപ്പാദയോ സങ്ഗണ്ഹാതി. സബ്ബത്ഥാതി സബ്ബാസു അട്ഠകഥാസു. ഏകോപി ബിന്ദു വട്ടോയേവ വട്ടതീതി ആഹ ‘‘ഏകം വട്ടബിന്ദു’’ന്തി.

൩൭൧. അഗ്ഗളാദീനീതി ആദിസദ്ദേന അനുവാതപരിഭണ്ഡേ സങ്ഗണ്ഹാതീതി. അട്ഠമം.

൯. വികപ്പനസിക്ഖാപദം

൩൭൪. നവമേ തസ്സാതി ഏത്ഥ തസദ്ദസ്സ വിസയോ ചീവരസാമികോയേവാതി ആഹ ‘‘ചീവരസാമികസ്സാ’’തി. ദുതിയസ്സ തസദ്ദസ്സ വിസയോ വിനയധരോയേവാതി ആഹ ‘‘യേനാ’’തിആദി. ‘‘അവിസ്സാസന്തോ’’തിപദസ്സ കിരിയാവിസേസനഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘അവിസ്സാസേനാ’’തി. തേനാതി വിനയധരേനാതി. നവമം.

൧൦. ചീവരാപനിധാനസിക്ഖാപദം

൩൭൭. ദസമേ ‘‘അപനേത്വാ’’തിഇമിനാ അപഇത്യൂപസഗ്ഗസ്സ അത്ഥം ദസ്സേതി. നിധേന്തീതി നിഗൂഹിത്വാ ഠപേന്തി. ഹസാധിപ്പായോതി ഹസം, ഹസനത്ഥായ വാ അധിപ്പായോ. പരിക്ഖാരസ്സ സരൂപം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘പത്തത്ഥവികാദി’’ന്തി. പത്തസ്സ പാളിയമാഗതത്താ പത്തസ്സ ഥവികാതി അത്ഥോയേവ ഗഹേതബ്ബോ, ന പത്തോ ച ഥവികാ ചാതി. ‘‘സമണേന നാമാ’’തിപദം ‘‘ഭവിതു’’ന്തിപദേ ഭാവകത്താതി. ദസമം.

സുരാപാനവഗ്ഗോ ഛട്ഠോ.

൭. സപ്പാണകവഗ്ഗോ

൧. സഞ്ചിച്ചപാണസിക്ഖാപദ-അത്ഥയോജനാ

൩൮൨. സപ്പാണകവഗ്ഗസ്സ ¶ പഠമേ ഉസും അസതി ഖിപതി അനേനാതി ഇസ്സാസോതി കതേ ധനുയേവ മുഖ്യതോ ഇസ്സാസോ നാമ, ധനുഗ്ഗഹാ- ചരിയോ ¶ പന ഉപചാരേന. ഉസും അസതി ഖിപതീതി ഇസ്സാസോതി കതേ ധനുഗ്ഗഹാചരിയോ ഇസ്സാസോ നാമ, ഇധ പന ഉപചാരത്ഥോ വാ കത്തുത്ഥോ വാ ഗഹേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘ധനുഗ്ഗഹാചരിയോ ഹോതീ’’തി. പബ്ബജിതകാലേ ഇസ്സാസസ്സ അയുത്തത്താ വുത്തം ‘‘ഗിഹികാലേ’’തി. വോരോപിതാതി ഏത്ഥ വി അവ പുബ്ബസ്സ രുഹധാതുസ്സ അധിപ്പായത്ഥം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘വിയോജിതാ’’തി.

യസ്മാ ഗച്ഛതീതി സമ്ബന്ധോ. ഏതന്തി ‘‘ജീവിതാ വോരോപിതാ’’തിവചനം. കസ്മാ വോഹാരമത്തമേവ ഹോതി, നനു യതോ കുതോചി യസ്മിം കിസ്മിംചി വിയോജിതേ ദ്വേ വത്ഥൂനി വിയ വിസും തിട്ഠന്തി പാണതോ ജീവിതേ വിയോജിതേ പാണജീവിതാപീതി ആഹ ‘‘ന ഹേത്ഥാ’’തിആദി. ഹീതി സച്ചം. ഏത്ഥാതി ‘‘ജീവിതാ വോരോപിതാ’’തിവചനേ ദസ്സേതുന്തി സമ്ബന്ധോ. കിഞ്ചി ജീവിതം നാമാതി യോജനാ. അയം പനേത്ഥ അത്ഥസമ്ബന്ധോ – സീസാലങ്കാരേ സീസതോ വിയോജിതേ സീസം അലങ്കാരതോ വിസും തിട്ഠതി യഥാ, ഏവം ജീവിതേ പാണതോ വിയോജിതേ ജീവിതം പാണതോ വിസും ന തിട്ഠതി നാമാതി. അഞ്ഞദത്ഥൂതി ഏകംസേന. ‘‘പാണ’’ന്തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തോപി മനുസ്സപാണസ്സ പാരാജികട്ഠാനേ ഗഹിതത്താ ഇധ പാരിസേസഞായേന തിരച്ഛാനപാണോവ ഗഹേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘തിരച്ഛാനഗതോയേവ പാണോ’’തി. തന്തി പാണം. മഹന്തേ പന പാണേതി സമ്ബന്ധോ.

൩൮൫. സോധേന്തോ അപനേതീതി യോജനാ. മങ്ഗുലോതി മനുസ്സരത്തപോ ഏകോ കിമിവിസേസോ. സോ ഹി രത്തപിവനത്ഥായ മങ്ഗതി ഇതോ ചിതോ ച ഇമം ചിമഞ്ച ഠാനം ഗച്ഛതീതി ‘‘മങ്ഗുലോ’’തി വുച്ചതി. പദക്ഖരാനഞ്ഹി അവിപരിതത്ഥം, സോതൂനഞ്ച സജ്ഝായോപദേസലഭനത്ഥം കത്ഥചി ഠാനേ വചനത്ഥോ വുത്തോതി ദട്ഠബ്ബം. തസ്സ ബീജമേവ ഖുദ്ദകട്ഠേന മങ്ഗുലബീജകം, തസ്മിം. തന്തി മങ്ഗുലബീജകം. ഭിന്ദന്തോ ഹുത്വാതി യോജനാതി. പഠമം.

൨. സപ്പാണകസിക്ഖാപദം

൩൮൭. ദുതിയേ ¶ സഹ പാണേഹീതി സപ്പാണകം ഉദകന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘യേ പാണകാ’’തിആദി. ഹീതി സച്ചം. പത്തപൂരമ്പി ഉദകന്തി സമ്ബന്ധോ ¶ . താദിസേനാതി സപ്പാണകേന. ധോവതോപി പാചിത്തിയന്തി യോജനാ. ഉദകസോണ്ഡിന്തി സിലാമയം ഉദകസോണ്ഡിം. പോക്ഖരണിന്തി സിലാമയം പോക്ഖരണിം. ഉട്ഠാപയതോപി പാചിത്തിയന്തി സമ്ബന്ധോ. തതോതി സോണ്ഡിപോക്ഖരണീഹി. ഉദകസ്സാതി ഉദകേന, പൂരേ ഘടേ ആസിഞ്ചിത്വാതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥാതി ഉദകേ. ഉദകേതി ഉദകസണ്ഠാനകപദേസേ ആസിഞ്ചിതഉദകേ. പതിസ്സതീതി സോണ്ഡിപോക്ഖരണീഹി ഗഹിതഉദകം പതിസ്സതീതി. ദുതിയം.

൩. ഉക്കോടനസിക്ഖാപദം

൩൯൨. തതിയേ ‘‘ഉച്ചാലേന്തീ’’തിഇമിനാ ഉക്കോടേന്തീതി ഏത്ഥ ഉപുബ്ബസ്സ കുടധാതുസ്സ ഉച്ചാലനത്ഥം ദസ്സേതി ധാതൂന, മനേകത്ഥത്താ. യം യം പതിട്ഠിതം യഥാപതിട്ഠിതം, തസ്സ ഭാവോ യഥാപതിട്ഠിതഭാവോ, തേന.

൩൯൩. യോ ധമ്മോതി യോ സമഥധമ്മോ. ധമ്മേനാതി ഏത്ഥ ഏനസദ്ദേന ‘‘യഥാധമ്മ’’ന്തി ഏത്ഥ അംഇതികാരിയസ്സ കാരിം ദസ്സേതി. ഇമിനാ ‘‘യഥാധമ്മ’’ന്തി പദസ്സ ‘‘നിഹതാധികരണ’’ന്തി ഏത്ഥ നിഹതസദ്ദേന സമ്ബന്ധിതബ്ബഭാവം ദസ്സേതി. ‘‘സത്ഥാരാ’’തിപദം ‘‘വുത്തം’’ ഇതിപദേ കത്താ. നത്ഥി ഹതം ഹനനം ഇമസ്സാതി നിഹതന്തി വുത്തേ അത്ഥതോ വൂപസമനമേവാതി ആഹ ‘‘വൂപസമിത’’ന്തി.

൩൯൫. യം വാ തം വാ കമ്മം ധമ്മകമ്മം നാമ ന ഹോതി, അഥ ഖോ അധികരണവൂപസമകമ്മമേവ ധമ്മകമ്മം നാമാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘യേന കമ്മേനാ’’തിആദി. അയമ്പീതി അയമ്പി ഭിക്ഖു. സേസപദാനിപീതി ‘‘ധമ്മകമ്മേ വേമതികോ’’തിആദീനി സേസപദാനിപി. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ. വിത്ഥാരോ പന വുത്തോതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥേവാതി പരിവാരേ ഏവ. ഇധാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ, വിഭങ്ഗേ വാതി. തതിയം.

൪. ദുട്ഠുല്ലസിക്ഖാപദം

൩൯൯. ചതുത്ഥേ അത്ഥുദ്ധാരവസേന ദസ്സിതാനി ദുട്ഠുല്ലസദ്ദത്ഥഭാവേന സദിസത്താതി അധിപ്പായോ. ‘‘ധുര’’ന്തി ¶ ഏത്ഥ ലക്ഖണവന്തത്താ ഭുമ്മത്ഥേ ഉപയോഗവചനന്തി ആഹ ‘‘ധുരേ’’തി. ധുരേ നിക്ഖിത്തമത്തേ സതീതി യോജനാ.

ഏവം ¶ ധുരം നിക്ഖിപിത്വാതി ‘‘അഞ്ഞസ്സ നാരോചേസ്സാമീ’’തി ഏവം ധുരം നിക്ഖിപിത്വാ. അഞ്ഞസ്സാതി വത്ഥു, പുഗ്ഗലതോ അഞ്ഞസ്സ ദുതിയസ്സ. സോപീതി ദുതിയോപി. അഞ്ഞസ്സാതി തതിയസ്സ. യാവ കോടി ന ഛിജ്ജതി, താവ ആപജ്ജതിയേവാതി യോജനാ. തസ്സേവാതി ആപത്തിം ആപന്നപുഗ്ഗലസ്സ. വത്ഥുപുഗ്ഗലോയേവാതി ആപത്തിം ആപന്നപുഗ്ഗലോയേവ. അയന്തി പഠമഭിക്ഖു. അഞ്ഞസ്സാതി ദുതിയസ്സ. സോതി ദുതിയോ ആരോചേതീതി സമ്ബന്ധോ. യേനാതി പഠമഭിക്ഖുനാ. അസ്സാതി ദുതിയസ്സ. തസ്സേവാതി പഠമഭിക്ഖുസ്സേവ. വത്ഥുപുഗ്ഗലം ഉപനിധായ ‘‘തതിയേന പുഗ്ഗലേന ദുതിയസ്സാ’’തി വുത്തം.

൪൦൦. പഞ്ചാപത്തിക്ഖന്ധേതി ഥുല്ലച്ചയാദികേ പഞ്ച ആപത്തിക്ഖന്ധേ. അജ്ഝാചാരോ നാമാതി അധിഭവിത്വാ വീതിക്കമിത്വാ ആചരിതബ്ബത്താ അജ്ഝാചാരോ നാമാതി. ചതുത്ഥം.

൫. ഊനവീസതിവസ്സസിക്ഖാപദം

൪൦൨. പഞ്ചമേ അങ്ഗുലിയോതി കരസാഖായോ. താ ഹി അങ്ഗന്തി ഹത്ഥതോ പഞ്ചധാ ഭിജ്ജിത്വാ ഉഗ്ഗച്ഛന്തീതി അങ്ഗുലിയോതി വുച്ചന്തി. ലിഖന്തസ്സ ഉപാലിസ്സാതി സമ്ബന്ധോ. തേനാതി ബഹുചിന്തേതബ്ബകാരണേന. അസ്സാതി ഉപാലിസ്സ. ഉരോതി ഹദയം. തഞ്ഹി ഉസതി ചിത്തതാപോ ദഹതി ഏത്ഥാതി ഉരോതി വുച്ചതി. രൂപസുത്തന്തി ഹേരഞ്ഞികാനം രൂപസുത്തം, യഥാ ഹത്ഥാചരിയാനം ഹത്ഥിസുത്തന്തി. അക്ഖീനീതി ചക്ഖൂനി. താനി ഹി അക്ഖന്തി വിസയേസു ബ്യാപീഭവന്തി, രൂപം വാ പസ്സതി ഇമേഹീതി അക്ഖീനീതി വുച്ചന്തി. മകസേന സൂചിമുഖാനം ഗഹിതത്താ ഡംസേന പിങ്ഗലമക്ഖികായോവ ഗഹേതബ്ബാതി ആഹ ‘‘ഡംസാതി പിങ്ഗലമക്ഖികായോ’’തി. പിങ്ഗലമക്ഖികായോ ഹി ഡംസനട്ഠേന ഖാദനട്ഠേന ഡംസാതി വുച്ചന്തി. ദുക്കരോ ഖമോ ഏതാസന്തി ദുക്ഖാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ദുക്ഖമാന’’ന്തി. വേദനാനന്തി സമ്ബന്ധോ. അസാതസ്സ കാരണം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘അമധുരാന’’ന്തി. ഇമിനാ അമധുരത്താ ന സാദിതബ്ബാതി അസാതാതി അത്ഥം ദസ്സേതി. പാണസദ്ദജീവിതസദ്ദാനം പരിയായഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ജീവിതഹരാന’’ന്തി. പാണം ഹരന്തി അപനേന്തീതി പാണഹരാ, താസം വേദനാനന്തി സമ്ബന്ധോ.

൪൦൪. വിജായനകാലതോ ¶ പട്ഠായ പരിപുണ്ണവീസതിവസ്സോ ന ഗഹേതബ്ബോ, ഗബ്ഭഗഹണകാലതോ ¶ പന പട്ഠായാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പടിസന്ധിഗ്ഗഹണതോ പട്ഠായാ’’തി. ഗബ്ഭേ സയിതകാലേന സദ്ധിം വീസതിമം വസ്സം പരിപുണ്ണമസ്സാതി ഗബ്ഭവീസോ പുഗ്ഗലോ. ഹീതി സച്ചം. യഥാഹാതി യേനാകാരേന സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി, തേനാകാരേന ഭഗവാ ആഹാതി യോജനാ. അഥ വാ യഥാ കിം വചനം ഭഗവാ ആഹാതി യോജനാ.

ഗബ്ഭവീസോ ഹുത്വാ ഉപസമ്പന്നോതി സമ്ബന്ധോ. അമ്ഹീതി അസ്മി. നുസദ്ദോ പരിവിതക്കത്ഥേ നിപാതോ. യന്തി യാദിസം പഠമം ചിത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. ഇമിനാ പടിസന്ധിചിത്തം ദസ്സേതി. ‘‘പഠമം വിഞ്ഞാണ’’ന്തി തസ്സേവ വേവചനം. തന്തി പഠമം ചിത്തം പഠമം വിഞ്ഞാണം. അസ്സാതി സത്തസ്സ. സാവ ജാതീതി സാ ഏവ പടിസന്ധി, ഗബ്ഭോ നാമ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ.

തത്ഥാതി പാളിയം, വിനിച്ഛയോ ഏവം വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. യോതി പുഗ്ഗലോ. മഹാപവാരണായാതി അസ്സയുജപുണ്ണമിയം. സാ ഹി പൂജിതപവാരണത്താ മഹാപവാരണാതി വുച്ചതി. തതോതി പവാരണായ ജാതകാലതോ. തന്തി മഹാപവാരണം. പാടിപദേ ചാതി ഏത്ഥ ചസദ്ദോ അനിയമവികപ്പത്ഥോ, പവാരണദിവസപാടിപദദിവസേസു അഞ്ഞതരസ്മിം ദിവസേ ഉപസമ്പാദേതബ്ബോതി അത്ഥോ. ഹായനവഡ്ഢനന്തി കുച്ഛിമ്ഹി വസിതമാസേസു അധികേസു ഹായനഞ്ച ഊനേസു വഡ്ഢുനഞ്ച വേദിതബ്ബം.

പോരാണകത്ഥേരാ പന ഉപസമ്പാദേന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ഏകൂനവീസതിവസ്സന്തി അനന്തരേ വുത്തം ഏകൂനവീസതിവസ്സം. നിക്ഖമനീയോതി സാവണമാസോ. സോ ഹി അന്തോവീഥിതോ ബാഹിരവീഥിം നിക്ഖമതി സൂരിയോ അസ്മിന്തി ‘‘നിക്ഖമനീയോ’’തി വുച്ചതി. പാടിപദദിവസേതി പച്ഛിമികായ വസ്സൂപഗമനദിവസേ. തം ഉപസമ്പാദനം. കസ്മാതി പുച്ഛാ. ഏത്ഥ ഠത്വാ പരിഹാരോ വുച്ചതേ മയാതി യോജനാ. വീസതിയാ വസ്സേസൂതി ഉപസമ്പന്നപുഗ്ഗലസ്സ വീസതിയാ വസ്സേസു. തിംസരത്തിദിവസ്സ ഏകമാസത്താ ‘‘ചത്താരോ ¶ മാസാ പരിഹായന്തീ’’തി വുത്തം. ഉക്കഡ്ഢന്തീതി ഏകസ്സ അധികമാസസ്സ നാസനത്ഥായ വസ്സം ഉപരി കഡ്ഢന്തി. തതോതി ഛമാസതോ അപനേത്വാതി സമ്ബന്ധോ. ഏത്ഥാതി ‘‘ഏകൂനവീസതിവസ്സ’’ന്തിആദിവചനേ. പന-സദ്ദോ ഹിസദ്ദത്ഥോ, സച്ചന്തി അത്ഥോ. യോതി പുഗ്ഗലോ. തസ്മാതി യസ്മാ ഗബ്ഭമാസാനമ്പി ഗണനൂപഗത്താ ഗഹേത്വാ ഉപസമ്പാദേന്തി, തസ്മാ ഛ മാസേ വസിത്വാതി സമ്ബന്ധോ. അട്ഠ മാസേ വസിത്വാ ജാതോപി ന ജീവതീതി സുത്തന്തഅട്ഠകഥാസു (ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൨൪-൨൫; മ. നി. അട്ഠ. ൩.൨൦൫) വുത്തം.

൪൦൬. ദസവസ്സച്ചയേനാതി ഉപസമ്പദതോ ദസവസ്സാതിക്കമേന. ഉപസമ്പാദേതീതി ഉപജ്ഝായോ വാ ¶ കമ്മവാചാചരിയോ വാ ഹുത്വാ ഉപസമ്പാദേതി. തന്തി ഉപജ്ഝാചരിയഭൂതം അനുപസമ്പന്നപുഗ്ഗലം. കമ്മവാചാചരിയോ ഹുത്വാ ഉപസമ്പാദേന്തോ തം മുഞ്ചിത്വാ സചേ അഞ്ഞോപി കമ്മവാചാചരിയോ അത്ഥി, സൂപസമ്പന്നോ. സോവ സചേ കമ്മവാചം സാവേതി, നുപസമ്പന്നോ. ഞത്വാ പന പുന അനുപസമ്പാദേന്തേ സഗ്ഗന്തരായോപി മഗ്ഗന്തരായോപി ഹോതിയേവാതി ദട്ഠബ്ബന്തി. പഞ്ചമം.

൬. ഥേയ്യസത്ഥസിക്ഖാപദം

൪൦൭. ഛട്ഠേ ‘‘പടിയാലോക’’ന്തി ഏത്ഥ ആലോകസദ്ദേന സൂരിയോ വുത്തോ ഉപചാരേന. സൂരിയോ ഹി പുരത്ഥിമദിസതോ ഉഗ്ഗന്ത്വാ പച്ഛിമദിസം ഗതോ, തസ്മാ സൂരിയസങ്ഖാതസ്സ ആലോകസ്സ പടിമുഖം ‘‘പടിയാലോക’’ന്തി വുത്തേ പച്ഛിമദിസായേവ ഗഹേതബ്ബാതി ആഹ ‘‘പച്ഛിമം ദിസന്തി അത്ഥോ’’തി. കമ്മികാതി കമ്മേ യുത്താ പയുത്താ.

൪൦൯. രാജാനന്തി ഏത്ഥ രഞ്ഞോ സന്തകം ‘‘രാജാ’’തി വുച്ചതി ഉപചാരേന, അഥ വാ രഞ്ഞോ ഏസോ ‘‘രാജാ’’തി കത്വാ രഞ്ഞോ സന്തകം ‘‘രാജാ’’തി വുച്ചതി. ഥേയ്യന്തി ഥേനേത്വാ ‘‘സക്കച്ച’’ന്തിആദീസു (പാചി. ൬൦൬) വിയ നിഗ്ഗഹീതാഗമോ ഹോതി. രാജാനം, രഞ്ഞോ സന്തകം വാ ഥേയ്യം ഥേനേത്വാ ¶ ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ. ഇതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘രാജാനം വാ ഥേനേത്വാ’’തിആദി.

൪൧൧. ചതൂസു വിസങ്കേതേസു ദ്വീഹി അനാപത്തി, ദ്വീഹി ആപത്തിയേവാതി. ഛട്ഠം.

൭. സംവിധാനസിക്ഖാപദം

൪൧൨. സത്തമേ ‘‘പധൂപേന്തോ’’തി ഏത്ഥ പപുബ്ബ ധൂപധാതു പരിഭാസനത്ഥേ വത്തതീതി ആഹ ‘‘പരിഭാസന്തോ’’തി. ത്വം സമണോപി മാതുഗാമേന സദ്ധിം ഗച്ഛസി, തുയ്ഹേവേസോ ദോസോ, നേതസ്സ പുരിസസ്സാതി അത്താനംയേവ പരിഭാസന്തോതി അത്ഥോ. ‘‘നിക്ഖാമേസീ’’തിഇമിനാ ‘‘നിപ്പാതേസീ’’തിഏത്ഥ നിപുബ്ബ പതധാതു ഗത്യത്ഥോതി ദസ്സേതീതി. സത്തമം.

൮. അരിട്ഠസിക്ഖാപദം

൪൧൭. അട്ഠമേ ഗന്ധേതി ഗിജ്ഝേ. തേ ഹി ഗിധന്തി കുണപം അഭികങ്ഖന്തീതി ‘‘ഗന്ധാ’’തി വുച്ചന്തി ¶ . ഗദ്ധേതിപി പാഠോ, സോപി യുജ്ജതി യഥാ ‘‘യുഗനന്ധോ, യുഗനദ്ധോ’’തി ച ‘‘പടിബന്ധോ പടിബദ്ധോ’’തി ച. ബാധയിംസൂതി ഹനിംസു. അസ്സാതി അരിട്ഠസ്സ.

തദ്ധിതേന വുത്തസ്സ അത്ഥസ്സ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘തേ’’തിആദി. തേതി അന്തരായികാ. തത്ഥാതി പഞ്ചവിധേസു അന്തരായികേസു. ‘‘തഥാ’’തിപദേന ‘‘കമ്മന്തരായികം നാമാ’’തി പദം അതിദിസതി. തം പനാതി ഭിക്ഖുനിദൂസകകമ്മം പന. മോക്ഖസ്സേവാതി മഗ്ഗനിബ്ബാനസ്സേവ. മഗ്ഗോ ഹി കിലേസേഹി മുച്ചതീതി അത്ഥേന മോക്ഖോ നാമ. ഝാനമ്പേത്ഥ സങ്ഗഹിതം നീവരണേഹി വിമുച്ചനത്താ. നിബ്ബാനം വിമുച്ചീതി അത്ഥേന മോക്ഖോ നാമ. ഫലമ്പേത്ഥ സങ്ഗഹിതം വിമുച്ചിതത്താ. നിയതമിച്ഛാദിട്ഠിധമ്മാതി നിയതഭാവം പത്താ, നിയതവസേന വാ പവത്താ മിച്ഛാദിട്ഠിസങ്ഖാതാ ധമ്മാ. തേ പന നത്ഥികഅഹേതുക അകിരിയവസേന തിവിധാ. പണ്ഡകാദിഗഹണസ്സ നിദസ്സനമത്തത്താ ‘പടിസന്ധിധമ്മാ’’തിപദേന അഹേതുകദ്വിഹേതുകപടിസന്ധിധമ്മാ ഗഹേതബ്ബാ സബ്ബേസമ്പി വിപാകന്തരായികഭാവതോ. തേപി മോക്ഖസ്സേവ അന്തരായം കരോന്തി, ന സഗ്ഗസ്സ. തേ പനാതി അരിയൂപവാദാ പന. താവദേവ ഉപവാദന്തരായികാ ¶ നാമാതി യോജനാ. താപീതി സഞ്ചിച്ച ആപന്നാ ആപത്തിയോപി. പാരാജികാപത്തിം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ഭിക്ഖുഭാവം വാ പടിജാനാതീ’’തി. സങ്ഘാദിസേസാപത്തിം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ന വുട്ഠാതി വാ’’തി. ലഹുകാപത്തിം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ന ദേസേതി വാ’’തി.

തത്രാതി പഞ്ചവിധേസു അന്തരായികേസു. അയം ഭിക്ഖൂതി അരിട്ഠോ ഗന്ധബാധിപുബ്ബോ ഭിക്ഖു. സേസന്തരായികേതി ആണാവീതിക്കമന്തരായികതോ സേസേ ചതുബ്ബിധേ അന്തരായികേ. ഇമേ ആഗാരികാതി അഗാരേ വസനസീലാ ഇമേ മനുസ്സാ. ഭിക്ഖൂപി പസ്സന്തി ഫുസന്തി പരിഭുഞ്ജന്തീതി സമ്ബന്ധോ. കസ്മാ ന വട്ടന്തി, വട്ടന്തിയേവാതി അധിപ്പായോ. രസേന രസം സംസന്ദിത്വാതി ഉപാദിണ്ണകരസേന അനുപാദിണ്ണകരസം, അനുപാദിണ്ണകരസേന വാ ഉപാദിണ്ണകരസം സമാനേത്വാ. യോനിസോ പച്ചവേക്ഖണസ്സ അഭാവതോ സംവിജ്ജതി ഛന്ദരാഗോ ഏത്ഥാതി സച്ഛന്ദരാഗോ, സോയേവ പരിഭോഗോ സച്ഛന്ദരാഗപരിഭോഗോ, തം. ഏകം കത്വാതി സമാനം കത്വാ. ഘടേന്തോ വിയ പാപകം ദിട്ഠിഗതം ഉപ്പാദേത്വാതി യോജനാ. കിംസദ്ദോ ഗരഹത്ഥോ, കസ്മാ ഭഗവതാ പഠമപാരാജികം പഞ്ഞത്തം, ന പഞ്ഞാപേതബ്ബന്തി അത്ഥോ. മഹാസമുദ്ദം ബന്ധന്തോ യഥാ അകത്തബ്ബം കരോതി, തഥാ പഠമപാരാജികം പഞ്ഞപേന്തോ ഭഗവാ അപഞ്ഞത്തം പഞ്ഞപേതീതി അധിപ്പായോ. ഏത്ഥാതി പഠമപാരാജികേ. ആസന്തി ഭബ്ബാസം. ആണാചക്കേതി ആണാസങ്ഖാതേ ചക്കേ.

അട്ഠിയേവ അട്ഠികം കുച്ഛിതത്ഥേന, കുച്ഛിതത്ഥേ ഹി കോ. അട്ഠികമേവ ഖലോ നീചട്ഠേന ലാമകട്ഠേനാതി അട്ഠികങ്ഖലോ നിഗ്ഗഹീതാഗമം കത്വാ. തേന ഉപമാ സദിസാതി അട്ഠികങ്ഖലൂപമാ. ‘‘അട്ഠീ’’തി ¶ ച ‘‘കങ്ഖല’’ന്തി ച പദം ഗഹേത്വാ വണ്ണേന്തി ആചരിയാ (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൪൧൭; വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൪൧൭; മ. നി. അട്ഠ. ൨.൪൨; മ. നി. ടീ. ൩.൪൨). അങ്ഗാരകാസൂപമാതി അങ്ഗാരരാസിസദിസാ, അങ്ഗാരേഹി വാ പരിപുണ്ണാ ആവാടസദിസാ. അസിസൂനൂപമാതി ഏത്ഥ അസീതി ഖഗ്ഗോ. സോ ഹി അസതേ ഖിപതേ അനേനാതി ‘‘അസീ’’തി വുച്ചതി. സൂനാതി അധികോട്ടനം. തഞ്ഹി സുനതി സഞ്ചുണ്ണഭാവം ഗച്ഛതി ഏത്ഥാതി ‘‘സൂനാ’’തി വുച്ചതി. അസിനാ സൂനാതി അസിസൂനാ, തായ ഉപമാ സദിസാതി അസിസൂനൂപമാ. സത്തിസൂലൂപമാതി സത്തിയാ ച സൂലേന ¶ ച സദിസാ. ഏത്ഥാതി ഇമിസ്സം അട്ഠകഥായം. മജ്ഝിമട്ഠകഥായം അലഗദ്ദൂപമസുത്തേ (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൨൩൪ ആദയോ) ഗഹേതബ്ബോ. ഏവംസദ്ദഖോസദ്ദാനമന്തരേ വിയസദ്ദസ്സ ബ്യാദേസഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ഏവം വിയ ഖോ’’തി. അട്ഠമം.

൯. ഉക്ഖിത്തസമ്ഭോഗസിക്ഖാപദം

൪൨൪. നവമേ അനുധമ്മസ്സ സരൂപം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘അനുലോമവത്തം ദിസ്വാ കതാ ഓസാരണാ’’തി. ഇമിനാ അനുലോമവത്തം ദിസ്വാ കതോ ഓസാരണസങ്ഖാതോ ധമ്മോ അനുധമ്മോതി ദസ്സേതി. ഓസാരണാതി പവേസനാ. തേനേവാതി ഉക്ഖിത്തകസ്സ അകടാനുധമ്മത്താ ഏവ. അസ്സാതി ‘‘അകടാനുധമ്മേനാ’’തി പദസ്സ.

ദദതോ വാ ഗണ്ഹതോ വാതി വാസദ്ദോ അനിയമവികപ്പത്ഥോതി. നവമം.

൧൦. കണ്ടകസിക്ഖാപദം

൪൨൮. ദസമേ അരിട്ഠസ്സ ഉപ്പന്നം വിയ ഏതസ്സാപി ഉപ്പന്നന്തി യോജനാ. ഉമ്മജ്ജന്തസ്സാതി മനസികരോന്തസ്സ. സംവാസസ്സ നാസനാ സംവാസനാസനാ. ലിങ്ഗസ്സ നാസനാ ലിങ്ഗനാസനാ. ദണ്ഡകമ്മേന നാസനാ ദണ്ഡകമ്മനാസനാ. തത്ഥാതി തിവിധാസു നാസനാസു. ദൂസകോ…പേ… നാസേഥാതി ഏത്ഥ അയം നാസനാ ലിങ്ഗനാസനാ നാമാതി യോജനാ. അയന്തി ദണ്ഡകമ്മനാസനാ. ഇധാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ, ‘‘നാസേതൂ’’തി പദേ വാ. തത്ഥാതി പുരിമവചനാപേക്ഖം, ‘‘ഏവഞ്ച പന ഭിക്ഖവേ’’തി ആദിവചനേതി അത്ഥോ. പിരേതി ആമന്തനപദം പരസദ്ദേന സമാനത്ഥന്തി ആഹ ‘‘പരാ’’തി. ‘‘അമ്ഹാകം അനജ്ഝത്തികഭൂത’’ഇതി വാ ‘‘അമ്ഹാകം പച്ചനീകഭൂത’’ ഇതി വാ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ‘‘അമാമക’’ഇതിപദേന ‘‘പര’’ഇതിപദസ്സ അധിപ്പായത്ഥം ദസ്സേതി. അമ്ഹേ നമമായക, അമ്ഹേഹി വാ നമമായിതബ്ബ ഇതി അത്ഥോ. ‘‘അമ്ഹാമക’’ഇതിപി ഹകാരയുത്തോ പാഠോ. അമ്ഹേഹി ആമകഇതി ¶ അത്ഥോ. യത്ഥാതി യസ്മിം ഠാനേ. തേതി ഉപയോഗത്ഥേ സാമിവചനം, തന്തി ¶ അത്ഥോ. തവ രൂപസദ്ദേ വാതി സമ്ബന്ധോ. ന പസ്സാമാതി ന പസ്സാമ, ന സുണാമ.

൪൨൯. തേനാതി സാമണേരേന. ‘‘കാരാപേയ്യാ’’തി പദേ കാരിതകമ്മന്തി. ദസമം.

സപ്പാണകവഗ്ഗോ സത്തമോ.

൮. സഹധമ്മികവഗ്ഗോ

൧. സഹധമ്മികസിക്ഖാപദ-അത്ഥയോജനാ

൪൩൪. സഹധമ്മികവഗ്ഗസ്സ പഠമേ യന്തി യം പഞ്ഞത്തം. ‘‘സിക്ഖമാനേനാ’’തി ഏത്ഥ മാനപച്ചയസ്സ അനാഗതത്ഥഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘സിക്ഖിതുകാമേനാ’’തി. ‘‘സിക്ഖമാനേനാ’’തിപദം ‘‘ഭിക്ഖുനാ’’തിപദേ ഏവ ന കേവലം കാരകവിസേസനം ഹോതി, അഥ ഖോ ‘‘അഞ്ഞാതബ്ബ’’ന്തിആദിപദേസുപി കിരിയാവിസേസനം ഹോതീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഹുത്വാ’’തി. പദത്ഥതോതി പദതോ ച അത്ഥതോ ച, പദാനം അത്ഥതോ വാതി. പഠമം.

൨. വിലേഖനസിക്ഖാപദം

൪൩൮. ദുതിയേ വിനയേ പടിസംയുത്താ കഥാ വിനയകഥാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘വിനയകഥാ നാമാ’’തിആദി. തന്തി വിനയകഥം. പദഭാജനേന വണ്ണനാ വിനയസ്സ വണ്ണോ നാമാതി യോജനാ. തന്തി വിനയസ്സ വണ്ണം. പരിയാപുണനം പരിയത്തി, വിനയസ്സ പരിയത്തി വിനയപരിയത്തി, വിനയപരിയത്തിസങ്ഖാതം മൂലമസ്സ വണ്ണസ്സാതി വിനയപരിയത്തിമൂലകോ, തം. വിനയധരോ ലഭതീതി സമ്ബന്ധോ. ഹീതി വിത്ഥാരോ. തേ സബ്ബേ ഭഗവാ ഭാസതീതി സമ്ബന്ധോ. ഹീതി സച്ചം.

അസ്സാതി വിനയധരസ്സ. ഇധാതി ഇമസ്മിം സാസനേ. അലജ്ജിതാതിആദീസു കരണത്ഥേ പച്ചത്തവചനം. അലജ്ജിതായാതി ഹി അത്ഥോ. തേന വുത്തം ‘‘കഥം അലജ്ജിതായാ’’തിആദി. ചാതി സച്ചം ¶ . ‘‘സഞ്ചിച്ചാ’’തി പദം തീസു വാക്യേസു ¶ യോജേതബ്ബം. സഞ്ചിച്ച ആപത്തിം ആപജ്ജതി, സഞ്ചിച്ച ആപത്തിം പരിഗൂഹതി, സഞ്ചിച്ച അഗതിഗമനഞ്ച ഗച്ഛതീതി അത്ഥോ. മന്ദോതി ബാലോ. മോമൂഹോതി അതിസമ്മൂള്ഹോ. വിരാധേതീതി വിരജ്ഝാപേതി. കുക്കുച്ചേ ഉപ്പന്നേതി ‘‘കപ്പതി നു ഖോ, നോ’’തി വിനയകുക്കുച്ചേ ഉപ്പന്നേ. അയം പനാതി അയം പുഗ്ഗലോ പന വീതിക്കമതിയേവാതി സമ്ബന്ധോ. അച്ഛമംസേന സൂകരമംസസ്സ വണ്ണസണ്ഠാനേന സദിസത്താ, ദീപിമംസേന ച മിഗമംസസ്സ സദിസത്താ വുത്തം ‘‘അച്ഛമംസം സൂകരമംസ’’ന്തിആദി.

ആപത്തിംച സതിസമ്മോസായാതി ഏത്ഥ ചസദ്ദോ അവുത്തവാക്യസമ്പിണ്ഡനത്ഥോ, കത്തബ്ബഞ്ച ന ഹി കരോതീതി അത്ഥോ. ഏവന്തിആദി നിഗമനം.

ഏവം അവിനയധരസ്സ ദോസം ദസ്സേത്വാ വിനയധരസ്സ ഗുണം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘വിനയധരോ പനാ’’തിആദി. സോതി വിനയധരോ. ഹീതി വിത്ഥാരോ. പരൂപവാദന്തി പരേസം ഉപവാദം. സുദ്ധന്തേതി സുദ്ധസ്സ കോട്ഠാസേ. തതോതി പതിട്ഠാനതോ പരന്തി സമ്ബന്ധോ. അസ്സാതി വിനയധരസ്സ. ഏവന്തിആദി നിഗമനം. അസ്സാതി വിനയധരസ്സ. കുക്കുച്ചപകതാനന്തി കുക്കുച്ചേന അഭിഭൂതാനം. സോതി വിനയധരോ. തേഹീതി കുക്കുച്ചപകതേഹി. സങ്ഘമജ്ഝേ കഥേന്തസ്സ അവിനയധരസ്സാതി യോജനാ. തന്തി ഭയം സാരജ്ജം.

പടിപക്ഖം, പടിവിരുദ്ധം വാ അത്ഥയന്തി ഇച്ഛന്തീതി പച്ചത്ഥീകാ, ണ്യസദ്ദോ ബഹുലം കത്താഭിധായകോ, അത്തനോ പച്ചത്ഥികാ അത്തപച്ചത്ഥികാ. തത്ഥാതി ദുവിധേസു പച്ചത്ഥികേസു. ഇമേതി മേത്തിയഭുമ്മജകവഡ്ഢലിച്ഛവിനോ. അഞ്ഞേപി യേ വാ പന ഭിക്ഖൂതി സമ്ബന്ധോ. അരിട്ഠഭിക്ഖു ച കണ്ടകസാമണേരോ ച വേസാലികവജ്ജിപുത്തകാ ച അരിട്ഠ…പേ… വജ്ജീപുത്തകാ. തേ ച സാസനപച്ചത്ഥികാ നാമാതി സമ്ബന്ധോ. പരൂപഹാരോ ച അഞ്ഞാണോ ച കങ്ഖാപരവിതരണോ ച പരൂ…പേ… വിതരണാ. തേ ആദയോ യേസം വാദാനന്തി പരൂ…പേ… വിതരണാദയോ. തേ ഏവ വാദാ ഏതേസന്തി പരൂ…പേ… വിതരണാദിവാദാ. തേ ച സാസനപച്ചത്ഥികാ നാമാതി സമ്ബന്ധോ. അബുദ്ധസാസനം ബുദ്ധസാസനന്തി വത്വാ കതപഗ്ഗഹാ മഹാസങ്ഘികാദയോ ച സാസനപച്ചത്ഥികാ നാമാതി യോജനാ. കങ്ഖാപരവിതരണാദീതി ഏത്ഥ ¶ ആദിസദ്ദേന കഥാവത്ഥുപകരണേ ആഗതാ വാദാ സങ്ഗയ്ഹന്തി. മഹാസങ്ഘികാദയോതി ഏത്ഥ ആദിസദ്ദേന ദീപവംസേ ആഗതാ ഗണാ സങ്ഗയ്ഹന്തി. ആദിമ്ഹി ‘‘വിപരീതദസ്സനാ’’തി പദം സബ്ബപദേഹി യോജേതബ്ബം. ‘‘സഹധമ്മേനാ’’തി പദസ്സത്ഥം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘സഹ കാരണേനാ’’തി. യഥാതി യേനാകാരേന നിഗ്ഗയ്ഹമാനേതി സമ്ബന്ധോ.

തത്ഥാതി ¶ തിവിധേസു സദ്ധമ്മേസു. മഹാവത്താനി സന്തി, അയം സബ്ബോതി യോജനാ. ചത്താരി ഫലാനി ചാതി ലിങ്ഗവിപല്ലാസേന യോജേതബ്ബം. ഏത്ഥ ചകാരേന അഭിഞ്ഞാപടിസമ്ഭിദാ സങ്ഗഹിതാ താസമ്പി അധിഗമസാസനഭാവതോ.

തത്ഥാതി തിവിധേസു സദ്ധമ്മേസു. കേചി ഥേരാതി ധമ്മകഥികാ കേചി ഥേരാ. ‘‘യോ ഖോ’’തി കണ്ഠജദുതിയക്ഖരേന പഠിതബ്ബോ. പോത്ഥകേസു പന ‘‘യോ വോ’’തി വകാരേന പാഠോ അത്ഥി, സോ അയുത്തോ. കസ്മാ? ‘‘സോ വോ’’തി പരതോ വുത്തത്താ, ഏകസ്മിം വാക്യേ ദ്വിന്നം സമാനസുതിസദ്ദാനം അയുത്തത്താ ച. കേചി ഥേരാതി പംസുകൂലികാ കേചി ഥേരാ ആഹംസൂതി സമ്ബന്ധോ. ഇതരേ പന ഥേരാതി ധമ്മകഥികഥേരേഹി ച പംസുകൂലികഥേരേഹി ച അഞ്ഞേ ഥേരാ. തേതി പഞ്ച ഭിക്ഖൂ കരിസ്സന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ജമ്ബുദീപസ്സ പച്ചന്തേ തിട്ഠതീതി പച്ചന്തിമോ, തസ്മിം. ജമ്ബുദീപസ്സ മജ്ഝേ വേമജ്ഝേ തിട്ഠതീതി മജ്ഝിമോ. അഥ വാ മജ്ഝാനം സുദ്ധാനം ബുദ്ധാദീനം നിവാസോ മജ്ഝിമോ, തസ്മിം. വീസതി വഗ്ഗാ ഇമസ്സാതി വീസതിവഗ്ഗോ, സോയേവ ഗണോ വീസതിവഗ്ഗഗണോ, തം. ഏവന്തിആദി നിഗമനം.

തസ്സാധേയ്യോതി തസ്സായത്തോ, തസ്സ സന്തകോതി വുത്തം ഹോതി. പവാരണാ ആധേയ്യാ, സങ്ഘകമ്മം ആധേയ്യം, പബ്ബജ്ജാ ആധേയ്യാ, ഉപസമ്പദാ ആധേയ്യാതി യോജനാ.

യേപി ഇമേ നവ ഉപോസഥാതി സമ്ബന്ധോ. യാപി ച ഇമാ നവ പവാരണായോതി യോജനാ. തസ്സാതി വിനയധരസ്സ. താസന്തി നവപവാരണാനം.

യാനിപി ¶ ഇമാനി ചത്താരി സങ്ഘകമ്മാനീതി യോജേതബ്ബം. ഏത്ഥ ച താനി വിനയധരായത്താനേവാതി പാഠസേസോ അജ്ഝാഹരിതബ്ബോ.

യാപി ച അയം പബ്ബജ്ജാ ച ഉപസമ്പദാ ച കാതബ്ബാതി യോജനാ. ഹീതി സച്ചം. അഞ്ഞോതി വിനയധരതോ പരോ. സോ ഏവാതി വിനയധരോ ഏവ. ‘‘ഉപജ്ഝ’’ന്തി ധാതുകമ്മം, ‘‘സാമണേരേനാ’’തി കാരിതകമ്മം ഉപനേതബ്ബം. ഏത്ഥ ചാതി ഉപോസഥാദീസു ച. നിസ്സയദാനഞ്ച സാമണേരൂപട്ഠാനഞ്ച വിസും കത്വാ ദ്വാദസാനിസംസേ ലഭതീതിപി സക്കാ വത്തും.

വിസും വിസും കത്വാതി ‘‘പഞ്ചാതി ച…പേ… ഏകാദസാ’’തി ച കോട്ഠാസം കോട്ഠാസം കത്വാ, സത്ത കോട്ഠാസേ കത്വാ ഭാസതീതി അധിപ്പായോ. ഥോമേതീതി സമ്മുഖാ ഥോമേതി. പസംസതീതി പരമ്മുഖാ പസംസതി. ‘‘ഉഗ്ഗഹേതബ്ബ’’ന്തിപദസ്സത്ഥം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘പരിയാപുണിതബ്ബ’’ന്തി. അദ്ധനി ദീഘേ ¶ സാധൂതി അദ്ധനിയം അദ്ധക്ഖമം അദ്ധയോഗ്യന്തി അത്ഥോ സാധുഅത്ഥേ നിയപച്ചയോ (മോഗ്ഗല്ലാനേ ൪.൩൩.൭൩).

ഥേരാ ച നവാ ച മജ്ഝിമാ ച ബഹൂ തേ ഭിക്ഖൂ പരിയാപുണന്തീതി യോജനാ.

൪൩൯. ‘‘ഉദ്ദിസ്സമാനേ’’തി പദസ്സ കമ്മരൂപത്തം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ഉദ്ദിസിയമാനേ’’തി. സോ പനാതി പാതിമോക്ഖോ പന. യസ്മാ ഉദ്ദിസ്സമാനോ നാമ ഹോതി, തസ്മാതി യോജനാ. ഉദ്ദിസന്തേ വാതി ഉദ്ദിസിയമാനേ വാ. ഉദ്ദിസാപേന്തേ വാതി ഉദ്ദിസാപിയമാനേ വാ. അന്തസദ്ദോ ഹി മാനസദ്ദകാരിയോ. യോതി ഭിക്ഖു. നന്തി തം പാതിമോക്ഖം. ചസദ്ദോ ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകപദസ്സ ദ്വന്നവാക്യം ദസ്സേതി, പുബ്ബപദേ കകാരലോപോ ദട്ഠബ്ബോ. തേസന്തി ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദാകാനം. ഹീതി സച്ചം. ഏതാനീതി ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാനി. യേതി ഭിക്ഖൂ. ‘‘യാവ ഉപ്പജ്ജതിയേവ, താവ സംവത്തന്തി ഇതി വുത്തം ഹോതീതി യോജനാ ഇമസ്സ നയസ്സ പാഠസേസേഹി യോജേതബ്ബത്താ. ഗരുകഭാവം സല്ലക്ഖേന്തോ ലഹുകഭാവം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അഥ വാ’’തിആദി. അതിവിയാതി അതി ഇ ഏവ. ഇകാരോ ഹി സന്ധിവസേന അദസ്സനം ഗതോ. വിയസദ്ദോ ഏവകാരത്ഥവാചകോ ‘‘വരമ്ഹാകം ഭുസാമിവാ’’തി ഏത്ഥ ¶ (ജാ. ൧.൩.൧൦൮) ഇവസദ്ദോ വിയ, അതി ഹുത്വാ ഏവാതി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ‘‘ഉപസമ്പന്നസ്സാ’’തി ഏത്ഥ സമീപേ സാമിവചനന്തി (രുപസിദ്ധിയം ൩൧൬ സുത്തേ) ആഹ ‘‘ഉപസമ്പന്നസ്സ സന്തികേ’’തി. തസ്സാതി ഉപസമ്പന്നസ്സ. തസ്മിന്തി വിനയേ. വിവണ്ണേതീതി ന കേവലം തസ്സേവ വിവണ്ണമത്തമേവ, അഥ ഖോ നിന്ദതിയേവാതി ആഹ ‘‘നിന്ദതീ’’തി. ഗരഹതീതി തസ്സേവ വേവചനം. അഥ വാ നിന്ദതീതി ഉപസമ്പന്നസ്സ സമ്മുഖാ നിന്ദതി. ഗരഹതീതി പരമ്മുഖാ ഗരഹതീതി. ദുതിയം.

൩. മോഹനസിക്ഖാപദം

൪൪൪. തതിയേ അനുസദ്ദോ പടിപാടിഅത്ഥം അന്തോകത്വാ വിച്ഛത്ഥവാചകോതി ആഹ ‘‘അനുപടിപാടിയാ അദ്ധമാസേ അദ്ധമാസേ’’തി. സോതി പാതിമോക്ഖോ. ഉപോസഥേ ഉപോസഥേ ഉദ്ദിസിതബ്ബന്തി അനുപോസഥികം. ഏത്ഥാപി ഹി അനുസദ്ദോ വിച്ഛത്ഥവാചകോ. സോതി പാതിമോക്ഖോ. ഉദ്ദിസിയമാനോ നാമ ഹോതീതി യോജനാ. ‘‘തസ്മിം അനാചാരേ’’തി പദേന ‘‘തത്ഥാ’’തി പദസ്സത്ഥം ദസ്സേതി. ‘‘യം ആപത്തി’’ന്തി പദേന യംസദ്ദസ്സ വിസയം ദസ്സേതി. യഥാധമ്മോതി ഏത്ഥ ധമ്മസദ്ദേന ധമ്മോ ച വിനയോ ച അധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘ധമ്മോ ച വിനയോ ചാ’’തി. യഥാതി യേനാകാരേന. സാധുസദ്ദോ സുന്ദരത്ഥോ, കസദ്ദോ പദപൂരണോതി ആഹ ‘‘സുട്ഠൂ’’തി. അട്ഠിന്തി ച ‘‘കത്വാ’’തി ച ദ്വേ പദാനി ദട്ഠബ്ബാനി. ‘‘അട്ഠികത്വാ’’തി വാ ഏകം പദം. തത്ഥ പുബ്ബനയേ അത്ഥോ യസ്സത്ഥീതി അട്ഠി ത്ഥകാരസ്സ ¶ ട്ഠകാരം കത്വാ, തം അട്ഠിം. കത്വാതി ത്വാപച്ചയന്തഉത്തരപദേന സമാസോ ന ഹോതി. അട്ഠികഭാവന്തി ഏത്ഥ ഇകസദ്ദേന ‘‘അട്ഠീ’’തി ഏത്ഥ ഈപച്ചയം ദസ്സേതി. ‘‘ഭാവ’’ന്തിപദേന ഭാവപച്ചയേന വിനാ ഭാവത്ഥസ്സ ഞാപേതബ്ബതം ദസ്സേതി. അത്ഥോ പനേവം ദട്ഠബ്ബോ – അട്ഠിഭാവം കത്വാതി. പച്ഛിമനയേ അത്ഥോ യസ്സത്ഥീതി അട്ഠികോ പുരിമനയേനേവ ത്ഥകാരസ്സ ട്ഠകാരം കത്വാ. അത്ഥയിതബ്ബോ ഇച്ഛിതബ്ബോതി വാ അട്ഠികോ, അട്ഠികഇതി നാമസദ്ദതോ ത്വാപച്ചയോ കാതബ്ബോ. ‘‘അട്ഠികത്വാ’’തി ഇദം പദം കിരിയാവിസേസനം. കിരിയാവിസേസനേ വത്തമാനേ കരധാതു വാ ഭൂധാതു വാ യോജേതബ്ബാതി ദസ്സേഭും ¶ വുത്തം ‘‘കത്വാ ഹുത്വാ’’തി. തം സബ്ബം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അട്ഠികത്വാതി അട്ഠികഭാവം കത്വാ, അട്ഠികോ ഹുത്വാ’’തി. തതിയം.

൪. പഹാരസിക്ഖാപദം

൪൪൯. ചതുത്ഥേ കസ്മാ ഛബ്ബഗ്ഗിയാ സത്തരസവഗ്ഗിയാനം പഹാരം ദേന്തി, നനു അകാരണേന പഹാരം ദേന്തീതി ആഹ ‘‘ആവുസോ’’തിആദി. ഇമിനാ യഥാ വദന്തി, തഥാ അകതത്താ പഹാരം ദേന്തീതി ദസ്സേതി.

൪൫൧. സചേപീതി ഏത്ഥ പിസദ്ദേന സചേ അമരതി, കാ നാമ കഥാ, പാചിത്തിയമേവാതി ദസ്സേതി. പഹാരേനാതി പഹാരഹേതുനാ. യഥാതി യേനാകാരേന. അയന്തി ഭിക്ഖു. ന വിരോചതീതി ന സോഭതി.

൪൫൨. ‘‘അനുപസമ്പന്നസ്സാ’’തി ഏത്ഥ അകാരസ്സ അഞ്ഞത്ഥം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ഗഹട്ഠസ്സ വാ’’തിആദി. പബ്ബജിതസ്സ വാതി പരിബ്ബാജകസ്സ വാ സാമണേരസ്സ വാ.

൪൫൩. ‘‘കേനചീ’’തി പദസ്സ അത്ഥം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘മനുസ്സേന വാ’’തിആദി. തതോതി വിഹേഠനതോ, ഇമിനാ മോക്ഖസ്സ അപാദാനം ദസ്സേതി, ‘‘അത്തനോ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധം ദസ്സേതി. ‘‘പത്ഥയമാനോ’’തി ഇമിനാ ‘‘അധിപ്പായോ’’തി പദസ്സത്ഥം ദസ്സേതി. മുഗ്ഗരേന വാതി ചതുഹത്ഥദണ്ഡസ്സ അദ്ധേന ദണ്ഡേന വാ. സോതി ചോരാദികോതി. ചതുത്ഥം.

൫. തലസത്തികസിക്ഖാപദം

൪൫൪. പഞ്ചമേ തലന്തി ഹത്ഥതലം. തഞ്ഹി തലതി യംകിഞ്ചി ഗഹിതവത്ഥു പതിട്ഠാതി ഏത്ഥാതി ¶ ‘‘തല’’ന്തി വുച്ചതി. സത്തീതി കുന്തോ. സോ ഹി സകതി വിജ്ഝിതും സമത്ഥേതീതി ‘‘സത്തീ’’തി വുച്ചതി. തലമേവ സത്തിസദിസത്താ തലസത്തികം, സദിസത്ഥേ കോ, തം തലസത്തികം ഉപചാരേന ഗഹേത്വാ ‘‘കായമ്പീ’’തി വുത്തം. കായതോ അഞ്ഞം വത്ഥുമ്പി തലസത്തികസങ്ഖാതേന കായേന ഗഹേത്വാ ഉഗ്ഗിരത്താ വുത്തം ‘‘കായപടിബദ്ധമ്പീ’’തി. ‘‘പഹാരസമുച്ചിതാ’’തി ഏത്ഥ സംപുബ്ബോ ച ഉപുബ്ബോ ച ചിസദ്ദോ പഗുണനസങ്ഖാതേ പരിചിതേ വത്തതീതി ആഹ ‘‘പഹാരപരിചിതാ’’തി. പഹാരേന സം പുനപ്പുനം ഉച്ചിതാ പരിചിതാതി അത്ഥോ. ഇമമേവത്ഥം സന്ധായ വുത്തം ¶ ‘‘പുബ്ബേപി…പേ… അത്ഥോ’’തി. അഞ്ഞമ്പി സജ്ഝായനനയം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘പഹാരസ്സ ഉബ്ബിഗാ’’തി. തസ്സാതി തസ്സ പാഠസ്സ. പഹാരസ്സാതി പഹാരതോ. നിസ്സക്കത്ഥേ ചേതം സാമിവചനം. ‘‘ഭീതാ’’തി ഇമിനാ ‘‘ഉബ്ബിഗാ’’തി ഏത്ഥ ഉപുബ്ബ വിജധാതുസ്സത്ഥം ദസ്സേതി.

൪൫൭-൮. വിരദ്ധോതി പണ്ണകോ ഹുത്വാ. പുബ്ബേതി പുരിമസിക്ഖാപദേ. വുത്തേസു വത്ഥൂസൂതി ‘‘ചോരം വാ പച്ചത്ഥീകം വാ’’തിആദിനാ വുത്തേസു വത്ഥൂസൂതി. പഞ്ചമം.

൬. അമൂലകസിക്ഖാപദം

൪൫൯. ഛട്ഠേ തേതി ഛബ്ബഗ്ഗിയാ. ചോദേന്തി കിരാതി സമ്ബന്ധോ. ആകിണ്ണദോസത്താതി തേസം ആകുലആദീനവത്താ. ഏവന്തി ചോദിയമാനേ. അത്തപരിത്താണന്തി അത്തനോ പരിസമന്തതോ താണം രക്ഖനം കരോന്താ ചോദേന്തീതി യോജനാതി. ഛട്ഠം.

൭. സഞ്ചിച്ചസിക്ഖാപദം

൪൬൪. സത്തമേ ഉപപുബ്ബദഹധാതുസ്സ സകമ്മികത്താ കാരിതന്തോഗധഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ഉപ്പാദേന്തീ’’തി. ‘‘അനുപസമ്പന്നസ്സാ’’തി ഏത്ഥ അകാരസ്സ സദിസത്ഥം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘സാമണേരസ്സാ’’തി. സാമണേരോപി ഹി ഉപസമ്പന്നേന സദിസോ ഹോതി സണ്ഠാനേന ച പുരിസഭാവേന ച. സാമണേരസ്സ കുക്കുച്ചം ഉപദഹതീതി സമ്ബന്ധോ. നിസിന്നം മഞ്ഞേ, നിപന്നം മഞ്ഞേ, ഭുത്തം മഞ്ഞേ, പീതം മഞ്ഞേ, കതം മഞ്ഞേതി യോജനാ. നിസിന്നന്തി നിസീദിതം. നിപന്നന്തി നിപജ്ജിതന്തി. സത്തമം.

൮. ഉപസ്സുതിസിക്ഖാപദം

൪൭൧. അട്ഠമേ ¶ ‘‘അധികരണജാതാന’’ന്തി ഏത്ഥ അധികരണസ്സ പകരണതോ വിവാദാധികരണഭാവഞ്ച വിസേസനപരപദഭാവഞ്ച ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഉപ്പന്നവിവാദാധികരണാന’’ന്തി. തത്ഥ ഉപ്പന്നസദ്ദേന ജാതസദ്ദസ്സത്ഥം ദസ്സേതി ¶ . വിവാദസദ്ദേന അധികരണസ്സ സരൂപം ദസ്സേതി. സുയ്യതീതി സുതി വചനം, സുതിയാ സമീപം ഉപസ്സുതി ഠാനന്തി അത്ഥം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘സുതിസമീപ’’ന്തി. ‘‘സമീപ’’ന്തി ഇമിനാ ഉപസദ്ദസ്സത്ഥം ദസ്സേതി. ‘‘യത്ഥാ’’തിആദിനാ ‘‘ഉപസ്സുതീ’’തി ഏത്ഥ ഉപസദ്ദസ്സ പധാനത്താ തസ്സ സരൂപം ദസ്സേതി. യത്ഥാതി യസ്മിം ഠാനേ. മന്തേന്തന്തി ഏത്ഥ ഉപയോഗവചനസ്സ ഭുമ്മത്ഥേ അധിപ്പേതത്താ വുത്തം ‘‘മന്തയമാനേ’’തി.

൪൭൩. ‘‘വൂപസമിസ്സാമീ’’തി ഏത്ഥ ഇധാതുയാ ഗത്യത്ഥം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘വൂപസമം ഗമിസ്സാമീ’’തി. അകാരകഭാവന്തി നിദ്ദോസഭാവം. സോതുകാമതായ ഗമനവസേന സിയാ കിരിയന്തി യോജനാ. പരതോപി ഏസേവ നയോതി. അട്ഠമം.

൯. കമ്മപടിബാഹനസിക്ഖാപദം

൪൭൪. നവമേ മയന്തി ഛബ്ബഗ്ഗിയനാമകാ അമ്ഹേ. കതത്താതി കമ്മാനം കതത്താ. ധമ്മോതി ഭൂതോ സഭാവോ. ഏതേസൂതി ചതൂസു സങ്ഘകമ്മേസൂതി. നവമം.

൧൦. ഛന്ദം അദത്വാഗമനസിക്ഖാപദം

൪൮൧. ദസമേ ചോദേതി പരസ്സ ദോസം ആരോപേതീതി ചോദകോ. തേന ച ചോദകേന ചോദേതബ്ബോ ദോസം ആരോപേതബ്ബോതി ചുദിതോ, സോയേവ ചുദിതകോ, തേന ച. ‘‘അനുവിജ്ജകോതി ച വിനയധരോ. സോ ഹി ചോദകചുദിതകാനം മതം അനുമിനേത്വാ വിദതി ജാനാതീതി അനുവിജ്ജകോ. ഏത്താവതാപീതി ഏത്തകേനപി പമാണേനാതി. ദസമം.

൧൧. ദുബ്ബലസിക്ഖാപദം

൪൮൪. ഏകാദസമേ ‘‘അലജ്ജീതാ’’തിആദീസു (പരി. ൨൯൫) വിയ യകാരലോപേന നിദ്ദേസോതി ആഹ ‘‘യഥാമിത്തതായാ’’തി. ‘‘യോ യോ’’തി ഇമിനാ യഥാസദ്ദസ്സ വിച്ഛത്ഥം ദസ്സേതി. യഥാവുഡ്ഢന്തിആദീസു ¶ (ചൂളവ. ൩൧൧ ആദയോ) വിയ യോ യോ ¶ മിത്തോ ‘‘യഥാമിത്ത’’ന്തി വചനത്ഥോ കാതബ്ബോ. സബ്ബപദേസൂതി ‘‘യഥാസന്ദിട്ഠതാ’’തിആദീസു സബ്ബേസു പദേസൂതി. ഏകാദസമം.

൧൨. പരിണാമനസിക്ഖാപദം

൪൮൯. ദ്വാദസമേ യന്തി പദത്ഥവിനിച്ഛയത്ഥസങ്ഖാതം യം വചനം. തത്ഥാതി തിംസകകണ്ഡേ. ഇധാതി ദ്വേനവുതികണ്ഡേ, സിക്ഖാപദേ വാ. പുഗ്ഗലസ്സാതി പരപുഗ്ഗലസ്സാതി. ദ്വാദസമം.

സഹധമ്മികവഗ്ഗോ അട്ഠമോ.

൯. രതനവഗ്ഗോ

൧. അന്തേപുരസിക്ഖാപദ-അത്ഥയോജനാ

൪൯൪. രാജവഗ്ഗസ്സ പഠമേ പരിത്തകോതി ഗുണേന ഖുദ്ദകോ. പാസാദവരസദ്ദസ്സ ഉപരിസദ്ദേന സമ്ബന്ധിതബ്ബഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘പാസാദവരസ്സ ഉപരി ഗതോ’’തി. ഇമിനാ പാസാദവരസ്സ ഉപരി ഉപരിപാസാദവരം, തം ഗതോ ഉപഗതോതി ഉപരിപാസാദവരഗതോതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. അയ്യാനന്തി ഭിക്ഖൂനം. ‘‘കാരണാ’’തി ഇമിനാ ‘‘വാഹസാ’’തി പദസ്സത്ഥം ദസ്സേതി. തേഹീതി അയ്യേഹി.

൪൯൭. അന്തരന്തി ഖണം, ഓകാസം വാ വിവരം വാ. ഘാതേതുന്തി ഹനിതും. ഇച്ഛതീതി ഇമിനാ പത്ഥധാതുയാ യാചനത്ഥം ദസ്സേതി. ‘‘രാജന്തേപുരം ഹത്ഥിസമ്മദ്ദ’’ന്തിആദീസു വചനത്ഥോ ഏവം വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. ഹത്ഥിസമ്മദ്ദന്തി ഹത്ഥിസമ്ബാധട്ഠാനം. അസ്സേഹി സമ്മദ്ദോ ഏത്ഥാതി അസ്സസമ്മദ്ദോ. രഥേഹി സമ്മദ്ദോ ഏത്ഥാതി രഥസമ്മദ്ദോതി വചനത്ഥം അതിദിസന്തോ ആഹ ‘‘ഏസേവ നയോ’’തി. ‘‘സമ്മത്ത’’ന്തി പഠമക്ഖരേന പാഠസ്സ സമ്ബാധസ്സ അവാചകത്താ വുത്തം ‘‘തം ന ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി. തത്ഥാതി പാഠേ. ‘‘ഹത്ഥീനം സമ്മദ്ദ’’ന്തി ഇമിനാ ഉത്തരപദസ്സ സമ്മദ്ദനം സമ്മദ്ദന്തി ഭാവത്ഥം ദസ്സേതി, പുരിമപദേന ഛട്ഠീസമാസഞ്ച. പുരിമപാഠേ പന ഉത്തരപദസ്സ അധികരണത്ഥഞ്ച പുബ്ബപദേന തതിയാസമാസഞ്ച ദസ്സേതി. ബാഹിരത്ഥസമാസോതിപി വുച്ചതി. പച്ഛിമപാഠേ ‘‘ഹത്ഥിസമ്മദ്ദ’’ന്തിആദിപദസ്സ ¶ ലിങ്ഗവിപല്ലാസഞ്ച ¶ ‘‘അത്ഥീ’’തി പാഠസേസേന യോജേതബ്ബതഞ്ച ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ഹത്ഥിസമ്മദ്ദോ അത്ഥീ’’തി. രജിതബ്ബാനീതി രജനീയാനി, രജിതും അരഹാനീതി അത്ഥോ. ഇമിനാ സമ്ബന്ധകാലേ പുരിമപാഠേ രഞ്ഞോ അന്തേപുരേതി വിഭത്തിവിപല്ലാസോ കാതബ്ബോതി. പച്ഛിമപാഠേ പന മുഖ്യതോവ യുജ്ജതി. തേന വുത്തം ‘‘തസ്മിം അന്തേപുരേ’’തി.

൪൯൮. അവസിത്തസ്സാതി ഖത്തിയാഭിസേകേന അഭിസിത്തസ്സ. ഇതോതി സയനിഘരതോ. ഇമിനാ പഞ്ചമീബാഹിരസമാസം ദസ്സേതി. രഞ്ഞോ രതിജനനട്ഠേന രതനം വുച്ചതി മഹേസീ. മഹേസീതി ച സാഭിസേകാ ദേവീ. നിപുബ്ബ ഗമുധാതുസ്സ നിപുബ്ബകമുധാതുയാ പരിയായഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘നിഗ്ഗതന്തി നിക്ഖന്ത’’ന്തി. പഠമം.

൨. രതനസിക്ഖാപദം

൫൦൨. ദുതിയേ പമുസ്സിത്വാതി സതിവിപ്പവാസേന പമുസ്സിത്വാ. പുണ്ണപത്തന്തി തുട്ഠിദായം. തഞ്ഹി മനോരഥപുണ്ണേന പത്തബ്ബഭാഗത്താ ‘‘പുണ്ണപത്ത’’ന്തി വുച്ചതി. തസ്സ സരൂപം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘സതതോ പഞ്ച കഹാപണാ’’തി. ഇധ പന കഹാപണാനം പഞ്ചസതത്താ പഞ്ചവീസകഹാപണാ അധിപ്പേതാ. ആഭരണസദ്ദസ്സ അലങ്കാരസദ്ദേന പരിയായഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘അലങ്കാര’’ന്തി. ‘‘മഹാലതം നാമാ’’തി ഇമിനാ ന യോ വാ സോ വാ അലങ്കാരോ, അഥ ഖോ വിസേസാലങ്കാരോതി ദസ്സേതി. മഹന്താനി മാലാകമ്മലതാകമ്മാനി ഏത്ഥാതി മഹാലതാ. ലതാഗഹണേന ഹി മാലാപി ഗഹിതാ. നവഹി കോടീഹി അഗ്ഘം ഇമസ്സാതി നവകോടിഅഗ്ഘനകം, നവകോടിസങ്ഖാതം അഗ്ഘം അരഹതീതി വാ നവകോടിഅഗ്ഘനകം.

൫൦൪. അന്തേ സമീപേ വസനസീലത്താ പരിചാരികോ ‘‘അന്തേവാസീ’’തി വുച്ചതീതി ആഹ ‘‘പരിചാരികോ’’തി.

൫൦൬. ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതാതി ഥാമമജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതാ. സങ്ഘ…പേ… നവകമ്മാനം അത്ഥായ ഉഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ വാ ഉഗ്ഗണ്ഹാപേന്തസ്സ വാ ദുക്കടന്തി ¶ യോജനാ. അവസേസന്തി ജാതരൂപരജതതോ അവസേസം. മാതുകണ്ണപിളന്ധനതാലപണ്ണമ്പീതി മാതുയാ കണ്ണേ പിളന്ധിതതാലപണ്ണമ്പി, പടിസാമേന്തസ്സാതി സമ്ബന്ധോ.

‘‘കപ്പിയഭണ്ഡം ഹോതീ’’തി ഇമിനാ അകപ്പിയഭണ്ഡം ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ഇദന്തി ഭണ്ഡം. പലിബോധോ ¶ നാമാതി അത്തനോ പലിബോധോ നാമ. ഛന്ദേനപീതി വഡ്ഢകീആദീനം ഛന്ദഹേതുനാപി. ഭയേനപീതി രാജവല്ലഭാനം ഭയഹേതുനാപി. ബലക്കാരേനാതി കരണം കാരോ, ബലേന കാരോ ബലക്കാരോ, തേന, ബലക്കാരോ ഹുത്വാ പാതേത്വാതി അത്ഥോ.

തത്ഥാതി മഹാരാമേ. യത്ഥാതി യസ്മിം ഠാനേ, സങ്കാ ഉപ്പജ്ജതീതി സമ്ബന്ധോ. മഹാജനസഞ്ചരണട്ഠാനേസൂതി ബഹൂനം ജനാനം സഞ്ചരണസങ്ഖാതേസു ഠാനേസു. നഗഹേതബ്ബസ്സ ഹേതും ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘പലിബോധോ ന ഹോതീ’’തി. യസ്മാ പലിബോധോ ന ഹോതി, തസ്മാ ന ഗഹേതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. ഏകോതി ഏകോ ഭിക്ഖു പസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ. ഓക്കമ്മാതി ഓക്കമിത്വാ.

രൂപസദ്ദോ ഭണ്ഡപരിയായോതി ആഹ ‘‘ഭണ്ഡ’’ന്തി. ഭണ്ഡം രൂപം നാമാതി യോജനാ. ഭണ്ഡികന്തി ഭണ്ഡേന നിയുത്തം പുടകം. ഗണേത്വാതി ഗണനം കത്വാ. നിമിത്തന്തീതി ഏത്ഥ ഇതിസദ്ദോ നാമപരിയായോ. ലഞ്ഛനാദി നിമിത്തം നാമാതി ഹി യോജനാ. ലഞ്ഛനാദീതി ആദിസദ്ദേന നീലപിലോതികാദയോ സങ്ഗണ്ഹാതി. ലാഖായാതി ജതുനാ.

പതിരൂപാ നാമ ഇധ ലജ്ജികുക്കുച്ചകാതി ആഹ ‘‘ലജ്ജിനോ കുക്കുച്ചകാ’’തി. ഥാവരന്തി ജങ്ഗമാ അഞ്ഞം ഥാവരം. അദ്ധുനോതി കാലസ്സ. സമാദപേത്വാതി അഞ്ഞേ സമാദപേത്വാ. ഉദ്ദിസ്സ അരിയാ തിട്ഠന്തി, ഏസാ അരിയാന യാചനാ’’തി (ജാ. ൧.൭.൫൯) വുത്തനയേന യാചിത്വാതി അത്ഥോ.

൫൦൭. രതനസമ്മതന്തി മനുസ്സാനം ഉപഭോഗപരിഭോഗന്തി. ദുതിയം.

൩. വികാലഗാമപ്പവിസനസിക്ഖാപദം

൫൦൮. തതിയേ ¶ ‘‘തിരച്ഛാനഭൂതം കഥ’’ന്തി ഇമിനാ ‘‘തിരച്ഛാനകഥ’’ന്തി പദസ്സ തുല്യനിസ്സിതസമാസം ദസ്സേതി. രാജപടിസംയുത്തന്തി രാജൂഹി പടിസംയുത്തം.

൫൧൨. സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂതി സമ്ബന്ധോ. തസ്മിം ഗാമേതി തസ്മിം പഠമപവിസനഗാമേ. തം കമ്മന്തി തം ഇച്ഛിതകമ്മം. അന്തരാതി ഗാമവിഹാരാനമന്തരേ. ഭുമ്മത്ഥേ ചേതം നിസ്സക്കവചനം.

കുലഘരേ വാതി ഞാതികുലഉപട്ഠാകകുലഘരേ വാ. തേലഭിക്ഖായ വാതി തേലയാചനത്ഥായ വാ. പസ്സേതി ¶ അത്തനോ പസ്സേ സമീപേതി വുത്തം ഹോതി. തേനാതി ഗാമമജ്ഝമഗ്ഗേന. അനോക്കമ്മാതി അനോക്കമിത്വാ, അപക്കമിത്വാതി അത്ഥോതി. തതിയം.

൪. സൂചിഘരസിക്ഖാപദം

൫൧൭. ചതുത്ഥേ കകാരസ്സ പദപൂരണഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ഭേദനമേവ ഭേദനക’’ന്തി. അസ്സത്ഥിഅത്ഥേ അപച്ചയോതി ആഹ ‘‘തം അസ്സ അത്ഥീ’’തി. അസ്സാതി പാചിത്തിയസ്സ. പഠമം സൂചിഘരം ഭിന്ദിത്വാ പച്ഛാ പാചിത്തിയം ദേസേതബ്ബന്തി അത്ഥോ. അരണിധനുകേതി അരണിയാ ധനുകേ. വേധകേതി കായബന്ധനവേധകേതി. ചതുത്ഥം.

൫. മഞ്ചസിക്ഖാപദം

൫൨൨. പഞ്ചമേ ഛേദനമേവ ഛേദനകം, തമസ്സത്ഥീതി ഛേദനകന്തി അത്ഥം സന്ധായ വുത്തം ‘‘വുത്തനയമേവാ’’തി.

നിഖണിത്വാതി പമാണാതിരേകം നിഖണിത്വാ. ഉത്താനം വാ കത്വാതി ഹേട്ഠുപരി പരിവത്തനം വാ കത്വാ. ഠപേത്വാതി ലമ്ബണവസേന ഠപേത്വാതി. പഞ്ചമം.

൬. തൂലോനദ്ധസിക്ഖാപദം

൫൨൬. ഛട്ഠേ ¶ ഏത്ഥാതി മഞ്ചപീഠേ. അവനഹിതബ്ബന്തി ഓനദ്ധം, തൂലേന ഓനദ്ധം തൂലോനദ്ധന്തി അത്ഥോപി യുജ്ജതി. തൂലം പക്ഖിപിത്വാതി മഞ്ചപീഠേ ചിമിലികം പത്ഥരിത്വാ തസ്സുപരി തൂലം പക്ഖിപിത്വാതി അത്ഥോതി. ഛട്ഠം.

൭. നിസീദനസിക്ഖാപദം

൫൩൧. സത്തമേ കത്ഥാതി കിസ്മിം ഖന്ധകേ, കിസ്മിം വത്ഥുസ്മിം വാ. ഹീതി സച്ചം. തത്ഥാതി ചീവരക്ഖന്ധകേ, പണീതഭോജനവത്ഥുസ്മിം വാ. ‘‘യഥാ നാമാ’’തി ഇമിനാ ‘‘സേയ്യഥാപീ’’തി പദസ്സ അത്ഥം ദസ്സേതി, ‘‘പുരാണോ ചമ്മകാരോ’’തി ഇമിനാ ‘‘പുരാണാസികോട്ഠോ’’തി പദസ്സ. ചമ്മകാരോ ഹി അസിനാ ചമ്മം കുടതി ഛിന്ദതീതി ‘‘അസികോട്ഠോ’’തി വുച്ചതി. വത്ഥുപ്പന്നകാലമുപനിധായ വുത്തം ‘‘പുരാണോ’’തി ¶ . തമേവൂപമം പാകടം കരോന്തോ ആഹ ‘‘യഥാ ഹീ’’തി. ഹീതി തപ്പാകടീകരണം, തം പാകടം കരിസ്സാമീതി ഹി അത്ഥോ. ചമ്മകാരോ കഡ്ഢതീതി സമ്ബന്ധോ. വിത്ഥതന്തി വിസാലം. സോപീതി ഉദായീപി. തം നിസീദനം കഡ്ഢതീതി യോജനാ. തേനാതി കഡ്ഢനഹേതുനാ. തന്തി ഉദായിം. സന്ഥതസദിസന്തി സന്ഥതേന സദിസം. ഏകസ്മിം അന്തേതി ഏകസ്മിം കോട്ഠാസേ, ഫാലേത്വാതി സമ്ബന്ധോതി. സത്തമം.

൮. കണ്ഡുപടിച്ഛാദിസിക്ഖാപദം

൫൩൭. അട്ഠമേ ‘‘കത്ഥാ’’തിആദീനി വുത്തനയാനേവ.

൫൩൯. ‘‘യസ്സാ’’തി പദസ്സ വിസയം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ഭിക്ഖുനോ’’തി. ‘‘നാഭിയാ ഹേട്ഠാ’’തി ഇമിനാ നാഭിയാ അധോ അധോനാഭീതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി, ‘‘ജാണുമണ്ഡലാനം ഉപരീ’’തി ഇമിനാ ജാണുമണ്ഡലാനം ഉബ്ഭ ഉബ്ഭജാണുമണ്ഡലന്തി. ഉബ്ഭസദ്ദോ ഹി ഉപരിപരിയായോ സത്തമ്യന്തനിപാതോ. കണ്ഡുഖജ്ജുസദ്ദാനം വേവചനത്താ വുത്തം ‘‘കണ്ഡൂതി ഖജ്ജൂ’’തി. കണ്ഡതി ഭേദനം കരോതീതി കണ്ഡു. ഖജ്ജതി ബ്യധനം കരോതീതി ഖജ്ജു. കേസുചി പോത്ഥകേസു ‘‘കച്ഛൂ’’തി പാഠോ അത്ഥി, സോ അയുത്തോ.

ലോഹിതം ¶ തുണ്ഡം ഏതിസ്സാതി ലോഹിതതുണ്ഡികാ. പിളയതി വിബാധയതീതി പിളകാ. ആ ഭുസോ അസുചിം സവതി പഗ്ഘരാപേതീതി അസ്സാവോതി വചനത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അസുചിപഗ്ഘരണ’’ന്തി. അരിസഞ്ച ഭഗന്ദരാ ച മധുമേഹോ ച. ആദിസദ്ദേന ദുന്നാമകാദയോ സങ്ഗണ്ഹാതി. തത്ഥ അരി വിയ ഈസതി അഭിഭവതീതി അരിസം. ഭഗം വുച്ചതി വച്ചമഗ്ഗം, തം ദരതി ഫാലേതീതി ഭഗന്ദരാ, ഗൂഥസമീപേ ജാതോ വണവിസേസോ. മധു വിയ മുത്താദിം മിഹതി സേചതീതി മധുമേഹോ, സോ ആബാധോ മുത്തമേഹോ സുക്കമേഹോ രത്തമേഹോതി അനേകവിധോ. ഥുല്ലസദ്ദോ മഹന്തപരിയായോതി ആഹ ‘‘മഹാ’’തി. അട്ഠമം.

൯. വസ്സികസാടികസിക്ഖാപദം

൫൪൨. നവമേ വസ്സേ വസ്സകാലേ അധിട്ഠാതബ്ബാതി വസ്സികാ, വസ്സികാ ച സാ സാടികാ ചേതി വസ്സികസാടികാതി. നവമം.

൧൦. നന്ദത്ഥേരസിക്ഖാപദം

൫൪൭. ദസമേ ¶ ‘‘ചതൂഹി അങ്ഗുലേഹീ’’തി ഇമിനാ ചതുരോ അങ്ഗുലാ ചതുരങ്ഗുലാതി അസമാഹാരദിഗും ദസ്സേതി. ഊനകപ്പമാണോതി ഭഗവതോ ലാമകപമാണോ. ഇമിനാ ഓമകസദ്ദസ്സ ലാമകത്ഥം ദസ്സേതീതി ദട്ഠബ്ബന്തി. ദസമം.

രതനവഗ്ഗോ നവമോ.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയസംവണ്ണനായ

ഖുദ്ദകവണ്ണനായ യോജനാ സമത്താ.

൬. പാടിദേസനീയകണ്ഡം

൧. പഠമപാടിദേസനീയസിക്ഖാപദ-അത്ഥയോജനാ

ഖുദ്ദകാനം അനന്തരാ പാടിദേസനീയാ യേ ധമ്മാ സങ്ഗീതികാരേഹി ഠപിതാ, ഇദാനി തേസം ധമ്മാനം അയം വണ്ണനാ ഭവതീതി യോജനാ.

൫൫൨. പഠമപാടിദേസനീയേ ¶ താവ അത്ഥോ ഏവം വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. പടിആഗമനകാലേതി പിണ്ഡായ ചരണട്ഠാനതോ പക്കമിത്വാ, പടിനിവത്തിത്വാ വാ ആഗമനകാലേ. സബ്ബേവാതി ഏത്ഥ നിഗ്ഗഹീതലോപവസേന സന്ധി ഹോതീതി ആഹ ‘‘സബ്ബമേവാ’’തി. ‘‘കമ്പമാനാ’’തി ഇമിനാ പപുബ്ബവിധധാതുയാ കമ്പനത്ഥം ദസ്സേതി. അപേഹീതി ഏത്ഥ അപപുബ്ബഇധാതു ഗത്യത്ഥോതി ആഹ ‘‘അപഗച്ഛാ’’തി.

൫൫൩. പടിദേസേതബ്ബാകാരം ദസ്സേതി അനേനാതി പടിദേസേതബ്ബാകാരദസ്സനം. ദ്വിന്നം സദ്ദാനം പരിയായഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘രഥികാതി രച്ഛാ’’തി. രഥസ്സ ഹിതാ രഥികാ. ണ്യപച്ചയേ കതേ ‘‘രച്ഛാ’’തി (മോഗ്ഗല്ലാനേ ൪.൭൨ സുത്തേ) വുച്ചതി. രച്ഛന്തരേന അനിബ്ബിദ്ധാ രച്ഛാ ബ്യൂഹോ നാമാതി ആഹ ‘‘അനിബ്ബിജ്ഝിത്വാ’’തിആദി. ബ്യൂഹേതി സമ്പിണ്ഡേതി ജനേ അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തുമപദാനവസേനാതി ¶ ബ്യൂഹോ. സിങ്ഘാടകം നാമ മഗ്ഗസന്ധീതി ആഹ ‘‘മഗ്ഗസമോധാനട്ഠാന’’ന്തി. സിങ്ഘതി മഗ്ഗസമോധാനം കരോതി ഏത്ഥാതി സിങ്ഘാടകം. ഏതേസൂതി രഥികാദീസു. ഏസേവ നയോതി ദുക്കടപാടിദേസനീയേ അതിദിസതി. ഹീതി സച്ചം. ‘‘വചനതോ’’തി പദം ‘‘വേദിതബ്ബോ’’തി പദേ ഞാപകഹേതു. ദദമാനായ ഭിക്ഖുനിയാ വസേനാതി യോജനാ. ഏത്ഥാതി സിക്ഖാപദേ. തസ്മാതി യസ്മാ അപമാണം, തസ്മാ.

ഇദന്തി വചനം വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. സമ്ഭിന്നേ ഏകരസേ കാലികത്തയേതി യോജനാ.

൫൫൬. ‘‘ദാപേതീ’’തി ഹേതുത്ഥകിരിയായ കാരിതകത്തുകാരിതകമ്മാനി ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘അഞ്ഞാതികായ അഞ്ഞേന കേനചീ’’തി. അഞ്ഞേനാതി അത്തനാ അഞ്ഞേന. ‘‘തായ ഏവ വാ ഭിക്ഖുനിയാ അഞ്ഞേന വാ കേനചീ’’തി പദാനി ‘‘പടിഗ്ഗഹാപേത്വാ’’തിപദേ കാരിതകമ്മാനീതി. പഠമം.

൨. ദുതിയപാടിദേസനീയസിക്ഖാപദം

൫൫൮. ദുതിയേ പുരിമസിക്ഖാപദേന ആപത്തി അന്തരഘരത്താതി അധിപ്പായോ. ഇമിനാ സിക്ഖാപദേന ആപത്തി ഭവേയ്യ വോസാസമാനത്താതി ¶ അധിപ്പായോ. ദേന്തിയാ പന നേവ ഇമിനാ, ന പുരിമേന ആപത്തി അഞ്ഞസ്സ ഭത്തത്താതി അധിപ്പായോതി. ദുതിയം.

൩. തതിയപാടിദേസനീയസിക്ഖാപദം

൫൬൨. തതിയേ ‘‘ഉഭതോ’’തി ഏത്ഥ കരണത്ഥേ തോതി ആഹ ‘‘ദ്വീഹീ’’തി. ‘‘ഉഭതോപസന്ന’’ന്തി ബ്യാസോപി സമാസോപി യുത്തോയേവ, സമാസേ തോപച്ചയസ്സ അലോപോ ഹോതി. ‘‘ഉഭതോ’’തിപദസ്സ സരൂപം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ഉപാസകേനപി ഉപാസികായപീ’’തി. കസ്മാ ഉഭതോ പസന്നം ഹോതീതി ആഹ ‘‘തസ്മിം കിരാ’’തിആദി. യസ്മാ തസ്മിം കുലേ…പേ… സോതാപന്നായേവ ഹോന്തി കിര, തസ്മാ ‘‘ഉഭതോപസന്ന’’ന്തി വുത്തം ഹോതി. ‘‘സചേപീ’’തി ഏത്ഥ പിസദ്ദേന അസീതികോടിധനതോ അധികമ്പി സമ്പിണ്ഡേതി. ഹായനസ്സ കാരണം ദസ്സേതി ‘‘യസ്മാ’’തിആദിനാ.

൫൬൯. ‘‘ഘരതോ നീഹരിത്വാ’’തി ഏത്ഥ ‘‘നീഹരിത്വാ’’തി പദസ്സ കമ്മം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ആസനസാലം ¶ വാ വിഹാരം വാ’’തി. ‘‘ആനേത്വാ’’തിഇമിനാ നീപുബ്ബഹരധാതുയാ അത്ഥം ദസ്സേതി. ദ്വാരേതി അത്തനോ ഗേഹദ്വാരേതി. തതിയം.

൪. ചതുത്ഥപാടിദേസനീയസിക്ഖാപദം

൫൭൦. ചതുത്ഥേ അവരുദ്ധസദ്ദോ പരിരുദ്ധസദ്ദസ്സ പരിയായോതി ആഹ ‘‘പരിരുദ്ധാ ഹോന്തീ’’തി. ആരഞ്ഞകസ്സ സേനാസനസ്സ പരിസമന്തതോ രുദ്ധാ ആവുതാ ഹോന്തീതി അത്ഥോ.

൫൭൩. ‘‘പഞ്ചന്ന’’ന്തി നിദ്ധാരണേ സാമിവചനഭാവഞ്ച ‘‘യംകിഞ്ചീ’’തി നിദ്ധാരണീയേന സമ്ബന്ധിതബ്ബഭാവഞ്ച ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘പഞ്ചസു സഹധമ്മികേസു യം കിഞ്ചീ’’തി. ‘‘പേസേത്വാ ഖാദനീയം ഭോജനീയം ആഹരിസ്സാമീ’’തിഇമിനാ പടിസംവിദിതാകാരദസ്സനം. ‘‘ആരാമ’’ന്തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തേപി ആരഞ്ഞകസേനാസനസ്സ ¶ ആരാമോ ഏവ അധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘ആരഞ്ഞകസേനാസനാരാമഞ്ചാ’’തി. തസ്സാതി ആരഞ്ഞകസേനാസനാരാമസ്സ. ‘‘കസ്മാ’’തി പുച്ഛായ ‘‘പടിമോചനത്ഥ’’ന്തി വിസജ്ജനായ സമേതും സമ്പദാനത്ഥേ നിസ്സക്കവചനം കാതബ്ബം. കിമത്ഥന്തി ഹി അത്ഥോ. പടിമോചനത്ഥന്തി തദത്ഥേ പച്ചത്തവചനം. പടിമോചനസങ്ഖാതായ അത്ഥായാതി ഹി അത്ഥോ. അത്ഥസദ്ദോ ച പയോജനവാചകോ. പയോജനായാതി ഹി അത്ഥോ. അഥ വാ ‘‘പടിമോചനത്ഥ’’ന്തി വിസജ്ജനായം. ‘‘കസ്മാ’’തി പുച്ഛായ സമേതും നിസ്സക്കത്ഥേ പച്ചത്തവചനം കാതബ്ബം. പടിമോചനസങ്ഖാതാ അത്ഥാതി ഹി അത്ഥോ. അത്ഥസദ്ദോ ച കാരണവാചകോ. കാരണാതി ഹി അത്ഥോ. ഏവഞ്ഹി പുച്ഛാവിസജ്ജനാനം പുബ്ബാപരസമസങ്ഖാതോ വിചയോ ഹാരോ പരിപുണ്ണോ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. അമ്ഹാകന്തി ഖാദനീയഭോജനീയപടിഹരന്താനം അമ്ഹാകം. അമ്ഹേതി ചോരസങ്ഖാതേ അമ്ഹേ.

‘‘തസ്സാ’’തി പദസ്സത്ഥം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ഏതിസ്സാ യാഗുയാ’’തി. അഞ്ഞാനിപീതി പടിസംവിദിതകുലതോ അഞ്ഞാനിപി കുലാനി. തേനാതി പടിസംവിദിതകുലേന. കുരുന്ദിവാദേ യാഗുയാ പടിസംവിദിതം കത്വാ യാഗും അഗ്ഗഹേത്വാ പൂവാദീനി ആഹരന്തി, വട്ടതീതി അധിപ്പായോ.

൫൭൫. ഏകസ്സാതി ഭിക്ഖുസ്സ. തസ്സാതി പടിസംവിദിതഭിക്ഖുസ്സ, ചതുന്നം വാ പഞ്ചന്നം വാ ഭിക്ഖൂനം അത്ഥായാതി യോജനാ. അഞ്ഞേസമ്പീതി ചതുപഞ്ചഭിക്ഖുതോ അഞ്ഞേസമ്പി. അധികമേവാതി പരിഭുത്തതോ അതിരേകമേവ. യം പനാതി ഖാദനീയഭോജനീയം പന, യമ്പി ഖാദനീയഭോജനീയം വനതോ ആഹരിത്വാ ദേന്തീതി യോജനാ. ‘‘തത്ഥജാതക’’ന്തി ഏത്ഥ തസദ്ദസ്സ വിസയം ¶ ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ആരാമേ’’തി. അഞ്ഞേന ദിന്നന്തി സമ്ബന്ധോ. നന്തി മൂലഖാദനീയാദിം. പടിസംവിദിതന്തി പടികച്ചേവ സുട്ഠു ജാനാപിതന്തി അത്ഥോതി. ചതുത്ഥം.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയസംവണ്ണനായ

പാടിദേസനീയവണ്ണനായ

യോജനാ സമത്താ.

൭. സേഖിയകണ്ഡം

൧. പരിമണ്ഡലവഗ്ഗ-അത്ഥയോജനാ

സിക്ഖിതസിക്ഖേന ¶ തീസു സിക്ഖാസു ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി സിക്ഖിതസിക്ഖേന താദിനാ അട്ഠഹി ലോകധമ്മേഹി അകമ്പിയട്ഠേന താദിനാ, ഇട്ഠാനിട്ഠേസു വാ അവികാരട്ഠേന താദിനാ ഭഗവതാ യാനി സിക്ഖാപദാനി ‘‘സേഖിയാനീ’’തി ഭാസിതാനി, ദാനി തേസമ്പി സിക്ഖാപദാനം അയമ്പി വണ്ണനാക്കമോ ഭവതീതി യോജനാ.

൫൭൬. തത്ഥാതി സേഖിയസിക്ഖാപദേസു, അത്ഥോ ഏവം വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. ‘‘സമന്തതോ’’തിഇമിനാ പരിത്യൂപസഗ്ഗസ്സത്ഥം ദസ്സേതി. ‘‘നാഭിമണ്ഡലം ജാണുമണ്ഡല’’ന്തി ഏത്ഥ ഉദ്ധംസദ്ദോ ച അധോസദ്ദോ ച അജ്ഝാഹരിതബ്ബോതി ആഹ ‘‘ഉദ്ധ’’ന്തിആദി. അട്ഠങ്ഗുലമത്തന്തി ഭാവനപുംസകം, നിവാസേതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. തതോതി അട്ഠങ്ഗുലമത്തതോ. യഥാ പടിച്ഛന്നം ഹോതി, ഏവം നിവാസേന്തസ്സാതി യോജനാ. തത്രിദം പമാണന്തി തസ്സ നിവാസനസ്സ ഇദം പമാണം. താദിസസ്സാതി ദീഘതോ മുട്ഠിപഞ്ചകസ്സ തിരിയം അഡ്ഢതേയ്യഹത്ഥസ്സ നിവാസനസ്സ. ജാണുമണ്ഡലം പടിച്ഛാദനത്ഥം വട്ടതീതി യോജനാ. തത്ഥാതി ചീവരേസു. ന തിട്ഠതീതി വിരളത്താ ന തിട്ഠതി. തിട്ഠതീതി ഘനത്താ തിട്ഠതി.

നിവാസേന്തസ്സ ചാതിഏത്ഥ ചസദ്ദോ അവധാരണത്ഥോ, നിവാസേന്തസ്സേവാതി അത്ഥോ. കേവലം ഏവം നിവാസേന്തസ്സേവ ദുക്കടം ന ഹോതി, അഥ ഖോ തഥാ നിവാസേന്തസ്സാപി ദുക്കടമേവാതി യോജനാ. യേ പന നിവാസനദോസാതി സമ്ബന്ധോ. അഞ്ഞേതി പുരതോ ച പച്ഛതോ ച ഓലമ്ബേത്വാ നിവസനതോ അഞ്ഞേ ¶ . തേ സബ്ബേതി സബ്ബേ തേ നിവാസനദോസാ. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം വിഭങ്ഗേ. തത്ഥേവാതി ഖന്ധകേയേവ.

അസഞ്ചിച്ച നിവാസേന്തസ്സ അനാപത്തീതി സമ്ബന്ധോ. ഏസേവ നയോ ‘‘അസതിയാ’’തി ഏത്ഥാപി. അജാനന്തസ്സാതി ഏത്ഥ അജാനനം ദുവിധം നിവാസനവത്തസ്സ അജാനനം, ആരൂള്ഹോരൂള്ഹഭാവസ്സ അജാനനന്തി. തത്ഥ ആരൂള്ഹോരൂള്ഹഭാവസ്സ അജാനനം സന്ധായ വുത്തം ‘‘അജാനന്തസ്സാ’’തി ദസ്സേന്തോ ¶ ആഹ ‘‘അജാനന്തസ്സാതി ഏത്ഥാ’’തിആദി. ഹീതി സച്ചം. തസ്സാതി നിവാസനവത്തസ്സ. അസ്സാതി ഭിക്ഖുനോ. തം പനാതി ആപത്തിതോ അമോക്ഖനം പന. തസ്മാതി യസ്മാ യുജ്ജതി, തസ്മാ. യോതി ഭിക്ഖു. കുരുന്ദിയം വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. സുക്ഖാ ജങ്ഘാ ഇമസ്സാതി സുക്ഖജങ്ഘോ. മഹന്തം പിണ്ഡികമംസം ഇമസ്സാതി മഹാപിണ്ഡികമംസോ. തസ്സാതി ഭിക്ഖുസ്സ.

വണോതി അരു. തഞ്ഹി വണതി ഗത്തവിചുണ്ണനം കരോതീതി വണോതി വുച്ചതി. വാളമിഗാ വാ ചോരാ വാതി ഏത്ഥ വാസദ്ദോ അവുത്തസമ്പിണ്ഡനത്ഥോ, തേന അഞ്ഞാപി ഉദകചിക്ഖല്ലാദയോ ആപദാ സങ്ഗയ്ഹന്തി.

൫൭൭. ഇധാതി ഇമസ്മിം വിഭങ്ഗേ, സിക്ഖാപദേ വാ. ഉഭോ കണ്ണേതി പുരതോ ച പച്ഛതോ ച നിഗ്ഗതേ ദ്വേ കണ്ണേ. അവിസേസേനാതി ‘‘അന്തരഘരേ’’തി ച ‘‘ആരാമേ’’തി ച വിസേസം അകത്വാ സാമഞ്ഞേന. വിഹാരേപീതി സങ്ഘസന്നിപാതബുദ്ധുപട്ഠാനഥേരുപട്ഠാനാദികാലം സന്ധായ വുത്തം.

൫൭൮. കായേകദേസേ കായസദ്ദോ വത്തതീതി ആഹ ‘‘ജാണുമ്പി ഉരമ്പീ’’തി. ‘‘ന സീസം പാരുതേനാ’’തിഇമിനാ ‘‘സുപ്പടിച്ഛന്നേനാ’’തിപദസ്സ അതിബ്യാപിതദോസം പടിക്ഖിപതി. ഗണ്ഠികന്തി പാസോ. സോ ഹി ഗന്ഥേതി ബന്ധതീതി വാ, ഗന്ഥേതി ബന്ധതി ഏത്ഥാതി വാ കത്വാ ഗന്ഥികോതി വുച്ചതി. ന്ഥകാരസ്സ വാണ്ഠകാരേ കതേ ഗണ്ഠികോ, തം ഗണ്ഠികം പടിമുഞ്ചിത്വാ. ഉഭോ കണ്ണേതി ചീവരസ്സ ദ്വേ കോണേ. ഗലവാടകതോതി ഏത്ഥ ഗലോതി കണ്ഠോ. സോ ഹി ഖജ്ജഭോജ്ജലേയ്യപേയ്യസങ്ഖാതം ചതുബ്ബിധം അസനം ഗലതി പന്നോ ഹുത്വാ കുച്ഛിയം പതതി ഇതോതി ഗലോതി വുച്ചതി. ആവാടോയേവ ഖുദ്ദകട്ഠേന ആവാടകോ, ഖുദ്ദകത്ഥേ കോ. ഗലേ ഠിതോ ആവാടകോ ഗലവാടകോ. അകാരതോ ഹി ആകാരസ്സ ലോപോ ‘‘പപ’’ന്തിആദീസു (ജാ. ൧.൧.൨) വിയ. ഏത്ഥ ഹി പആപന്തി പദച്ഛേദോ, അകാരതോ ആകാരസ്സ ച ലോപോ. പവദ്ധം ആപം പപം, മഹന്തം ഉദകന്തി അത്ഥോ. സീസം വിവരിത്വാതി സമ്ബന്ധോ.

൫൭൯. വാസം ¶ ¶ ഉപഗതോതി വാ വാസേന ഉപഗതോതി വാ അത്ഥം പടിക്ഖിപന്തോ ആഹ ‘‘വാസത്ഥായ ഉപഗതസ്സാ’’തി.

൫൮൦. ഹത്ഥപാദേ അകീളന്തോ സുസംവുതോ നാമാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഹത്ഥം വാ പാദം വാ അകീളാപേന്തോ’’തി.

൫൮൨. ഓക്ഖിത്തചക്ഖൂതി ഏത്ഥ ഓസദ്ദോ ഹേട്ഠാപരിയായോതി ആഹ ‘‘ഹേട്ഠാ ഖിത്തചക്ഖൂ’’തി. ‘‘ഹുത്വാ’’തിഇമിനാ കിരിയാവിസേസനഭാവം ദസ്സേതി. യുഗയുത്തകോതി യുഗേ യുത്തകോ. ദമിയിത്ഥാതി ദന്തോ. ആഭുസോ ജാനാതി കാരണാകാരണന്തി ആജാനേയ്യോ. ഏത്തകന്തി ചതുഹത്ഥപമാണം. യോ ഗച്ഛതി, അസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദുക്കടാ ആപത്തി ഹോതീതി യോജനാ. ‘‘പരിസ്സയഭാവ’’ന്തി ച ‘‘പരിസ്സയാഭാവ’’ന്തി ച ദ്വേ പാഠാ യുജ്ജന്തിയേവ.

൫൮൪. ഇത്ഥമ്ഭൂതലക്ഖണേതി ഇമം പകാരം ഇത്ഥം ചീവരുക്ഖിപനം, ഭവതി ഗച്ഛതീതി ഭൂതോ, ഭിക്ഖു. ലക്ഖീയതി അനേനാതി ലക്ഖണം, ചീവരം. ഇത്ഥം ഭൂതോ ഇത്ഥമ്ഭൂതോ, തസ്സ ലക്ഖണം ഇത്ഥമ്ഭൂതലക്ഖണം, തസ്മിം. കരണവചനം ദട്ഠബ്ബന്തി യോജനാ. ഇത്ഥമ്ഭൂതലക്ഖണം നാമ കിരിയാവിസേസനസ്സ സഭാവോതി ആഹ ‘‘ഏകതോ വാ…പേ… ഹുത്വാതി അത്ഥോ’’തി. അന്തോഇന്ദഖീലതോതി ഗാമസ്സ അന്തോഇന്ദഖീലതോതി. പഠമോ വഗ്ഗോ.

൨. ഉജ്ജഗ്ഘികവഗ്ഗ-അത്ഥയോജനാ

൫൮൬. ഉച്ചാസദ്ദം കത്വാ ജഗ്ഘനം ഹസനം ഉജ്ജഗ്ഘോ, സോയേവ ഉജ്ജഗ്ഘികാ, തായ. ഇതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘മഹാഹസിതം ഹസന്തോ’’തി. ഏത്ഥാതി ‘‘ഉജ്ജഗ്ഘികായാ’’തിപദേ.

൫൮൮. കിത്താവതാതി കിത്തകേന പമാണേന, ഏവം നിസിന്നേസു ഥേരേസൂതി സമ്ബന്ധോ, നിദ്ധാരണേ ചേതം ഭുമ്മവചനം. വവത്ഥപേതീതി ഇദഞ്ചീദഞ്ച കഥേതീതി വവത്ഥപേതി. ഏത്താവതാതി ഏത്തകേന പമാണേന.

൫൯൦. നിച്ചലം കത്വാ കായസ്സ ഉജുട്ഠപനം കായപഗ്ഗഹോ നാമാതി ആഹ ‘‘നിച്ചലം കത്വാ’’തിആദി. ഏസേവ നയോ ബാഹുപഗ്ഗഹസീസപഗ്ഗഹേസുപീതി. ദുതിയോ വഗ്ഗോ.

൩. ഖമ്ഭകതവഗ്ഗ-അത്ഥയോജനാ

൫൯൬. ഖമ്ഭോ ¶ ¶ കതോ യേനാതി ഖമ്ഭകതോ. ഖമ്ഭോതി ച പടിബദ്ധോ. കത്ഥ പടിബദ്ധോതി ആഹ ‘‘കടിയം ഹത്ഥം ഠപേത്വാ’’തി. സസീസം അവഗുണ്ഠയതി പരിവേഠതീതി ഓഗുണ്ഠിതോതി ആഹ ‘‘സസീസം പാരുതോ’’തി.

൬൦൦. ഉദ്ധം ഏകാ കോടി ഇമിസ്സാ ഗമനായാതി ഉക്കുടികാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഉക്കുടികാ വുച്ചതീ’’തിആദി. ഏത്ഥാതി ‘‘ഉക്കുടികായാ’’തിപദേ.

൬൦൧. ഹത്ഥപല്ലത്ഥീകദുസ്സപല്ലത്ഥീകേസു ദ്വീസു ദുസ്സപല്ലത്ഥികേ ആയോഗപല്ലത്ഥീകാപി സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീതി ആഹ ‘‘ആയോഗപല്ലത്ഥികാപി ദുസ്സപല്ലത്ഥികാ ഏവാ’’തി.

൬൦൨. സതിയാ ഉപട്ഠാനം സക്കച്ചന്തി ആഹ ‘‘സതിംഉപട്ഠപേത്വാ’’തി.

൬൦൩. പിണ്ഡപാതം ദേന്തേപീതി പിണ്ഡപാതം പത്തേ പക്ഖിപന്തേപി. പത്തേ സഞ്ഞാ പത്തസഞ്ഞാ, സാ അസ്സത്ഥീതി പത്തസഞ്ഞീ. ‘‘കത്വാ’’ തിഇമിനാ കിരിയാവിസേസനഭാവം ദസ്സേതി.

൬൦൪. സമസൂപകം പിണ്ഡപാതന്തി ഏത്ഥ സൂപപിണ്ഡപാതാനം സമഉപഡ്ഢഭാവം ആസങ്കാ ഭവേയ്യാതി ആഹ ‘‘സമസൂപകോ നാമാ’’തിആദി. യത്ഥാതി പിണ്ഡപാതേ. ഭത്തസ്സ ചതുത്ഥഭാഗപമാണോ സൂപോ ഹോതി, സോ പിണ്ഡപാതോ സമസൂപകോ നാമാതി യോജനാ. ഓലോണീ ച സാകസൂപേയ്യഞ്ച മച്ഛരസോ ച മംസരസോ ചാതി ദ്വന്ദോ. തത്ഥ ഓലോണീതി ഏകാ ബ്യഞ്ജനവികതി. സാകസൂപേയ്യന്തി സൂപസ്സ ഹിതം സൂപേയ്യം, സാകമേവ സൂപേയ്യം സാകസൂപേയ്യം. ഇമിനാ സബ്ബാപി സാകസൂപേയ്യബ്യഞ്ജനവികതി ഗഹിതാ. മച്ഛരസമംസരസാദീനീതി ഏത്ഥ ആദിസദ്ദേന അവസേസാ സബ്ബാപി ബ്യഞ്ജനവികതി സങ്ഗഹിതാ. തം സബ്ബം രസാനം രസോ രസരസോതി കത്വാ ‘‘രസരസോ’’തി വുച്ചതി.

൬൦൫. സമപുണ്ണം സമഭരിതന്തി വേവചനമേവ. ഥൂപം കതോ ഥൂപീകതോതി അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഥൂപീകതോ നാമാ’’തിആദി.

തത്ഥാതി ¶ ‘‘ഥൂപീകത’’ന്തിആദിവചനേ. തേസന്തി അഭയത്ഥേരതിപിടകചൂളനാഗത്ഥേരാനം. ഇതി പുച്ഛിംസു, തേസഞ്ച ഥേരാനം വാദം ആരോചേസുന്തി യോജനാ. ഥേരോതി ചൂളസുമനത്ഥേരോ. ഏതസ്സാതി തിപിടകചൂളനാഗത്ഥേരസ്സ ¶ . സത്തക്ഖത്തുന്തി സത്ത വാരേ. കുതോതി കസ്സാചരിയസ്സ സന്തികാ. തസ്മാതി യസ്മാ യാവകാലികേന പരിച്ഛിന്നോ, തസ്മാ. ആമിസജാതികം യാഗുഭത്തം വാ ഫലാഫലം വാതി യോജനാ. തഞ്ച ഖോതി തഞ്ച സമതിത്ഥികം. ഇതരേന പനാതി നാധിട്ഠാനുപഗേന പത്തേന പന. യം പൂവഉച്ഛുഖണ്ഡഫലാഫലാദി ഹേട്ഠാ ഓരോഹതി, തം പൂവഉച്ഛുഖണ്ഡഫലാഫലാദീതി യോജനാ. പൂവവടംസകോതി ഏത്ഥ വടംസകോതി ഉത്തംസോ. സോ ഹി ഉദ്ധം തസീയതേ അലങ്കരീയതേതി വടംസോതി വുച്ചതി ഉകാരസ്സ വകാരം, തകാരസ്സ ച ടകാരം കത്വാ, സോയേവ വടംസകോ, മുദ്ധനി പിലന്ധിതോ ഏകോ അലങ്കാരവിസേസോ. പൂവമേവ തംസദിസത്താ പൂവവടംസകോ, തം. പുപ്ഫവടംസകോ ച തക്കോലകടുകഫലാദിവടംസകോ ചാതി ദ്വന്ദോ, തേ.

ഇധാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ. നനു സബ്ബഥൂപീകതേസു പടിഗ്ഗഹണസ്സ അകപ്പിയത്താ പരിഭുഞ്ജനമ്പി ന വട്ടതീതി ആഹ ‘‘സബ്ബത്ഥ പനാ’’തിആദി. തത്ഥ സബ്ബത്ഥാതി സബ്ബേസു ഥൂപീകതേസൂതി. തതിയോ വഗ്ഗോ.

൪. സക്കച്ചവഗ്ഗ-അത്ഥയോജനാ

൬൦൮. തത്ഥ തത്ഥാതി തസ്മിം തസ്മിം ഠാനേ. ഓധിന്തി അവധിം മരിയാദം.

൬൧൦. ഥൂപകതോതി ഥൂപമേവ ഥൂപകം, തതോ ഥൂപകതോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘മത്ഥകതോ’’തി.

൬൧൧. മാഘാതസമയാദീസൂതി ‘‘പാണേ മാ ഘാതേഥാ’’തി രാജാനോ ഭേരിം ചരാപേന്തി ഏത്ഥാതി മാഘാതോ, സോയേവ സമയോ മാഘാതസമയോ. ആദിസദ്ദേന അഞ്ഞം പടിച്ഛന്നകാരണം ഗഹേതബ്ബം.

൬൧൫. തേസന്തി മയൂരണ്ഡകുക്കുടണ്ഡാനന്തി. ചതുത്ഥോ വഗ്ഗോ.

൫. കബളവഗ്ഗ-അത്ഥയോജനാ

൬൧൭. ‘‘മുഖദ്വാര’’ന്തി ¶ കമ്മസ്സ ‘‘അനാഹടേ’’തി ച ‘‘വിവരിസ്സാമീ’’തി ച ദ്വീസു കിരിയാസു സമ്ബന്ധഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘അനാഹരിതേ മുഖദ്വാര’’ന്തി.

൬൧൮. സകലം ഹത്ഥന്തി പഞ്ചങ്ഗുലിം സന്ധായ വുത്തം.

൬൧൯. സകബളേനാതി ¶ ഏത്ഥ കബളസദ്ദേന വചനസ്സ അപരിപുണ്ണകാരണം സബ്ബമ്പി ഗഹേതബ്ബം.

൬൨൦. പിണ്ഡുക്ഖേപകന്തിആദീസു വിച്ഛത്ഥേ കപച്ചയോതി ആഹ ‘‘പിണ്ഡം ഉക്ഖിപിത്വാ ഉക്ഖിപിത്വാ’’തി. ത്വാസദ്ദേന കിരിയാവിസേസനഭാവം ദസ്സേതി.

൬൨൪. ‘‘അവകിരിത്വാ’’തി ഇമിനാ സിത്ഥാവകാരകന്തി ഏത്ഥ അവപുബ്ബോ കിരധാതുയേവ, ന കരധാതൂതി ദസ്സേതി.

൬൨൬. ‘‘ചപുചപൂ’’തി ഏവം സദ്ദന്തി ‘‘ചപുചപൂ’’തി ഏവം അനുകരണരവന്തി. പഞ്ചമോ വഗ്ഗോ.

൬. സുരുസുരുവഗ്ഗ-അത്ഥയോജനാ

൬൨൭. ‘‘സുരുസുരൂ’’തി ഏവം സദ്ദന്തി ‘‘സുരുസുരൂ’’തി ഏവം അനുകരണരവം. ദവനം കീളനന്തി ഇമിനാ വചനത്ഥേന പരിഹാസോ ദവോ നാമാതി ആഹ ‘‘ദവോതി പരിഹാസവചന’’ന്തി. തന്തി സോ ദവോ. ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ ഹേസ. ന കാതബ്ബം ന കാതബ്ബോതി സമ്ബന്ധോ. സിലകബുദ്ധോതി സിലായ കതോ, സിലേന നിയുത്തോ വാ ബുദ്ധോ. അപടിബുദ്ധോതി അപടിവിദ്ധോ ബുദ്ധോ, പരിഹാസവചനമേതം. ഗോധമ്മോതി ഗുന്നം ധമ്മോ. അജധമ്മോതി അജാനം ധമ്മോ. മിഗസങ്ഘോതി മിഗാനം സങ്ഘോ. പസുസങ്ഘോതി പസൂനം സങ്ഘോ.

൬൨൮. ‘‘ഭുഞ്ജന്തേനാ’’തി പദം ‘‘നില്ലേഹിതു’’ന്തി പദേ ഭാവകത്താ.

൬൩൧. ഏവംനാമകേതി ¶ ‘‘കോകനുദ’’ന്തി ഏവം നാമം അസ്സ പാസാദസ്സാതി ഏവംനാമകോ, പാസാദോ, തസ്മിം. ‘‘പദുമസണ്ഠാനോ’’തി ഇമിനാ പാസാദസ്സ സദിസൂപചാരേന ‘‘കോകനുദോ’’തി നാമലഭനം ദസ്സേതി. തേനാതി പദുമസണ്ഠാനത്താ. അസ്സാതി പാസാദസ്സ. പുഗ്ഗലികമ്പീതി പരപുഗ്ഗലസന്തകം ഗഹേതബ്ബം ‘‘അത്തനോ സന്തകമ്പീ’’തി അത്തപുഗ്ഗലസന്തകസ്സ വിസും ഗയ്ഹമാനത്താ. സങ്ഖമ്പീതി പാനീയസങ്ഖമ്പി. സരാവമ്പീതി പാനീയസരാവമ്പി. ഥാലകമ്പീതി പാനീയഥാലകമ്പി.

൬൩൨. ‘‘ഉദ്ധരിത്വാ’’തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തവചനസ്സ കമ്മാപാദാനാനി ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘സിത്ഥാനി ഉദകതോ’’തി. ഭിന്ദിത്വാതി ചുണ്ണവിചുണ്ണാനി കത്വാ. ബഹീതി അന്തരഘരതോ ബഹി.

൬൩൪. സേതച്ഛത്തന്തി ¶ ഏത്ഥ സേതസദ്ദോ പണ്ഡരപരിയായോതി ആഹ ‘‘പണ്ഡരച്ഛത്ത’’ന്തി. വത്ഥപലിഗുണ്ഠിതന്തി വത്ഥേഹി സമന്തതോ വേഠിതം. സേതം ഛത്തം സേതച്ഛത്തം. കിളഞ്ജേഹി കതം ഛത്തം കിളഞ്ജച്ഛത്തം. പണ്ണേഹി കതം ഛത്തം പണ്ണച്ഛത്തം. മണ്ഡലേന ബദ്ധം മണ്ഡലബദ്ധം. സലാകാഹി ബദ്ധം സലാകബദ്ധം. താനീതി തീണി ഛത്താനി. ഹീതി സച്ചം. യമ്പി ഏകപണ്ണച്ഛത്തന്തി യോജനാ. ഏതേസൂതി തീസു ഛത്തേസു. അസ്സാതി യസ്സ കസ്സചി ഗഹട്ഠസ്സ വാ പബ്ബജിതസ്സ വാ. സോതി യോ കോചി ഗഹട്ഠോ വാ പബ്ബജിതോ വാ. ഛത്തപാദുകായ വാതി ഛത്തദണ്ഡനിക്ഖേപനായ പാദുകായ വാ. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ.

൬൩൫. മജ്ഝിമസ്സാതി പമാണമജ്ഝിമസ്സ. ‘‘ചതുഹത്ഥപ്പമാണോ’’തിഇമിനാ ചതുഹത്ഥതോ ഊനാതിരേകോ ദണ്ഡോ ന ദണ്ഡോ നാമാതി ദസ്സേതി. ദണ്ഡോ പാണിമ്ഹി അസ്സാതി വചനത്ഥം അതിദിസന്തോ ആഹ ‘‘വുത്തനയേനേവാ’’തി.

൬൩൬. ‘‘സത്ഥപാണിമ്ഹീ’’തി ഏത്ഥ അസി ഏവ അധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘അസി’’ന്തി. അസിന്തി ഖഗ്ഗം.

൬൩൭. ‘‘ആവുധം നാമ ചാപോ കോദണ്ഡോ’’തി പാളിയം വുത്തവചനം ഉപലക്ഖണമേവാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ആവുധപാണിസ്സാതി ഏത്ഥാ’’തിആദി. സബ്ബാപി ധനുവികതി ആവുധന്തി വേദിതബ്ബാതി യോജനാ. യഥാ അസിം ¶ സന്നഹിത്വാ ഠിതോ സത്ഥപാണീതി സങ്ഖ്യം ന ഗച്ഛതി, ഏവം ധനും കണ്ഠേ പടിമുക്കോ ആവുധപാണീതി ആഹ ‘‘സചേ പനാ’’തിആദി, ഇമിനാ ആവുധോ പാണിനാ ഗഹിതോയേവ ആവുധപാണി നാമാതി ദസ്സേതീതി. ഛട്ഠോ വഗ്ഗോ.

൭. പാദുകവഗ്ഗ-അത്ഥയോജനാ

൬൩൮. അങ്ഗുലന്തരന്തി പാദങ്ഗുലവിവരം. പാദുകന്തി ഉപാഹനവിസേസോ. സോ ഹി പജ്ജതേ ഇമായാതി പാദുകാതി വുച്ചതി, സാ ബഹുപടലാ ചമ്മമയാ വാ ഹോതി കട്ഠമയാ വാ. പടിമുഞ്ചിത്വാതി പാദുകം പടിമുഞ്ചീത്വാ.

൬൪൦. ദ്വീഹി ജനേഹി ഗഹിതോതി സമ്ബന്ധോ. വംസേനാതി വേണുനാ, യാനേ നിസിന്നോതി സമ്ബന്ധോ. വിസങ്ഖരിത്വാതി വിപത്തിം കരിത്വാ. ദ്വേപീതി ധമ്മകഥികധമ്മപടിഗ്ഗാഹകസങ്ഖാതാ ഉഭോപി ജനാ. വട്ടതീതി ദേസേതും വട്ടതി.

൬൪൧. സയനഗതസ്സാതി ¶ സയനം ഗതസ്സ, സയനേ നിപന്നസ്സാതി അത്ഥോ. നിപന്നസ്സ ദേസേതും ന വട്ടതീതി സമ്ബന്ധോ.

൬൪൨. തീസു പല്ലത്ഥികാസു യായ കായചി പല്ലത്ഥികായ നിസിന്നസ്സ ധമ്മം ദേസേതും ന വട്ടതീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പല്ലത്ഥികായാ’’തിആദി.

൬൪൩. യഥാ വേഠിയമാനേ കേസന്തോ ന ദിസ്സതി, ഏവം വേഠിതസീസസ്സാതി യോജനാ.

൬൪൭. ഛപകസദ്ദസ്സ ച ചണ്ഡാലസദ്ദസ്സ ച വേവചനത്താ വുത്തം ‘‘ചണ്ഡാലസ്സാ’’തി. ചണ്ഡാലോ ഹി സം സുനഖം പചതീതി ഛപകോതി വുച്ചതി സകാരസ്സ ഛകാരം കത്വാ. ഛപകസ്സ ഏസാ ഛപകീ, ചണ്ഡാലഭരിയാ. യത്രാതി ഏത്ഥ ത്രപച്ചയോ പച്ചത്തേ ഹോതീതി ആഹ ‘‘യോ ഹി നാമാ’’തി. യോ രാജാ ഉച്ചേ ആസനേ നിസീദിത്വാ മന്തം പരിയാപുണിസ്സതി നാമ, അയം രാജാ യാവ അതിവിയ അധമ്മികോതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘സബ്ബമിദ’’ന്തി അയം സദ്ദോ ലിങ്ഗവിപല്ലാസോതി ആഹ ‘‘സബ്ബോ അയ’’ന്തി ¶ . ‘‘ലോകോ’’തി ഇമിനാ ഇധസദ്ദസ്സ വിസയം ദസ്സേതി. ചരിമസദ്ദോ അന്തിമപരിയായോ. അന്തിമോതി ച ലാമകോ. ലാമകോതി ച നാമ ഇധ വിപത്തീതി ആഹ ‘‘സങ്കര’’ന്തി. സങ്കരന്തി വിപത്തിം. ‘‘നിമ്മരിയാദോ’’തി ഇമിനാ ‘‘സങ്കരം ഗതോ’’തി പദാനം അധിപ്പായത്ഥം ദസ്സേതി. ചരിമം ഗതം ചരിമഗതം, സബ്ബോ അയം ലോകോ ചരിമഗതോതി അത്ഥോ. ഇധ ച ജാതകേ (ജാ. ൧.൪.൩൩) ച കേസുചി പോത്ഥകേസു ‘‘ചമരികത’’ന്തി പാഠോ അത്ഥി, സോ അയുത്തോയേവ. തത്ഥേവാതി അമ്ബരുക്ഖമൂലേയേവ. തേസന്തി രാജബ്രാഹ്മണാനം.

തത്ഥാതി തിസ്സം ഗാഥായം. പാളിയാതി അത്തനോ ആചാരപകാസകഗന്ഥസങ്ഖാതായ പാളിയാ. ന പസ്സരേതി ഏത്ഥ രേസദ്ദോ അന്തിസ്സ കാരിയോതി ആഹ ‘‘ന പസ്സന്തീ’’തി. യോ ചായന്തി യോ ച അയം. അയംസദ്ദോ പദാലങ്കാരമത്തോ, ബ്രാഹ്മണോതി അത്ഥോ. അധീയതീതി അജ്ഝായതി, സിക്ഖതീതി അത്ഥോ.

തതോതി ബോധിസത്തേന വുത്തഗാഥാതോ പരന്തി സമ്ബന്ധോ. തസ്സാതി ഗാഥായ. ഭോതി ബോധിസത്തം ആമന്തേതി. ‘‘ഭുത്തോ’’തി പദസ്സ കമ്മവാചകഭാവമാവികാതും വുത്തം ‘‘മയാ’’തി. അസ്സാതി ഓദനസ്സ. ഇമിനാ സുചി പരിസുദ്ധം മംസം സുചിമംസം, തേന ഉപസേചനമസ്സാതി സുചിമംസൂപസേചനോതി ബാഹിരത്ഥസമാസം ദസ്സേതി. ധമ്മേതി ആചാരധമ്മേ. ബദ്ധോ ഹുത്വാതി ഥദ്ധോ ഹുത്വാ, അയമേവ വാ പാഠോ ¶ . വണ്ണസദ്ദസ്സ സണ്ഠാനാദികേ അഞ്ഞേ അത്ഥേ പടിക്ഖിപിതും വുത്തം ‘‘പസത്ഥോ’’തി. ഥോമിതോതി തസ്സേവ വേവചനം.

അഥാതി അനന്തരേ. നന്തി ബ്രാഹ്മണം. തസ്സാതി ഗാഥാദ്വയസ്സ. ബ്രാഹ്മണാതി പുരോഹിതം ആലപതി. സമ്പതീതി സന്ദീട്ഠികേ. ‘‘യാ വുത്തി വിനിപാതേന, അധമ്മചരണേന വാ’’തി പദാനം സമ്ബന്ധം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘നിപ്പജ്ജതീ’’തി.

മഹാബ്രഹ്മേതി ഏത്ഥ ബ്രഹ്മസദ്ദോ ബ്രാഹ്മണവാചകോതി ആഹ ‘‘മഹാബ്രാഹ്മണാ’’തി. അഞ്ഞേപീതി രാജബ്രാഹ്മണേഹി അപരേപി. ‘‘പചന്തീ’’തി വുത്തേ ¶ അവിനാഭാവതോ ‘‘ഭുഞ്ജന്തീ’’തി അത്ഥോപി ഗഹേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘പചന്തി ചേവ ഭുഞ്ജന്തി ചാ’’തി. ‘‘ന കേവല’’ന്തിആദിനാ അഞ്ഞേപീതി ഏത്ഥ പിസദ്ദസ്സ സമ്പിണ്ഡനത്ഥം ദസ്സേതി, ത്വം ആചരിസ്സസീതി സമ്ബന്ധോ. പുന ത്വന്തി തം, ഉപയോഗത്ഥേ ചേതം പച്ചത്തവചനം, ‘‘മാ ഭിദാ’’തിഇമിനാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. ‘‘പാസാണോ’’തിഇമിനാ അസ്മസദ്ദോ പാസാണപരിയായോതി ദസ്സേതി. തേനാതി ഭിന്ദനഹേതുനാ.

൬൪൮. അത്തനോ കങ്ഖാഠാനസ്സ പുച്ഛനം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ന കഥേതബ്ബ’’ന്തി.

൬൪൯. സമധുരേനാതി സമം ധുരേന, സമം മുഖേനാതി അത്ഥോ.

൬൫൨. യം മൂലം വാ യാ സാഖാ വാ ഗച്ഛതീതി യോജനാ. ഖന്ധേതി രുക്ഖസ്സ ഖന്ധേ. നിക്ഖമതീതി ഉച്ചാരപസ്സാവോ നിക്ഖമതി. തിണണ്ഡുപകന്തി തിണേന കതം, തിണമയം വാ അണ്ഡുപകം. ഏത്ഥാതി ഉച്ചാരപസ്സാവഖേളേസു.

൬൫൩. അധിപ്പേതഉദകം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘പരിഭോഗഉദകമേവാ’’തി. സത്തമോ വഗ്ഗോ.

ഏത്ഥാതി സേഖിയേസു. സൂപബ്യഞ്ജനപടിച്ഛാദനേതി സൂപബ്യഞ്ജനേ ഓദനേന പടിച്ഛാദേതി. സമത്താ സേഖിയാ.

൮. സത്താധികരണസമഥ-അത്ഥയോജനാ

൬൫൫. സങ്ഖ്യം ¶ പരിച്ഛിജ്ജതീതി സങ്ഖ്യാപരിച്ഛേദോ. തേസന്തി ചതുബ്ബിധാനമധികരണാനം. തസ്സാതി തേസം ഖന്ധകപരിവാരാനം. തത്ഥേവാതി തേസു ഏവ ഖന്ധകപരിവാരേസു. സബ്ബത്ഥാതി സബ്ബേസു സിക്ഖാപദേസൂതി.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയസംവണ്ണനായ

ഭിക്ഖുവിഭങ്ഗവണ്ണനായ യോജനാ സമത്താ.

ജാദിലഞ്ഛിതനാമേന നേകാനം വാചിതോ മയാ.

സാധും മഹാവിഭങ്ഗസ്സ, സമത്തോ യോജനാനയോതി.

ഭിക്ഖുനീവിഭങ്ഗോ

൧. പാരാജികകണ്ഡഅത്ഥയോജനാ

ഏവം ¶ ¶ ഭിക്ഖുവിഭങ്ഗസ്സ, കത്വാന യോജനാനയം;

ഭിക്ഖുനീനം വിഭങ്ഗസ്സ, കരിസ്സം യോജനാനയം.

യോതി വിഭങ്ഗോ. വിഭങ്ഗസ്സാതി വിഭങ്ഗോ അസ്സ. അസ്സാതി ഹോതി. തസ്സാതി ഭിക്ഖുനീനം വിഭങ്ഗസ്സ. യതോതി യസ്മാ. അയം പനേത്ഥ യോജനാ – ഭിക്ഖൂനം വിഭങ്ഗസ്സ അനന്തരം ഭിക്ഖുനീനം യോ വിഭങ്ഗോ സങ്ഗഹിതോ അസ്സ, തസ്സ ഭിക്ഖുനീനം വിഭങ്ഗസ്സ സംവണ്ണനാക്കമോ പത്തോ യതോ, തതോ തസ്സ ഭിക്ഖുനീനം വിഭങ്ഗസ്സ അപുബ്ബപദവണ്ണനം കാതും താവ പാരാജികേ അയം സംവണ്ണനാ ഹോതീതി. അപുബ്ബാനം പദാനം വണ്ണനാ അപുബ്ബപദവണ്ണനാ, തം.

൧. പഠമപാരാജികസിക്ഖാപദം

൬൫൬. ‘‘തേന…പേ… സാള്ഹോ’’തി ഏത്ഥ ‘‘ഏത്ഥാ’’തി പാഠസേസോ യോജേതബ്ബോ. ദബ്ബഗുണകിരിയാജാതിനാമസങ്ഖാതേസു പഞ്ചസു സദ്ദേസു സാള്ഹസദ്ദസ്സ നാമസദ്ദഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘സാള്ഹോതി തസ്സ നാമ’’ന്തി. മിഗാരമാതുയാതി വിസാഖായ. സാ ഹി മിഗാരസേട്ഠിനാ മാതുട്ഠാനേ ഠപിതത്താ മിഗാരമാതാ നാമ. നവകമ്മം അധിട്ഠാതീതി നവകമ്മികന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘നവകമ്മാധിട്ഠായിക’’ന്തി. ‘‘പണ്ഡിച്ചേന സമന്നാഗതാ’’തിഇമിനാ പണ്ഡാ വുച്ചതി പഞ്ഞാ, സാ സഞ്ജാതാ ഇമിസ്സാതി പണ്ഡിതാതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. വേയ്യത്തികേനാതി വിസേസേന അഞ്ജതി പാകടം ഗച്ഛതീതി വിയത്തോ, പുഗ്ഗലോ, തസ്സ ഇദം വേയ്യത്തികം, ഞാണം, തേന. ‘‘പണ്ഡാ’’തി വുത്തപഞ്ഞായ ‘‘മേധാ’’തി വുത്തപഞ്ഞായ വിസേസഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘പാളിഗഹണേ’’തിആദി. ‘‘മേധാ’’തി ഹി വുത്തപഞ്ഞാ ‘‘പണ്ഡാ’’തി വുത്തപഞ്ഞായ വിസേസോ ഹോതി സതിസഹായത്താ. തത്രുപായായാതി അലുത്തസമാസോ ¶ ‘‘തത്രമജ്ഝത്തതാ’’തിആദീസു (ധ. സ. അട്ഠ. യേവാപനകവണ്ണനാ) വിയ. ‘‘കമ്മേസൂ’’തി ഇമിനാ തസദ്ദസ്സ വിസയം ദസ്സേതി ¶ . കത്തബ്ബകമ്മുപപരിക്ഖായാതി കത്തബ്ബകമ്മേസു വിചാരണായ. ചസദ്ദേന ‘‘കതാകത’’ന്തി പദസ്സ ദ്വന്ദവാക്യം ദസ്സേതി. പരിവേസനട്ഠാനേതി പരിഭുഞ്ജിതും വിസന്തി പവിസന്തി ഏത്ഥാതി പരിവേസനം, തമേവ ഠാനം പരിവേസനട്ഠാനം, തസ്മിം. നികൂടേതി ഏത്ഥ കൂടസങ്ഖാതസിഖരവിരഹിതേ ഓകാസേതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘കോണസദിസം കത്വാ ദസ്സിതേ ഗമ്ഭീരേ’’തി. വിത്യൂപസഗ്ഗോ വികാരവാചകോ, സരസദ്ദോ സദ്ദവാചകോതി ആഹ ‘‘വിപ്പകാരസദ്ദോ’’തി. ചരതി അനേനാതി ചരണം പാദോ, തസ്മിം ഉട്ഠിതോ ഗിലാനോ ഏതിസ്സാതി ചരണഗിലാനാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പാദരോഗേന സമന്നാഗതാ’’തി.

൬൫൭. ‘‘തിന്താ’’തി ഇമിനാ അവസ്സുതസദ്ദോ ഇധ കിലിന്നത്ഥേ ഏവ വത്തതി, ന അഞ്ഞത്ഥേതി ദസ്സേതി. അസ്സാതി ‘‘അവസ്സുതാ’’തിപദസ്സ. പദഭാജനേ വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥാതി പദഭാജനേ. വത്ഥം രങ്ഗജാതേന രത്തം വിയ, തഥാ കായസംസഗ്ഗരാഗേന സുട്ഠു രത്താതി യോജനാ. ‘‘അപേക്ഖായ സമന്നാഗതാ’’തി ഇമിനാ അപേക്ഖാ ഏതിസ്സമത്ഥീതി അപേക്ഖവതീതി അത്ഥം ദസ്സേതി. പടിബദ്ധം ചിത്തം ഇമിസ്സന്തി പടിബദ്ധചിത്താതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പടിബന്ധിത്വാ ഠപിതചിത്താ വിയാ’’തി. ദുതിയപദവിഭങ്ഗേപീതി ‘‘അവസ്സുതോ’’തി ദുതിയപദഭാജനേപി. പുഗ്ഗലസദ്ദസ്സ സത്തസാമഞ്ഞവാചകത്താ പുരിസസദ്ദേന വിസേസേതി. അധോഉബ്ഭഇതി നിപാതാനം ഛട്ഠിയാ സമസിതബ്ബഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘അക്ഖകാനം അധോ’’തിആദി. നനു യഥാ ഇധ ‘‘അക്ഖകാനം അധോ’’തി വുത്തം, ഏവം പദഭാജനേപി വത്തബ്ബം, കസ്മാ ന വുത്തന്തി ആഹ ‘‘പദഭാജനേ’’തിആദി. പദപടിപാടിയാതി ‘‘അധോ’’തി ച ‘‘അക്ഖക’’ന്തി ച പദാനം അനുക്കമേന. ഏത്ഥാതി അധക്ഖകഉബ്ഭജാണുമണ്ഡലേസു. സാധാരണപാരാജികേഹീതി ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീനം സാധാരണേഹി പാരാജികേഹി. നാമമത്തന്തി നാമമേവ.

൬൫൯. ഏവന്തി ഇമായ പാളിയാ വിഭജിത്വാതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥാതി ‘‘ഉഭതോഅവസ്സുതേ’’തിആദിവചനേ. ‘‘ഉഭതോഅവസ്സുതേ’’തി പാഠോ മൂലപാഠോയേവ, നാഞ്ഞോതി ദസ്സേന്തേന വിസേസമകത്വാ ‘‘ഉഭതോഅവസ്സുതേതി ഉഭതോ അവസ്സുതേ’’തി വുത്തം. ഉഭതോതി ഏത്ഥ ¶ ഉഭസരൂപഞ്ച തോസദ്ദസ്സ ഛട്ഠ്യത്ഥേ പവത്തിഞ്ച ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ഭിക്ഖുനിയാ ചേവ പുരിസസ്സ ചാ’’തി. തത്ഥ ഭിക്ഖുനീപുരിസസദ്ദേഹി ഉഭസരൂപം ദസ്സേതി. ‘‘യാ’’തി ച ‘‘സ’’ഇതി ച ദ്വീഹി സദ്ദേഹി തോപച്ചയസ്സ ഛട്ഠ്യത്ഥം, ഉഭിന്നം അവസ്സുതഭാവേ സതീതി അത്ഥോ. ഭാവപച്ചയേന വിനാ ഭാവത്ഥോ ഞാതബ്ബോതി ആഹ ‘‘അവസ്സുതഭാവേ’’തി. യഥാപരിച്ഛിന്നേനാതി ‘‘അധക്ഖകം, ഉബ്ഭജാണുമണ്ഡല’’ന്തി ¶ യേന യേന പരിച്ഛിന്നേന. അത്തനോതി ഭിക്ഖുനിയാ. തസ്സ വാതി പുരിസസ്സ വാ. ഇധാപീതി കായപടിബദ്ധേന കായാമസനേപി.

തത്രാതി തേസു ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീസു. ന കാരേതബ്ബോ ‘‘കായസംസഗ്ഗം സാദിയേയ്യാ’’തി അവുത്തത്താതി അധിപ്പായോ. അചോപയമാനാപീതി അചാലയമാനാപി, പിസദ്ദോ സമ്ഭാവനത്ഥോ, തേന ചോപയമാനാ പഗേവാതി ദസ്സേതി. ഏവം പന സതീതി ചിത്തേനേവ അധിവാസയമാനായ സതി പന. കിരിയസമുട്ഠാനതാതി ഇമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ കിരിയസമുട്ഠാനഭാവോ. തബ്ബഹുലനയേനാതി ‘‘വനചരകോ (മ. നി. അട്ഠ. ൨.൨൦൧; ൩.൧൩൩), സങ്ഗാമാവചരോ’’തിആദീസു (മ. നി. ൨.൧൦൮) വിയ തസ്സം കിരിയായം ബഹുലതോ സമുട്ഠാനനയേന. സാതി കിരിയസമുട്ഠാനതാ.

൬൬൦. ഏത്ഥാതി ഉബ്ഭക്ഖകഅധോജാണുമണ്ഡലേസു.

൬൬൨. ‘‘ഏകതോ അവസ്സുതേ’’തി ഏത്ഥാപി തോപച്ചയോ ഛട്ഠ്യത്ഥേ ഹോതി. സാമഞ്ഞവചനസ്സാപി വിസേസേ അവട്ഠാനതോ, വിസേസത്ഥിനാ ച വിസേസസ്സ അനുപയോജിതബ്ബതോ ആഹ ‘‘ഭിക്ഖുനിയാ ഏവാ’’തി. തത്രാതി ‘‘ഏകതോ അവസ്സുതേ’’തിആദിവചനേ. ‘‘തഥേവാ’’തിഇമിനാ കായസംസഗ്ഗരാഗേന അവസ്സുതോതി അത്ഥം അതിദിസതി. ചതൂസൂതി മേഥുനരാഗ കായസംസഗ്ഗരാഗഗേഹസിതപേമ സുദ്ധചിത്തസങ്ഖാതേസു ചതൂസു. യത്ഥാതി യസ്മിം ഠാനേ.

൬൬൩. അയം പുരിസോ ഇതി വാ ഇത്ഥീ ഇതി വാ അജാനന്തിയാ വാതി യോജനാതി. പഠമം.

൨. ദുതിയപാരാജികസിക്ഖാപദം

൬൬൪. ദുതിയേ ¶ കച്ചി നോ സാതി ഏത്ഥ നോസദ്ദോ നുസദ്ദത്ഥോതി ആഹ ‘‘കച്ചി നു സാ’’തി. പരിവാരവിപത്തീതി പരിജനസ്സ വിനാസനം. ‘‘അകിത്തീ’’തി ഏത്ഥ സമ്മുഖാ നിന്ദം ഗഹേത്വാ ‘‘അയസോ’’തിഇമിനാ പരമ്മുഖാ നിന്ദാ ഗഹേതബ്ബാതി ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘പരമ്മുഖഗരഹാ വാ’’തി.

൬൬൬. ‘‘യാ പാരാജികം ആപന്നാ’’തിഇമിനാ ‘‘സാ വാ’’തി ഏത്ഥ തസദ്ദസ്സ വിസയം ദസ്സേതി. ചതുന്നന്തി നിദ്ധാരണത്ഥേ ചേതം സാമിവചനം, ചതൂസൂതി അത്ഥോ. പച്ഛാതി സബ്ബപാരാജികാനം പച്ഛാ. ഇമസ്മിം ഓകാസേതി പഠമതതിയപാരാജികാനമന്തരേ ഠാനേ. ഠപിതന്തി സങ്ഗീതികാരേഹി നിക്ഖിത്തം. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ. തത്രാതി ദുട്ഠുല്ലസിക്ഖാപദേതി. ദുതിയം.

൩. തതിയപാരാജികസിക്ഖാപദം

൬൬൯. തതിയേ ¶ അസ്സാതി ‘‘ധമ്മേന വിനയേനാ’’തി പദസ്സ. പദഭാജനം വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. ഞത്തിസമ്പദാ ചേവ അനുസാവനസമ്പദാ ച സത്ഥുസാസനം നാമാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഞത്തി…പേ… സമ്പദായ ചാ’’തി. സത്ഥുസാസനേനാതി ച സത്ഥു ആണായ. കമ്മന്തി ഉക്ഖേപനീയകമ്മം. തത്ഥാതി സങ്ഘേ. ‘‘വചനം നാദിയതീ’’തിആദീസു വിയ സങ്ഘം വാ നാദിയതീതി ഏത്ഥ നാദിയനം നാമ നാനുവത്തനമേവാതി ആഹ ‘‘നാനുവത്തതീ’’തി. തത്ഥാതി സങ്ഘാദീസു. അയം താവ സംവാസോതി സഹ ഭിക്ഖൂ വസന്തി ഏത്ഥാതി സംവാസോതി അത്ഥേന അയം ഏകകമ്മാദി സംവാസോ നാമ. ‘‘സഹ അയനഭാവേനാ’’തിഇമിനാ സഹ അയന്തി പവത്തന്തീതി സഹായാതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. തേതി ഭിക്ഖൂ. യേഹി ചാതി ഭിക്ഖൂഹി ച. തസ്സാതി ഉക്ഖിത്തകസ്സ. തേനാതി ഉക്ഖിത്തകേന. അത്തനോതി ഉക്ഖിത്തകസ്സാതി. തതിയം.

൪. ചതുത്ഥപാരാജികസിക്ഖാപദം

൬൭൫. ചതുത്ഥേ മേഥുനരാഗേന അവസ്സുതാ നാധിപ്പേതാ, കായസംസഗ്ഗരാഗേന അവസ്സുതാവാധിപ്പേതാതി ആഹ ‘‘കായസംസഗ്ഗരാഗേന അവസ്സുതാ’’തി ¶ . ‘‘പുരിസപുഗ്ഗലസ്സാ’’തിപദം ന ഹത്ഥസദ്ദേന സമ്ബന്ധിതബ്ബം, ഗഹണസദ്ദേനേവ സമ്ബന്ധിതബ്ബന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘യം പുരിസപുഗ്ഗലേനാ’’തിആദി. തന്തി ഗഹണം, ‘‘ഹത്ഥഗ്ഗഹണ’’ന്തി വുത്തവചനം ഉപലക്ഖണമത്തമേവാതി ആഹ ‘‘അഞ്ഞമ്പീ’’തിആദി. തത്ഥ ‘‘അഞ്ഞമ്പീ’’തി ഹത്ഥഗഹണതോ ഇതരമ്പി. അപാരാജികക്ഖേത്തേതി ഉബ്ഭക്ഖകേ അധോജാണുമണ്ഡലേ. അസ്സാതി ‘‘ഹത്ഥഗ്ഗഹണ’’ന്തിപദസ്സ. ഏത്ഥാതി ‘‘അസദ്ധമ്മസ്സ പടിസേവനത്ഥായാ’’തിപദേ. കായസംസഗ്ഗോതി കായസംസഗ്ഗോ ഏവ. തേന വുത്തം ‘‘ന മേഥുനധമ്മോ’’തി. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. ഏത്ഥാതി കായസംസഗ്ഗഗഹണേ. സാധകന്തി ഞാപകം.

തിസ്സിത്ഥിയോതി ഭുമ്മത്ഥേ ചേതം ഉപയോഗവചനം. തീസു ഇത്ഥീസൂതി ഹി അത്ഥോ, തിസ്സോ ഇത്ഥിയോ ഉപഗന്ത്വാതി വാ യോജേതബ്ബോ. ഏസേവ നയോ പരതോപി. യം മേഥുനം അത്ഥി, തം ന സേവേതി യോജനാ. ന സേവേതി ച ന സേവതി. തികാരസ്സ ഹി ഏകാരോ. തയോ പുരിസേതി തീസു പുരിസേസു, തേ വാ ഉപഗന്ത്വാ. തയോ ച അനരിയപണ്ഡകേതി തീസു അനരിയസങ്ഖാതേസു ഉഭതോബ്യഞ്ജനകേസു ച പണ്ഡകേസു ച, തേ വാ ഉപഗന്ത്വാതി യോജനാ. ന ചാചരേ മേഥുനം ബ്യഞ്ജനസ്മിന്തി അത്തനോ നിമിത്തസ്മിം മേഥുനം ന ച ആചരതി. ഇദം അനുലോമപാരാജികം സന്ധായ വുത്തം. ഛേജ്ജം സിയാ മേഥുനധമ്മപച്ചയാതി ¶ മേഥുനധമ്മകാരണാ ഛേജ്ജം സിയാ, പാരാജികം ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ. കുസലേഹീതി പഞ്ഹാവിസജ്ജനേ ഛേകേഹി, ഛേകകാമേഹി വാ. അയം പഞ്ഹോ അട്ഠവത്ഥുകം സന്ധായ വുത്തോ.

പഞ്ഹാവിസജ്ജനത്ഥായ ചിന്തേന്താനം സേദമോചനകാരണത്താ ‘‘സേദമോചനഗാഥാ’’തി വുത്താ. വിരുജ്ഝതീതി ‘‘ന മേഥുനധമ്മോ’’തി വചനേന ‘‘ഛേജ്ജം സിയാ മേഥുനധമ്മപച്ചയാ’’തി വചനം വിരുജ്ഝതി, ന സമേതീതി അത്ഥോ. ഇതി ചേ വദേയ്യ, ന വിരുജ്ഝതി. കസ്മാ? മേഥുനധമ്മസ്സ പുബ്ബഭാഗത്താതി യോജനാ. ഇമിനാ മേഥുനധമ്മസ്സ പുബ്ബഭാഗഭൂതോ കായസംസഗ്ഗോവ ഉപചാരേന തത്ഥ മേഥുനധമ്മസദ്ദേന വുത്തോ, ന ദ്വയംദ്വയസമാപത്തീതി ദീപേതി. ഹിസദ്ദോ വിത്ഥാരജോതകോ. പരിവാരേയേവ വുത്താനീതി സമ്ബന്ധോ. വണ്ണാവണ്ണോതി സുക്കവിസട്ഠി. ധനമനുപ്പാദാനന്തി സഞ്ചരിത്തം ¶ . ‘‘ഇമിനാ പരിയായേനാ’’തി ഇമിനാ ലേസേന സമീപൂപചാരേനാതി അത്ഥോ. ഏതേനുപായേനാതി ‘‘ഹത്ഥഗ്ഗഹണം സാദിയേയ്യാ’’തിപദേ വുത്തഉപായേന. സബ്ബപദേസൂതി സബ്ബേസു ‘‘സങ്ഘാടികണ്ണഗ്ഗഹണം സാദിയേയ്യാ’’തിആദീസു പദേസു. അപി ചാതി ഏകംസേന, വിസേസം വക്ഖാമീതി അധിപ്പായോ. ‘‘ഏവംനാമകം ഠാന’’ന്തി ഇമിനാ ‘‘ഇത്ഥംനാമം ഇമസ്സ ഠാനസ്സാ’’തി വചനത്ഥം ദീപേതി.

൬൭൬. ഏകന്തരികായ വാതി ഏത്ഥ വാസദ്ദേന ദ്വന്തരികാദീനിപി സങ്ഗയ്ഹന്തി. യേന തേനാതി യേന വാ തേന വാ. ദ്വിതിചതുപ്പഞ്ചഛവത്ഥൂനി പേയ്യാലവസേന വാ വാസദ്ദേന വാ ഗഹേതബ്ബാനി. അപി ചാതി കിഞ്ച ഭിയ്യോ, വത്തബ്ബവിസേസം വക്ഖാമീതി അധിപ്പായോ. ഏത്ഥാതി ‘‘ആപത്തിയോ ദേസേത്വാ’’തി വചനേ. ഹീതി സച്ചം. വുത്തന്തി പരിവാരേ വുത്തം. തത്രാതി പുരിമവചനാപേക്ഖം. ദേസിതാ ആപത്തി ഗണനൂപികാതി യോജനാ. ഏകം വത്ഥും ആപന്നാ യാ ഭിക്ഖുനീതി യോജനാ. ധുരനിക്ഖേപം കത്വാതി ‘‘ഇമഞ്ച വത്ഥും, അഞ്ഞമ്പി ച വത്ഥും നാപജ്ജിസ്സാമീ’’തി ധുരനിക്ഖേപം കത്വാ. യാ പന സഉസ്സാഹാവ ദേസേതീതി യോജനാതി. ചതുത്ഥം.

സാധാരണാതി ഭിക്ഖുനീഹി സാധാരണാ. ഏത്ഥാതി ‘‘ഉദ്ദിട്ഠാ ഖോ അയ്യായോ’’തിആദിവചനേ.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയസംവണ്ണനായ

ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗേ പാരാജികകണ്ഡവണ്ണനായ യോജനാ സമത്താ.

൨. സങ്ഘാദിസേസകണ്ഡം

൧. പഠമസങ്ഘാദിസേസസിക്ഖാപദ-അത്ഥയോജനാ

പാരാജികാനന്തരസ്സാതി ¶ പാരാജികാനം അനന്തരേ ഠപിതസ്സ, സങ്ഗീതസ്സ വാ, സങ്ഘാദിസേസകണ്ഡസ്സാതി സമ്ബന്ധോ. അയം ഈദിസാ അനുത്താനത്ഥവണ്ണനാ അനുത്താനാനം പദാനം അത്ഥസ്സ വണ്ണനാ ദാനി ഇമസ്മിംകാലേ ഭവിസ്സതീതി യോജനാ.

൬൭൮. പഠമേ ¶ ഉദകം വസിതം അച്ഛാദനം അനേന കതന്തി ഉദോസിതോതി വചനത്ഥേന ഭണ്ഡസാലാ ഉദോസിതം നാമാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഉദോസിതന്തി ഭണ്ഡസാലാ’’തി. ഏത്ഥ ഹി ഉദസദ്ദോ ഉദകപരിയായോ. സംയോഗോ ന യുത്തോയേവ. ഭണ്ഡസാലാതി യാനാദീനം ഭണ്ഡാനം ഠപനസാലാ. അച്ചാവദഥാതി ഏത്ഥ അതീത്യൂപസഗ്ഗോ അതിക്കമനത്ഥോ, ആത്യൂപസഗ്ഗോ ധാത്വത്ഥാനുവത്തകോതി ആഹ ‘‘അതിക്കമിത്വാ വദഥാ’’തി.

൬൭൯. ഉസ്സയവസേന വദനം ഉസ്സയവാദോ, സോയേവ ഉസ്സയവാദികാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഉസ്സയവാദികാ’’തിആദി. ‘‘മാനുസ്സയവസേന കോധുസ്സയവസേനാ’’തി ഇമിനാ ഉസ്സയഭേദം ദസ്സേതി. സാതി ഉസ്സയവാദികാ. അത്ഥതോതി സരൂപതോ. ഏത്ഥാതി പദഭാജനേ. അഡ്ഡനം അഭിയുഞ്ജനം അഡ്ഡോതി കത്വാ ദ്വിന്നം ജനാനം അഡ്ഡോ വോഹാരികാനം വിനിച്ഛയകാരണം ഹോതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘അഡ്ഡോതി വോഹാരികവിനിച്ഛയോ വുച്ചതീ’’തി, മുദ്ധജതതിയക്ഖരോയേവ. യന്തി അഡ്ഡം. യത്ഥാതി യസ്മിം കിസ്മിംചി ഠാനേ. ദ്വിന്നം അഡ്ഡകാരകാനം വോഹാരം ജാനന്തീതി വോഹാരികാ, അക്ഖദസ്സാ, തേസം. ദ്വീസു ജനേസൂതി അഡ്ഡകാരകേസു ജനേസു ദ്വീസു. യോ കോചീതി അഡ്ഡകാരകോ വാ അഞ്ഞോ വാ യോ കോചി.

ഏത്ഥാതി ‘‘ഏകസ്സ ആരോചേതീ’’തിആദിവചനേ. യത്ഥ കത്ഥചീതി യംകിഞ്ചി ഠാനം ആഗതേപീതി സമ്ബന്ധോ. അഥാതി പച്ഛാ. സാതി ഭിക്ഖുനീ. സോതി ഉപാസകോ.

‘‘കപ്പിയകാരകേനാ’’തിപദം ‘‘കഥാപേതീ’’തിപദേ കാരിതകമ്മം. തത്ഥാതി കപ്പിയകാരകഇതരേസു ¶ . വോഹാരികേഹി കതേതി സമ്ബന്ധോ. ഗതിഗതന്തി ചിരകാലപത്തം. സുതപുബ്ബന്തി പുബ്ബേ സുതം. അഥാതി സുതപുബ്ബത്താ ഏവ. തേതി വോഹാരികാ, ദേന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

പഠമന്തി സമനുഭാസനതോ പുബ്ബം. ആപത്തീതി ആപജ്ജനം. ഏതസ്സാതി സങ്ഘാദിസേസസ്സ. അയം ഹീതി അയം ഏവ, വക്ഖമാനോ ഏവാതി അത്ഥോ. ഏത്ഥാതി പദഭാജനേ. സഹ വത്ഥുജ്ഝാചാരാതി വത്ഥുജ്ഝാചാരേന സഹ, വാക്യമേവ, ന സമാസോ. വത്ഥുജ്ഝാചാരാതി കരണത്ഥേ നിസ്സക്കവചനം ദട്ഠബ്ബം ¶ . തേന വുത്തം ‘‘സഹ വത്ഥുജ്ഝാചാരേനാ’’തി. ഭിക്ഖുനിന്തി ആപത്തിമാപന്നം ഭിക്ഖുനിം. സങ്ഘതോതി ഭിക്ഖുനിസങ്ഘമ്ഹാ. അനീയസദ്ദോ ഹേതുകത്താഭിധായകോതി ആഹ ‘‘നിസ്സാരേതീതി നിസ്സാരണീയോ’’തി. ഭിക്ഖുനിസങ്ഘതോ നിസ്സരതി, നിസ്സാരിയതി വാ അനേനാതി നിസ്സാരണീയോതി കരണത്ഥോപി യുത്തോയേവ. തത്ഥാതി പദഭാജനേ. യന്തി സങ്ഘാദിസേസം. സോതി സങ്ഘാദിസേസോ. പദഭാജനസ്സ അത്ഥോ കാരണോപചാരേന ദട്ഠബ്ബോ. ഹീതി സച്ചം. കേനചീതി പുഗ്ഗലേന, ന നിസ്സാരീയതീതി സമ്ബന്ധോ. തേന ധമ്മേന കരണഭൂതേന, ഹേതുഭൂതേന വാ. സോതി ധമ്മോ.

അഡ്ഡകാരകമനുസ്സേഹി വുച്ചമാനാതി യോജനാ. സയന്തി സാമം. തതോതി ഗമനതോ, പരന്തി സമ്ബന്ധോ. ഭിക്ഖുനിയാ വാ കതം ആരോചേതൂതി യോജനാ.

ധമ്മികന്തി ധമ്മേന സഭാവേന യുത്തം. യഥാതി യേനാകാരേന. തന്തി ആകാരം. തത്ഥാതി ‘‘അനോദിസ്സ ആചിക്ഖതീ’’തി വചനേ.

ധുത്താദയോതി ആദിസദ്ദേന ചോരാദയോ സങ്ഗണ്ഹാതി. സാതി ആചിക്ഖനാ. തന്തി ആചിക്ഖനം. തേസന്തി ഗാമദാരകാദീനം. ദണ്ഡന്തി ധനദണ്ഡം. ഗീവാ ഹോതീതി ഇണം ഹോതി. അധിപ്പായേ സതിപീതി യോജനാ. തസ്സാതി അനാചാരം ചരന്തസ്സ.

കേവലം ഹീതി കേവലമേവ. തന്തി രക്ഖം. കാരകേതി അനാചാരസ്സ കാരകേ. തേസ+?ന്തി കാരകാനം.

തേസന്തി ഹരന്താനം. ‘‘അനത്ഥകാമതായാ’’തി ഇമിനാ ഭയാദിനാ വുത്തേ നത്ഥി ദോസോതി ദസ്സേതി. ഹീതി ലദ്ധദോസജോതകോ. അത്തനോ വചനകരം…പേ… വത്തും വട്ടതീതി അത്തനോ വചനം ആദിയിസ്സതീതി വുത്തേ വചനം അനാദിയിത്വാ ദണ്ഡേ ഗഹിതേപി നത്ഥി ദോസോ ദണ്ഡഗഹണസ്സ പടിക്ഖിത്തത്താ. ദാസദാസീവാപിആദീനന്തി ആദിസദ്ദേന ഖേത്താദയോ സങ്ഗയ്ഹന്തി.

വുത്തനയേനേവാതി ¶ അതീതം ആരബ്ഭ ആചിക്ഖനേ വുത്തനയേന ഏവ. ‘‘ആയതിം അകരണത്ഥായാ’’തി ഇമിനാ അനാഗതം ആരബ്ഭ ഓദിസ്സ ആചിക്ഖനം ¶ ദസ്സേതി. ‘‘കേന ഏവം കത’’ന്തി പുച്ഛായ അതീതേ കതപുബ്ബം പുച്ഛതി. സാപീതി പിസദ്ദോ വുത്തസമ്പിണ്ഡനത്ഥോ. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ.

വോഹാരികാ ദണ്ഡേന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ദണ്ഡേന്തീതി വധദണ്ഡേന ച ധനദണ്ഡേന ച ആണം കരോന്തി.

യോ ചായന്തി യോ ച അയം. ഭിക്ഖുനീനം യോ അയം നയോ വുത്തോ, ഏസേവ നയോ ഭിക്ഖൂനമ്പി നയോതി യോജനാ. ‘‘ഏസേവ നയോ’’തി വുത്തവചനമേവ വിത്ഥാരേന്തോ ആഹ ‘‘ഭിക്ഖുനോപി ഹീ’’തിആദി. ‘‘തഥാ’’തിഇമിനാ ‘‘ഓദിസ്സാ’’തിപദം അതിദിസതി. തേ ചാതി തേ ച വോഹാരികാ. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാതി. പഠമം.

൨. ദുതിയസങ്ഘാദിസേസസിക്ഖാപദം

൬൮൨. ദുതിയേ വരിതബ്ബം ഇച്ഛിതബ്ബന്തി വരം, തമേവ ഭണ്ഡന്തി വരഭണ്ഡന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘മഹഗ്ഘഭണ്ഡ’’ന്തി. ‘‘മുത്താ’’തിആദിനാ തസ്സ സരൂപം ദസ്സേതി.

൬൮൩. ആപുബ്ബോ ലോകസദ്ദോ അഭിമുഖം ലോകനത്ഥോ ഹോതി, ഉപുബ്ബോ ഉദ്ധം ലോകനത്ഥോ, ഓപുബ്ബോ അധോ ലോകനത്ഥോ, വിപുബ്ബോ ഇതോ ചിതോ ച വീതിഹരണലോകനത്ഥോ, അപപുബ്ബോ ആപുച്ഛനത്ഥോ. ഇധ പന അപപുബ്ബത്താ ആപുച്ഛനത്ഥോതി ആഹ ‘‘അനാപുച്ഛിത്വാ’’തി. മല്ലഗണ ഭടിപുത്ത ഗണാദികന്തിആദീസു മല്ലഗണോ നാമ നാരായനഭത്തികോ ഗണോ. ഭടിപുത്തഗണോ നാമ കുമാരഭത്തികോ ഗണോ. ആദിസദ്ദേന അഞ്ഞമ്പി ഗാമനിഗമേ അനുസാസിതും സമത്ഥം ഗണം സങ്ഗണ്ഹാതി. അഥ വാ മല്ലഗണോതി മല്ലരാജൂനം ഗണോ. തേ ഹി ഗണം കത്വാ കുസിനാരായം രജ്ജം അനുസാസന്തി, തേ സന്ധായ വുത്തം ‘‘മല്ലഗണോ’’തി. ഭടിപുത്തഗണോതി ലിച്ഛവിഗണോ പരിയായന്തരേന വുത്തോ. ലിച്ഛവിരാജൂനഞ്ഹി പുബ്ബരാജാനോ ഭടിനാമകസ്സ ജടിലസ്സ പുത്താ ഹോന്തി, തേസം വംസേ പവത്താ ഏതരഹി ലിച്ഛവിരാജാനോപി ഭടിപുത്താതി വുച്ചന്തി. ജടിലോ പന ബാരാണസിരഞ്ഞോ പുത്തേ നദിസോതേന വുയ്ഹമാനേ നദിതോ ഉദ്ധരിത്വാ അത്തനോ ¶ അസ്സമേ പുത്തം കത്വാ ഭരണത്താ പോസനത്താ ഭടീതി വുച്ചതി, തസ്സ പുത്തത്താ ലിച്ഛവിഗണോ ഭടിപുത്തോതി വുച്ചതി. തേപി ഗണം കത്വാ വേസാലിയം രജ്ജം അനുസാസന്തി, തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ഭടിപുത്തഗണോ’’തി. ധമ്മഗണോ നാമ സാസനധമ്മഭത്തികോ ¶ ഗണോ. ഗന്ധികസേണീതി ഗന്ധകാരാനം സമജാതികാനം സിപ്പികാനം ഗണോ. ദുസ്സികസേണീതി ദുസ്സകാരാനം സമജാതികാനം പേസകാരാനം ഗണോ. ആദിസദ്ദേന തച്ഛകസേണിരജകസേണിആദയോ സങ്ഗയ്ഹന്തി. യത്ഥ യത്ഥാതി യസ്മിം യസ്മിം ഠാനേ. ഹീതി സച്ചം. തേ ഏവാതി ഗണാദയോ ഏവ. പുന തേതി ഗണാദയോ. ഇദന്തി ‘‘ഗണം വാ’’തിആദിവചനം. ഏത്ഥാതി രാജാദീസു. സങ്ഘാപുച്ഛനമേവ പധാനകാരണന്തി ആഹ ‘‘ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ ആപുച്ഛിതബ്ബോവാ’’തി. കപ്പഗതികന്തി കപ്പം ഗച്ഛതീതി കപ്പഗതാ, സാ ഏവ കപ്പഗതികാ, തം.

കേനചി കരണീയേന ഖണ്ഡസീമം അഗന്ത്വാ കേനചി കരണീയേന ഭിക്ഖുനീസു പക്കന്താസൂതി യോജനാ. നിസ്സിതകപരിസായാതി അന്തേവാസികപരിസായ. വുട്ഠാപേന്തിയാതി ഉപസമ്പാദേന്തിയാതി. ദുതിയം.

൩. തതിയസങ്ഘാദിസേസസിക്ഖാപദം

൬൯൨. തതിയേ ദുതിയേന പാദേന അതിക്കന്തമത്തേതി സമ്ബന്ധോ. പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനം നാമ ഘരൂപചാരതോ പഠമലേഡ്ഡുപാതോ. സങ്ഖേപതോ വുത്തമത്ഥം വിത്ഥാരതോ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അപി ചേത്ഥാ’’തിആദി. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ. ഉപചാരേ വാതി അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനേ വാ. തതോതി ഗാമന്തരതോ, ഖണ്ഡപാകാരേന വാ വതിഛിദ്ദേന വാ പവിസിതുന്തി സമ്ബന്ധോ.

സമ്ബദ്ധാ വതി ഏതേസന്തി സമ്ബദ്ധവതികാ, ദ്വേ ഗാമാ. വിഹാരന്തി ഭിക്ഖുനിവിഹാരം. തതോ പന ഗാമതോതി തതോ ഇതരഗാമതോ പന, നിക്ഖന്തായ ഭിക്ഖുനിയാ ഠാതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. ഉസ്സാരണാ വാതി മനുസ്സാനം ഉസ്സാരണാ വാ.

ജനാതി ¶ ഗാമഭോജകാ ജനാ. ഏകം ഗാമന്തി യംകിഞ്ചി ഇച്ഛിതം ഏകം ഗാമം. തതോതി ഗാമതോ. ‘‘കസ്മാ’’തി ഇമായ പുച്ഛായ ‘‘വിഹരതോ ഏകം ഗാമം ഗന്തും വട്ടതീ’’തി വചനസ്സ കാരണം പുച്ഛതി. ‘‘വിഹാരസ്സ ചതുഗാമസാധാരണത്താ’’തിഇമിനാ വിസജ്ജനേന തം പുച്ഛം വിസജ്ജേതി.

യത്ഥാതി യസ്സം നദിയം. ഉത്തരന്തിയാ ഏകദ്വങ്ഗുലമത്തമ്പി അന്തരവാസകോ തേമിയതി, സാ നദീ നാമാതി യോജനാ. യഥാ നിവസിയമാനായ തിമണ്ഡലപടിച്ഛാദനം ഹോതി, ഏവം നിവത്ഥായാതി യോജനാ ¶ . ഭിക്ഖുനിയാ ഉത്തരന്തിയാ അന്തരവാസകോതി സമ്ബന്ധോ. യത്ഥ കത്ഥചീതി യസ്മിം കിസ്മിംചി ഠാനേ. ‘‘സേതുനാ ഗച്ഛതി, അനാപത്തീ’’തിഇമിനാ പദസാ ഉത്തരന്തിയാ ഏവ ആപത്തീതി ദസ്സേതി. ഉത്തരണകാലേതി നദിതോ ഉത്തരണകാലേ. ആകാസഗമനന്തി ഇദ്ധിയാ ഗമനം. ആദിസദ്ദേന ഹത്ഥിപിട്ഠിആദയോ സങ്ഗണ്ഹാതി. അക്കമന്തിയാതി അതിക്കമന്തിയാ. ഏത്ഥാതി ദ്വീസു തീസു ഭിക്ഖുനീസു. ഓരിമതീരമേവാതി അപാരതീരമേവ. തമേവ തീരന്തി ഓരിമതീരമേവ. പച്ചുത്തരതീതി പടിനിവത്തിത്വാ ഉത്തരതി.

കുരുമാനാ ഭിക്ഖുനീ കരോതീതി യോജനാ. അസ്സാതി ഭിക്ഖുനിയാ അജാനന്തിയാ ഏവ ചാതി സമ്ബന്ധോ, അനാദരേ ചേതം സാമിവചനം. അഥ പനാതി അഥസദ്ദോ യദിപരിയായോ, കിരിയാപദേന യോജേതബ്ബോ. അഥ അച്ഛതി, അഥ ന ഓതരതീതി അത്ഥോ. അച്ഛതീതി വസതി. ഹീതി സച്ചം. ഇധാതി ‘‘ഏകാ വാ രത്തിം വിപ്പവസേയ്യാ’’തിപദേ.

ഏവം വുത്തലക്ഖണമേവാതി ഏവം അഭിധമ്മപരിയായേന വുത്തലക്ഖണമേവ. തം പനേതന്തി തം പന അരഞ്ഞം. തേനേവാതി ആപന്നഹേതുനാ ഏവ. അട്ഠകഥായന്തി മഹാഅട്ഠകഥായം. ഭിക്ഖുനീസു പവിസന്തീസൂതി സമ്ബന്ധോ, നിദ്ധാരണത്ഥേ ചേതം ഭുമ്മവചനം. ഏത്ഥാതി ദസ്സനൂപചാരസവനൂപചാരേസു. യത്ഥ ഓകാസേ ഠിതം ദുതിയികാ പസ്സതി, സോ ഓകാസോ ദസ്സനൂപചാരോ നാമാതി യോജനാ. സാണിപാകാരന്തരികാപീതി സാണിപാകാരേന ബ്യവഹികാപി. യത്ഥ ഓകാസേ ഠിതാ…പേ… സദ്ദം സുണാതി, സോ ഓകാസോ സവനൂപചാരോ നാമാതി യോജനാ. മഗ്ഗമൂള്ഹസദ്ദേനാതി മഗ്ഗേ മൂള്ഹാനം സദ്ദേന. ധമ്മസ്സവനാരോചനസദ്ദേനാതി ധമ്മസ്സവനത്ഥായ ആരോചനാനം സദ്ദേന. മഗ്ഗമൂള്ഹസദ്ദേന സദ്ദായന്തിയാ സദ്ദം സുണാതി വിയ ¶ ച ധമ്മസ്സവനാരോചനസദ്ദേന സദ്ദായന്തിയാ സദ്ദം സുണാതി വിയ ച ‘‘അയ്യേ’’തി സദ്ദായന്തിയാ സദ്ദം സുണാതീതി യോജനാ. സദ്ദായന്തിയാതി സദ്ദം കരോന്തിയാ. നാമധാതു ഹേസാ. ഏവരൂപേതി ‘‘മഗ്ഗമൂള്ഹസദ്ദേന വിയാ’’തിആദിനാ വുത്തേ ഏവരൂപേ.

തിത്ഥായതനം സങ്കന്താ വാതി തിത്ഥീനം വാസട്ഠാനം സങ്കന്താ വാ. ഇമിനാ ‘‘പക്ഖസങ്കന്താ’’തി ഏത്ഥ പക്ഖസദ്ദസ്സ പടിപക്ഖവാചകത്താ തേന സാസനപടിപക്ഖാ തിത്ഥിയാ ഏവ ഗഹേതബ്ബാതി ദസ്സേതി. തിത്ഥിയാ ഹി സാസനസ്സ പടിപക്ഖാ ഹോന്തീതി. തതിയം.

൪. ചതുത്ഥസങ്ഘാദിസേസസിക്ഖാപദം

൬൯൪. ചതുത്ഥേ പാദസ്സ ഠപനകം പീഠം പാദപീഠം. പാദസ്സ ഠപനകാ കഥലികാ പാദകഥലികാതി ¶ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പാദപീഠം നാമാ’’തിആദി. അനഞ്ഞായാതി ഏത്ഥ യകാരോ ത്വാപച്ചയസ്സ കാരിയോതി ആഹ ‘‘അജാനിത്വാ’’തി. നേത്ഥാരവത്തേതി ഉക്ഖേപനീയകമ്മതോ നിത്ഥരണകാരണേ വത്തേ. ‘‘വത്തമാന’’ന്തിഇമിനാ ‘‘വത്തന്തി’’ന്തി ഏത്ഥ അന്തപച്ചയം നയേന ദസ്സേതീതി. ചതുത്ഥം.

൫. പഞ്ചമസങ്ഘാദിസേസസിക്ഖാപദം

൭൦൧. പഞ്ചമേ ‘‘ഏകതോ അവസ്സുതേ’’തി ഏത്ഥ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന ‘‘ഏകതോ’’തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തേപി ഭിക്ഖുനിയാ ഏവ ഗഹേതബ്ബഭാവഞ്ച തോപച്ചയസ്സ ഛട്ഠുത്ഥേ പവത്തഭാവഞ്ച അവസ്സുഭപദേ ഭാവത്ഥഞ്ച ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ഭിക്ഖുനിയാ അവസ്സുതഭാവോ ദട്ഠബ്ബോ’’തി. ഏതന്തി ‘‘ഭിക്ഖുനിയാ അവസ്സുതഭാവോ’’തി വചനം. തന്തി അവചനം. പാളിയാതി ഇമായ സിക്ഖാപദപാളിയാതി. പഞ്ചമം.

൬. ഛട്ഠസങ്ഘാദിസേസസിക്ഖാപദം

൭൦൫. ഛട്ഠേ യതോ ത്വന്തി ഏത്ഥ കാരണത്ഥേ തോപച്ചയോതി ആഹ ‘‘യസ്മാ’’തി. കസ്സാ ഹോന്തീതി ഉയ്യോജികാഉയ്യോജിതാസു കസ്സാ ഭിക്ഖുനിയാ ഹോന്തീതി യോജനാ. ന ¶ ദേതീതി ഉയ്യോജികാ ഉയ്യോജിതായ ന ദേതി. ന പടിഗ്ഗണ്ഹാതീതി ഉയ്യോജിതാ ഉയ്യോജികായ ഹത്ഥതോ ന പടിഗ്ഗണ്ഹാതി. പടിഗ്ഗഹോ തേന ന വിജ്ജതീതി തേനേവ കാരണേന ഉയ്യോജികായ ഹത്ഥതോ ഉയ്യോജിതായ പടിഗ്ഗഹോ ന വിജ്ജതി. ആപജ്ജതി ഗരുകം, ന ലഹുകന്തി ഏവം സന്തേപി ഉയ്യോജികാ ഗരുകമേവ സങ്ഘാദിസേസാപത്തിം ആപജ്ജതി, ന ലഹുകം. തഞ്ചാതി തം ആപജ്ജനഞ്ച. പരിഭോഗപച്ചയാതി ഉയ്യോജികായ പരിഭോഗസങ്ഖാതാ കാരണാതി അയം ഗാഥായത്ഥോ.

ഇതരിസ്സാ പനാതി ഉയ്യോജിതായ പന ഭിക്ഖുനിയാ. പഠമസിക്ഖാപദേതി പഞ്ചമസിക്ഖാപദേ. പഞ്ചമസിക്ഖാപദഞ്ഹി ഇമിനാ സിക്ഖാപദേന യുഗളഭാവേന സദിസത്താ ഇമം ഉപാദായ പഠമന്തി വുത്തന്തി. ഛട്ഠം.

൭. സത്തമസങ്ഘാദിസേസസിക്ഖാപദം

൭൦൯. സത്തമേ ¶ യാവതതിയകപദത്ഥോതി ‘‘യാവതതിയക’’ന്തി ഉച്ചാരിതസ്സ പദസ്സ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോതി സമ്ബന്ധോതി. സത്തമം.

൮. അട്ഠമസങ്ഘാദിസേസസിക്ഖാപദം

൭൧൫. അട്ഠമേ കിസ്മിംചിദേവ അധികരണേതി നിദ്ധാരണീയസ്സ നിദ്ധാരണസമുദായേന അവിനാഭാവതോ ആഹ ‘‘ചതുന്ന’’ന്തി. കസ്മാ പന നിദ്ധാരണസമുദായനിദ്ധാരണീയഭാവേന വുത്തം, നനു പദഭാജനേ ചത്താരിപി അധികരണാനി വുത്താനീതി ആഹ ‘‘പദഭാജനേ പനാ’’തിആദീതി. അട്ഠമം.

൯. നവമസങ്ഘാദിസേസസിക്ഖാപദം

൭൨൩. നവമേ സംസട്ഠസദ്ദോ മിസ്സപരിയായോതി ആഹ ‘‘മിസ്സീഭൂതാ’’തി. ‘‘അനനുലോമേനാ’’തിഇമിനാ ‘‘അനനുലോമികേനാ’’തി ഏത്ഥ ഇകസദ്ദോ സ്വത്ഥോതി ദസ്സേതി. കോട്ടനഞ്ച പചനഞ്ച ഗന്ധപിസനഞ്ച മാലാഗന്ഥനഞ്ച. ആദിസദ്ദേന അഞ്ഞേപി അനനുലോമികേ കായികേ സങ്ഗണ്ഹാതി. സാസനാഹരണഞ്ച പടിസാസനഹരണഞ്ച സഞ്ചരിത്തഞ്ച. ആദിസദ്ദേന അഞ്ഞേപി അനനുലോമികേ വാചസികേ സങ്ഗണ്ഹാതി. ഏതാസന്തി ഭിക്ഖുനീനം. സിലോകോതി യസോതി. നവമം.

൧൦. ദസമസങ്ഘാദിസേസസിക്ഖാപദം

൭൨൭. ദസമേ ¶ ഏവാചാരാതി ഏത്ഥ നിഗ്ഗഹിതലോപവസേന സന്ധീതി ആഹ ‘‘ഏവംആചാരാ’’തി. ‘‘യാദിസോ’’തിആദിനാ ഏവംസദ്ദസ്സ നിദസ്സനാദീസു (അഭിധാനപ്പദീപികായം ൧൧൮൬ ഗാഥായം) ഏകാദസസു അത്ഥേസു ഉപമത്ഥം ദസ്സേതി. സബ്ബത്ഥാതി ‘‘ഏവംസദ്ദാ ഏവംസിലോകാ’’തി സബ്ബേസു പദേസു. ഉഞ്ഞായാതി ഏത്ഥ ഓകാരവിപരീതോ ഉകാരോതി ആഹ ‘‘അവഞ്ഞായാ’’തി. ‘‘നീചം കത്വാ ജാനനായാ’’തി ഇമിനാ അവസദ്ദോ നീചത്ഥോ, ഞാധാതു അവബോധനത്ഥോതി ദസ്സേതി. ‘‘പരിഭവഞ്ഞായാ’’തി വത്തബ്ബേ ഉത്തരപദലോപവസേന ‘‘പരിഭവേനാ’’തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘പരിഭവിത്വാ ജാനനേനാ’’തി. അക്ഖന്തിയാതി ഏത്ഥ സഹനഖന്തിയേവാധിപ്പേതാ, നേവ അനുലോമഖന്തി, ന ദിട്ഠിനിജ്ഝാനക്ഖന്തീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അസഹനതായാ’’തി. വേഭസ്സിയാതി ഏത്ഥ വിസേസേന ഭാസേതി ¶ ഓഭാസേതീതി വിഭാസോ ആനുഭാവോ, വിഭാസോ ഇമസ്സ സങ്ഘസ്സ അത്ഥീതി വിഭസ്സോ സങ്ഘോ, ബഹ്വത്ഥേ ച അതിസയത്ഥേ ച സപച്ചയോ ഹോതി. കസ്മാ? മന്തുപച്ചയത്ഥത്താ ‘‘ലോമസോ’’തിആദീസു (ജാ. ൧.൧൪.൫൭) വിയ, ബഹുആനുഭാവോ അതിസയആനുഭാവോ സങ്ഘോതി വുത്തം ഹോതി, സംയോഗപരത്താ ആകാരസ്സ രസ്സോ. വിഭസ്സസ്സ ഭാവോ വേഭസ്സിയം, ബഹുആനുഭാവോ അതിസയആനുഭാവോയേവ. ഇതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ബലവഭസ്സഭാവേനാ’’തി. തത്ഥ ബലവഇതി പദേന മന്തുഅത്ഥേ പവത്തസ്സ സപ്പച്ചയസ്സ ബഹ്വത്ഥഞ്ച അതിസയത്ഥഞ്ച ദസ്സേതി, ഭാവഇതി പദേന ണിയപച്ചയസ്സ ഭാവത്ഥം, ഏനഇതി പദേന നിസ്സക്കവചനസ്സ കരണത്ഥേ പവത്തഭാവം ദസ്സേതി. തമേവത്ഥമാവികരോന്തോ ആഹ ‘‘അത്തനോ ബലവപ്പകാസനേനാ’’തി. തത്ഥ അത്തനോതി അത്തസങ്ഖാതസ്സ സങ്ഘസ്സ. ബലവപ്പകാസനേനാതി ബഹുആനുഭാവപ്പകാസനേന, അതിസയആനുഭാവപ്പകാസനേന വാ. ബലവപ്പകാസനം നാമ അത്ഥതോ പരേസം സമുത്രാസനമേവാതി ആഹ ‘‘സമുത്രാസനേനാതി അത്ഥോ’’തി. ദുബ്ബലഭാവേനാതി ഏത്ഥ ഭാവഇതിപദേന ണ്യപച്ചയസ്സ ഭാവത്ഥം, ഏനഇതിപദേന ¶ നിസ്സക്കവചനസ്സ കരണത്ഥം ദസ്സേതീതി ദട്ഠബ്ബം. സബ്ബത്ഥാതി ‘‘ഉഞ്ഞായാ’’തിആദീസു സബ്ബേസു പദേസു. ചസദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോതി ആഹ ‘‘ഏവം സമുച്ചയത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ’’തി. വിവിച്ചഥാതി ഏത്ഥ വീത്യൂപസഗ്ഗോ വിനാസദ്ദത്ഥോ, വിചധാതു സത്തത്ഥോതി ആഹ ‘‘വിനാ ഹോഥാ’’തി. ദസമം.

അനന്തരാ പക്ഖിപിത്വാതി സമ്ബന്ധോ. മഹാവിഭങ്ഗതോ ആഹരിതാനി ഇമാനി തീണി സിക്ഖാപദാനീതി യോജനാ. നവ പഠമാപത്തികാ വേദിതബ്ബാതി സമ്ബന്ധോ. സബ്ബേപി ധമ്മാതി യോജനാ. ഏത്ഥാതി ‘‘ഉദ്ദിട്ഠാ ഖോ’’തിആദിപാഠേ. തം പനാതി പക്ഖമാനത്തം പനാതി.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയസംവണ്ണനായ

ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗേ

സത്തരസകവണ്ണനായ യോജനാ സമത്താ.

൩. നിസ്സഗ്ഗിയകണ്ഡം

൧. പഠമനിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയസിക്ഖാപദ-അത്ഥയോജനാ

തിംസ നിസ്സഗ്ഗിയാ യേ ധമ്മാ ഭിക്ഖുനീനം ഭഗവതാ പകാസിതാ, തേസം ധമ്മാനം ദാനി ഇമസ്മിം കാലേ അയം സംവണ്ണനാക്കമോ ഭവതീതി യോജനാ.

൭൩൩. പഠമേ ¶ ആമത്തികാപണന്തി ഏത്ഥ ആമത്തസദ്ദോ ഭാജനപരിയായോതി ആഹ ‘‘ഭാജനാനീ’’തി. ഭാജനാനി ഹി അമന്തി പരിഭുഞ്ജിതബ്ബഭാവം ഗച്ഛന്തീതി ‘‘അമത്താനീ’’തി വുച്ചന്തി. അമത്താനി വിക്കിണന്തീതി ‘‘ആമത്തികാ’’തി വചനത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘താനീ’’തിആദി. തേസന്തി ആമത്തികാനം. തം വാതി ആമത്തികാപണം വാ.

൭൩൪. ‘‘സന്നിധി’’ന്തി ഇമിനാ സംനിപുബ്ബോ ചിസദ്ദോ ഉചിനനത്ഥോതി ദസ്സേതി. ഹിസദ്ദോ വിസേസജോതകോ. തത്ഥാതി മഹാവിഭങ്ഗേ. ഇധാതി ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗേ.

ഇദമ്പീതി ഇദം സിക്ഖാപദമ്പി. പിസദ്ദോ മഹാവിഭങ്ഗസിക്ഖാപദം അപേക്ഖതീതി. പഠമം.

൨. ദുതിയനിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയസിക്ഖാപദം

൭൩൮. ദുതിയേ ¶ അഹതചോളാനമ്പി സേദമലാദികിലിന്നേ വിരൂപത്താ ‘‘ജിണ്ണചോളാ’’തി വുത്തം. ‘‘അപി അയ്യാഹീ’’തിഇമിനാ ‘‘അപ അയ്യാഹീ’’തിപദവിഭാഗം നിവത്തേതി.

൭൪൦. സബ്ബമ്പി ഏതം ചീവരന്തി യോജനാ. ഏവം പടിലദ്ധന്തി ഏവം നിസ്സജ്ജിത്വാ ലദ്ധം. യഥാദാനേയേവാതി യഥാ ദായകേഹി ദിന്നം, തസ്മിം ദാനേയേവ ഉപനേതബ്ബം, അകാലചീവരേയേവ പക്ഖിപിതബ്ബന്തി അത്ഥോതി. ദുതിയം.

൩. തതിയനിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയസിക്ഖാപദം

൭൪൩. തതിയേ ഹന്ദസദ്ദോ വവസ്സഗ്ഗത്ഥേ നിപാതോതി ആഹ ‘‘ഹന്ദാതി ഗണ്ഹാ’’തി. ബഹൂനി നിസ്സഗ്ഗിയാനീതി സമ്ബന്ധോ. സംഹരിത്വാതി വിസും വിസും സങ്ഘരിത്വാതി. തതിയം.

൪. ചതുത്ഥനിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയസിക്ഖാപദം

൭൪൮. ചതുത്ഥേ കിണാതി അനേനാതി കയന്തി വചനത്ഥേന മൂലം കയം നാമാതി ആഹ ‘‘മൂലേനാ’’തി. സാതി ഥുല്ലനന്ദാ, ആഹ കിരാതി സമ്ബന്ധോ. ഞാധാതുയാ അവബോധനത്ഥതോ അഞ്ഞമ്പി ഞാധാതുയാ യാചനത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘യാചിത്വാ വാ’’തി.

൭൫൨. യന്തി ¶ സബ്ബിതേലാദി. തഞ്ഞേവാതി സബ്ബിതേലാദിമേവ. യമകന്തി സബ്ബിം സഹ തേലേന യുഗളം കത്വാ. വേജ്ജേനാതി ഭിസക്കേന. സോ ഹി ആയുബ്ബേദസങ്ഖാതം വിജ്ജം ജാനാതീതി വേജ്ജോതി ച രോഗഞ്ച തസ്സ നിദാനഞ്ച ഭേസജ്ജഞ്ച വിദതി ജാനാതീതിപി വേജ്ജോതി ച വുച്ചതി. തതോതി വേജ്ജേന വുത്തകാരണാ. കഹാപണസ്സാതി കഹാപണേന, ആഭതന്തി സമ്ബന്ധോതി. ചതുത്ഥം.

൫. പഞ്ചമനിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയസിക്ഖാപദം

൭൫൩. പഞ്ചമേ സാതി സിക്ഖമാനാ. അയന്തി സിക്ഖമാനാ. അദ്ധാതി ഏകംസേന. ‘‘ചേതാപേത്വാ’’തി ഏത്ഥ ചിതിസദ്ദോ ജാനനത്ഥോതി ആഹ ‘‘ജാനാപേത്വാ’’തി. പഞ്ചമം.

൬. ഛട്ഠനിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയസിക്ഖാപദം

൭൫൮. ഛട്ഠേ ¶ ഛന്ദം ഉപ്പാദേത്വാ ഗഹിതം ഛന്ദകന്തി വചനത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഛന്ദക’’ന്തിആദി. ധമ്മകിച്ചന്തി പുഞ്ഞകരണീയം. ധമ്മസദ്ദോ ഹേത്ഥ പുഞ്ഞവാചകോ. യന്തി വത്ഥും. പരേസന്തി അത്തനാ അഞ്ഞേസം. ‘‘ഏത’’ന്തി ‘‘ഛന്ദക’’ന്തി ഏതം നാമം. ‘‘അഞ്ഞസ്സത്ഥായ ദിന്നേനാ’’തിഇമിനാ അഞ്ഞസ്സ അത്ഥോ അഞ്ഞദത്ഥോ, ദകാരോ പദസന്ധികരോ, തദത്ഥായ ദിന്നോ അഞ്ഞദത്ഥികോതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. ‘‘അഞ്ഞം ഉദ്ദിസിത്വാ ദിന്നേനാ’’തിഇമിനാ അഞ്ഞം ഉദ്ദിസിത്വാ ദിന്നം അഞ്ഞുദ്ദിസികന്തി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. ‘‘സങ്ഘസ്സ പരിച്ചത്തേനാ’’തി ഇമിനാ സങ്ഘസ്സ പരിച്ചത്തോ സങ്ഘികോതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി.

൭൬൨. യദത്ഥായാതി യേസം ചീവരാദീനം അത്ഥായ. യസദ്ദേന സമാസഭാവതോ പുബ്ബേ നിഗ്ഗഹിതാഗമോ ഹോതി. തന്തി ചീവരാദികം. തുമ്ഹേഹീതി ദായകേ സന്ധായ വുത്തം. ഉപദ്ദവേസൂതി ദുബ്ഭിക്ഖാദിഉപസഗ്ഗേസു. യം വാ തം വാതി ചീവരം വാ അഞ്ഞേ വാ പിണ്ഡപാതാദികേതി യം വാ തം വാതി. ഛട്ഠം.

൭. സത്തമനിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയസിക്ഖാപദം

൭൬൪. സത്തമേ സഞ്ഞാചികേനാതി ഏത്ഥ സംസദ്ദസ്സ സയമത്ഥേ പവത്തിഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘സയം യാചിതകേനാ’’തി. ഏതദേവാതി ‘‘സഞ്ഞാചികേനാ’’തി പദമേവ. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേതി. സത്തമം.

൮. അട്ഠമനിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയസിക്ഖാപദം

൭൬൯. അട്ഠമേ ¶ ഗണസ്സാതി ഭിക്ഖുനിഗണസ്സ. ഇമിനാ ‘‘മഹാജനികേനാ’’തി ഏത്ഥ ഭിക്ഖുനിഗണോവ മഹാജനോതി അധിപ്പേതോതി ദീപേതീതി. അട്ഠമം.

൯. നവമനിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയസിക്ഖാപദം

൭൭൪. നവമേ ഇതോതി ഇമസ്മാ അട്ഠമസിക്ഖാപദതോ. അധികതരന്തി അതിരേകതരന്തി. നവമം.

൧൦. ദസമനിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയസിക്ഖാപദം

൭൭൮. ദസമേ ¶ ‘‘വിനസ്സതീ’’തിഇമിനാ ‘‘ഉന്ദ്രിയതീ’’തി ഏത്ഥ ഉദിധാതുയാ നസ്സനത്ഥം ദസ്സേതി ധാതൂനമനേകത്ഥത്താ. പരിപതതീതി പരിഗലിത്വാ പതതി. ഇമിനാ നസ്സനാകാരം ദസ്സേതി. ഏത്തകമേവാതി ഏതം പരിമാണം ദ്വിപദമേവാതി. ദസമം.

൧൧. ഏകാദസമനിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയസിക്ഖാപദം

൭൮൪. ഏകാദസമേ ഗരുപാവുരണം നാമ സീതകാലേ പാവുരണവത്ഥന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സീതകാലേ പാവുരണ’’ന്തി. സീതകാലേ ഹി മനുസ്സാ ഥൂലപാവുരണം പാരുപന്തി. ‘‘ചതുക്കംസപരമ’’ന്തി ഏത്ഥ കംസസദ്ദോ ഭുഞ്ജനപത്തേ ച സുവണ്ണാദിലോഹവിസേസേ ച ചതുകഹാപണേ ചാതി തീസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി, ഇധ പന ചതുകഹാപണേ വത്തതീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘കംസോ നാമ ചതുക്കഹാപണികോ ഹോതീ’’തി. ചതുക്കംസസങ്ഖാതം പരമം ഇമസ്സാതി ചതുക്കംസപരമം, സോളസകഹാപണഗ്ഘനകം പാവുരണന്തി അത്ഥോതി. ഏകാദസമം.

൧൨. ദ്വാദസമനിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയസിക്ഖാപദം

൭൮൯. ദ്വാദസമേ ലഹുപാവുരണം നാമ ഉണ്ഹകാലേ പാവുരണവത്ഥന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഉണ്ഹകാലേ പാവുരണ’’ന്തി. ഉണ്ഹകാലേ ഹി മനുസ്സാ സുഖുമപാവുരണം പാരുപന്തീതി. ദ്വാദസമം.

നിസ്സഗ്ഗിയാനം ¶ തിംസഭാവം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘മഹാവിഭങ്ഗേ’’തിആദി. ചീവരവഗ്ഗതോ അപനേത്വാതി സമ്ബന്ധോ. അഞ്ഞദത്ഥികാനീതി അഞ്ഞദത്ഥികപദേന വുത്താനി സിക്ഖാപദാനി. ഇതീതി ഏവം. ഏകതോപഞ്ഞത്താനീതി ഏകസ്സേവ പഞ്ഞത്താനി, ഉഭതോപഞ്ഞത്താനീതി ഉഭയേസം പഞ്ഞത്താനി. ഏത്ഥാതി ‘‘ഉദ്ദിട്ഠാ ഖോ’’തിആദിവചനേതി.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയസംവണ്ണനായ

ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗേ

തിംസകവണ്ണനായ യോജനാ സമത്താ.

൪. പാചിത്തിയകണ്ഡം

൧. ലസുണവഗ്ഗോ

൧. പഠമസിക്ഖാപദ-അത്ഥയോജനാ

തിംസകാനന്തരം ¶ തിംസകാനം അനന്തരേ കാലേ ഛസട്ഠിസതസങ്ഗഹാ ഛഉത്തരസട്ഠിഅധികസതേഹി സിക്ഖാപദേഹി സങ്ഗഹിതാ യേ ധമ്മാ സങ്ഗീതികാരേഹി സങ്ഗീതാ, ദാനി ഇമസ്മിം കാലേ തേസമ്പി ധമ്മാനം അയം വണ്ണനാ ഹോതീതി യോജനാ.

൭൯൩. തത്ഥാതി തേസു ഛസട്ഠിസതസങ്ഗഹേസു സിക്ഖാപദേസു, പഠമസിക്ഖാപദേതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘ദ്വേ തയോ’’തി ഏത്ഥ വാസദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോതി ആഹ ‘‘ദ്വേ വാ തയോ വാ’’തി. ഫോടലകേതി കന്ദേ, മിഞ്ജേ വാ. ഏതന്തി ‘‘ഗണ്ഡികേ’’തി ഏതം നാമം. ‘‘പമാണ’’ന്തിഇമിനാ മത്തസദ്ദോ പമാണത്ഥോവ, ന അപ്പത്ഥോ, നാപി അവധാരണത്ഥോതി ദസ്സേതി. ലസുണന്തി സേതവണ്ണമൂലം മഹാകന്ദം. മഹാകന്ദോ ഹി ബ്യഞ്ജനസമ്പാകാദീസു ആമഗന്ധാനം അഭിഭവനത്താ ലസീയതി കന്തീയതീതി ലസുണന്തി വുച്ചതി.

സുവണ്ണഹംസയോനിന്തി സുവണ്ണമയേന പത്തേന യുത്തം ഹംസയോനിം. ജാതിസ്സരോതി ജാതിം ഭവം സരതി ¶ ജാനാതീതി ജാതിസ്സരോ. അഥാതി ജാതിസ്സരസ്സ നിപ്ഫന്നത്താ. നിപ്ഫന്നത്ഥോ ഹി അഥസദ്ദോ. പുബ്ബസിനേഹേനാതി പുബ്ബേ മനുസ്സഭവേ ഭാവിതേന സിനേഹേന. താസന്തി പജാപതിയാ ച തിസ്സന്നം ധീതരാനഞ്ച. തം പനാതി പത്തം പന.

൭൯൫. മഗധേസൂതി മഗധരട്ഠേ ഠിതേസു ജനപദേസു. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. ഇധാതി ‘‘ലസുണം ഖാദേയ്യാ’’തിപദേ. തമ്പീതി മാഗധകമ്പി. ഗണ്ഡികലസുണമേവാതി ഗണ്ഡോ ഫോടോ ഏതസ്സത്ഥീതി ഗണ്ഡികം. ഗണ്ഡസദ്ദോ ഹി ഫോടപരിയായോ, ബഹുത്ഥേ ഇകപച്ചയോ. ബഹുഗണ്ഡികലസുണന്തി ഹി വുത്തം ഹോതി. ഗണ്ഡസദ്ദോ ഹി ഫോടേ ച കപോലേ ചാതി ദ്വീസു അത്ഥേസു വത്തതി, ഇധ പന ഫോടേ വത്തതീതി ദട്ഠബ്ബം. പോത്ഥകേസു പന ഓട്ഠജേന ചതുത്ഥക്ഖരേന പാഠോ അത്ഥി, സോ വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബോ. ബഹൂസു ഹി പുബ്ബപോത്ഥകേസു ¶ കണ്ഠജോ തതിയക്ഖരോ ച ഓട്ഠജോ ചതുത്ഥക്ഖരോ ചാതി ദ്വേ അക്ഖരാ അഞ്ഞമഞ്ഞം പരിവത്തിത്വാ തിട്ഠന്തി. ന ഏകദ്വിതിമിഞ്ജകന്തി ഏകമിഞ്ജോ പലണ്ഡുകോ ന ഹോതി, ദ്വിമിഞ്ജോ ഭഞ്ജനകോ ന ഹോതി, തിമിഞ്ജോ ഹരിതകോ ന ഹോതീതി അത്ഥോ. കുരുന്ദിയം പന വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. സങ്ഖാദിത്വാതി ദന്തേഹി ചുണ്ണവിചുണ്ണം കത്വാ.

൭൯൭. പലണ്ഡുകോതി സുകന്ദകോ ഏകോ ലസുണവിസേസോ. ഭഞ്ജനകാദീനി ലോകസങ്കേതോപദേസതോ ദട്ഠബ്ബാനി. ഹീതി സച്ചം. തസ്സാതി ചാപലസുണസ്സ. സഭാവേനേവാതി സൂപസമ്പാകാദിം വിനാ അത്തനോ സഭാവതോ ഏവ. തന്തി മാഗധകം, പക്ഖിപിതുന്തി സമ്ബന്ധോ. ഹീതി സച്ചം. യത്ഥ കത്ഥചീതി യേസു കേസുചീതി. പഠമം.

൨. ദുതിയസിക്ഖാപദം

൭൯൯. ദുതിയേ സംദസ്സനം ബാധതി നിസേധേതി അസ്മിം ഠാനേതി സമ്ബാധന്തി വചനത്ഥേന പടിച്ഛന്നോകാസോ സമ്ബാധോ നാമാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പടിച്ഛന്നോകാസേ’’തി. ഉഭോ ഉപകച്ഛകാതി ദ്വേ ബാഹുമൂലാ. തേ ഹി ഉപരി യംകിഞ്ചി വത്ഥും കചതി ബന്ധതി ഏത്ഥാതി ഉപകച്ഛകാതി വുച്ചന്തി. മുത്തകരണന്തി പസ്സാവമഗ്ഗോ. സോ ഹി മുത്തം കരോതി അനേനാതി മുത്തകരണന്തി വുച്ചതി. ലോമോ കത്തീയതി ഛിന്ദീയതി ഇമായാതി കത്തരി, തായ വാ, സുട്ഠു ദള്ഹം ലോമം ഡംസതീതി സണ്ഡാസോ, സോയേവ സണ്ഡാസകോ, തേന വാ, ഖുരതി ലോമം ഛിന്ദതീതി ഖുരോ, തേന വാ സംഹരാപേന്തിയാതി സമ്ബന്ധോ. സംഹരാപേന്തിയാതി അപനേന്തിയാതി. ദുതിയം.

൩. തതിയസിക്ഖാപദം

൮൦൩. തതിയേ ¶ മുത്തകരണതലഘാതനേതി മുത്തകരണസ്സ തലം ഹനനം പഹരണം മുത്തകരണതലഘാതനം, തസ്മിം മുത്തകരണതലഘാതനേ നിമിത്തഭൂതേ. താവ മഹന്തന്തി അതിവിയ മഹന്തം. കേസരേനാപീതി കിഞ്ജക്ഖേനാപി. സോ ഹി കേ ജലേ സരതി പവത്തതീതി കേസരോതി വുച്ചതി.

൮൦൫. ഗണ്ഡം വാതി പീളകം വാ. വണം വാതി അരും വാതി. തതിയം.

൪. ചതുത്ഥസിക്ഖാപദം

൮൦൬. ചതുത്ഥേ ¶ രഞ്ഞോ ഓരോധാ രാജോരോധാ, പുരാണേ രാജോരോധാ പുരാണരാജോരോധാതി വചനത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പുരാണേ’’തിആദി. ‘‘ഗിഹിഭാവേ’’തി ഇമിനാ പുരാണേതി ഏത്ഥ ണപച്ചയസ്സ സരൂപം ദസ്സേതി. ചിരാചിരന്തി നിപാതപടിരൂപകം. തേന വുത്തം ‘‘ചിരേന ചിരേനാ’’തി. ‘‘സക്കോഥാ’’തി ഇമിനാ കഥം തുമ്ഹേ രാഗചിത്തം പടിഹനിത്വാ അത്താനം ധാരേഥ ധാരേതും സക്കോഥാതി അത്ഥം ദസ്സേതി. അനാരോചിതേപീതി ഭൂതതോ അനാരോചിതേപി.

൮൦൭. ജതുനാതി ലാഖായ. പട്ഠദണ്ഡകേതി പടുഭാവേന ഠാതി പവത്തതീതി പട്ഠോ, സോയേവ ദണ്ഡോ പട്ഠദണ്ഡോ, തസ്സ പവേസനം പട്ഠദണ്ഡകം, തസ്മിം നിമിത്തഭൂതേ. ഏതന്തി ‘‘ജതുമട്ഠകേ’’തി ഏതം വചനന്തി. ചതുത്ഥം.

൫. പഞ്ചമസിക്ഖാപദം

൮൧൦. പഞ്ചമേ ‘‘അതിഗമ്ഭീര’’ന്തിപദം കിരിയാവിസേസനന്തി ആഹ ‘‘അതിഅന്തോ പവേസേത്വാ’’തി. ‘‘ഉദകേന ധോവനം കുരുമാനാ’’തി ഇമിനാ ‘‘ഉദകസുദ്ധിക’’ന്തിപദസ്സ ഉദകേന സുദ്ധിയാ കരണന്തി അത്ഥം ദസ്സേതി.

൮൧൨. ദ്വങ്ഗുലപബ്ബപരമന്തി ഏത്ഥ ദ്വേ അങ്ഗുലാനി ച ദ്വേ പബ്ബാനി ച ദ്വങ്ഗുലപബ്ബം, ഉത്തരപദേ പുബ്ബപദലോപോ. ദ്വങ്ഗുലപബ്ബം പരമം പമാണം ഏതസ്സ ഉദകസുദ്ധികസ്സാതി ദ്വങ്ഗുലപബ്ബപരമം. വിത്ഥാരതോ ദ്വങ്ഗുലപരമം, ഗമ്ഭീരതോ ദ്വിപബ്ബപരമന്തി വുത്തം ഹോതി. തേനാഹ ‘‘വിത്ഥാരതോ’’തിആദി. അങ്ഗുലം ¶ പവേസേന്തിയാതി സമ്ബന്ധോ. ഹീതി സച്ചം. ‘‘ചതുന്നം വാ’’തി ഇദം ഉക്കട്ഠവസേന വുത്തം, തിണ്ണമ്പി പബ്ബം ന വട്ടതി, ചതുന്നം പന പഗേവാതി അത്ഥോതി. പഞ്ചമം.

൬. ഛട്ഠസിക്ഖാപദം

൮൧൫. ഛട്ഠേ ഭത്തസ്സ വിസ്സജ്ജനം ഭത്തവിസ്സഗ്ഗോതി വുത്തേ ഭത്തകിച്ചന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഭത്തകിച്ച’’ന്തി. പാനീയസദ്ദേന പാനീയഥാലകം ഗഹേതബ്ബം ¶ , വിധൂപനസദ്ദേന ബീജനീ ഗഹേതബ്ബാ, ഉപസദ്ദോ സമീപത്ഥോതി സബ്ബം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഏകേന ഹത്ഥേനാ’’തിആദി. ‘‘അച്ചാവദതീ’’തിപദസ്സ അതിക്കമിത്വാ വദനാകാരം ദസ്സേതി ‘‘പുബ്ബേപീ’’തിആദിനാ.

൮൧൭. ‘‘സുദ്ധഉദകം വാ ഹോതൂ’’തിആദിനാ ‘‘പാനീയേനാ’’തി വചനം ഉപലക്ഖണം നാമാതി ദസ്സേതി. ദധിമത്ഥൂതി ദധിമണ്ഡം ദധിനോ സാരോ, ദധിമ്ഹി പസന്നോദകന്തി വുത്തം ഹോതി. രസോതി മച്ഛരസോ മംസരസോ. ‘‘അന്തമസോ ചീവരകണ്ണോപീ’’തി ഇമിനാ ‘‘വിധൂപനേനാ’’തി വചനം നിദസ്സനം നാമാതി ദസ്സേതി.

൮൧൯. ദേതീതി സയം ദേതി. ദാപേതീതി അഞ്ഞേന ദാപേതി. ഉഭയമ്പീതി പാനീയവിധൂപനദ്വയമ്പീതി. ഛട്ഠം.

൭. സത്തമസിക്ഖാപദം

൮൨൨. സത്തമേ ‘‘പയോഗദുക്കടം നാമാ’’തി ഇമിനാ ഹേട്ഠാ വുത്തേസു അട്ഠസു ദുക്കടേസു പുബ്ബപയോഗദുക്കടം ദസ്സേതി. ന കേവലം പുബ്ബപയോഗദുക്കടം ഏത്തകമേവ, അഥ ഖോ അഞ്ഞമ്പി ബഹു ഹോതീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘തസ്മാ’’തിആദി. സങ്ഘട്ടനേസുപീതി വിലോളനേസുപി. ദന്തേഹി സങ്ഖാദതീതി ദന്തേഹി ചുണ്ണവിചുണ്ണം കരോതി. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ, അഞ്ഞായ ഭിക്ഖുനിയാ കാരാപേത്വാതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘അഞ്ഞായാ’’തിപദം ‘‘വിഞ്ഞാപേത്വാ’’തി പദേ കാരിതകമ്മം. മാതരമ്പീതി ഏത്ഥ പിസദ്ദോ അഞ്ഞം വിഞ്ഞാപേത്വാ ഭുഞ്ജന്തിയാ പഗേവാതി ദസ്സേതി. തായ വാതി വിഞ്ഞാപിതഭിക്ഖുനിയാ വാ. തന്തി ആമകധഞ്ഞം. തന്തി മഹാപച്ചരിയം വുത്തവചനം. പുബ്ബാപരവിരുദ്ധന്തി പുബ്ബാപരതോ വിരുദ്ധം. ‘‘അഞ്ഞായ…പേ… ദുക്കടമേവാ’’തി പുബ്ബവചനേ ദുക്കടമേവ വുത്തം, പുന ‘‘അഞ്ഞായ…പേ… ദുക്കട’’ന്തി ച പച്ഛിമവചനേ പാചിത്തിയഞ്ച ദുക്കടഞ്ച വുത്തം, തസ്മാ പുബ്ബാപരവിരുദ്ധന്തി വുത്തം ഹോതി. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ.

൮൨൩. ലബ്ഭമാനം ¶ ആമകധഞ്ഞന്തി സമ്ബന്ധോ. അഞ്ഞം വാ യംകിഞ്ചീതി മുഗ്ഗമാസാദീഹി വാ ലാബുകുമ്ഭണ്ഡാദീഹി വാ അഞ്ഞം യംകിഞ്ചി തിലാദിം വാതി. സത്തമം.

൮. അട്ഠമസിക്ഖാപദം

൮൨൪. അട്ഠമേ ¶ നിബ്ബിട്ഠരാജഭടോതി ഏത്ഥ ഉത്തരപദസ്സ ഛട്ഠീസമാസഞ്ച പുബ്ബപദേന ബാഹിരത്ഥസമാസഞ്ച ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘നിബ്ബിട്ഠോ’’തിആദി. തത്ഥ ‘‘രഞ്ഞോ ഭതീ’’തി ഇമിനാ രഞ്ഞോ ഭടോ രാജഭടോതി ഛട്ഠീസമാസം ദസ്സേതി, ‘‘ഏതേനാ’’തി ഇമിനാ ബാഹിരത്ഥസമാസം. നിബ്ബിട്ഠോതി നിവിട്ഠോ പതിട്ഠാപിതോതി അത്ഥോ. കേണീതി രഞ്ഞോ ദാതബ്ബസ്സ ആയസ്സേതമധിവചനം. ഏതേനാതി ബ്രാഹ്മണേന. തതോതി ഠാനന്തരതോ. ഭടസങ്ഖാതായ കേണിയാ പഥത്താ കാരണത്താ ഠാനന്തരം ഭടപഥന്തി ആഹ ‘‘തംയേവ ഠാനന്തര’’ന്തി.

൮൨൬. ചത്താരിപി വത്ഥൂനീതി ഉച്ചാരാദീനി. പാടേക്കന്തി പടിവിസും ഏകേകമേവ. ഉച്ചാരം വാതിആദീസു വാസദ്ദേന ദന്തകട്ഠാദയോപി ഗഹേതബ്ബാതി ആഹ ‘‘ദന്തകട്ഠ…പേ… പാചിത്തിയമേവാ’’തി. സബ്ബത്ഥാതി സബ്ബേസു ഉച്ചാരാദീസൂതി. അട്ഠമം.

൯. നവമസിക്ഖാപദം

൮൩൦. നവമേ രോപിമഹരിതട്ഠാനേതി രോപിമട്ഠാനേ ച ഹരിതട്ഠാനേ ച. രോപിയതി അസ്മിന്തി രോപിയം, തംയേവ രോപിമം യകാരസ്സ മകാരം കത്വാ. ഏതാനീതി ഉച്ചാരാദീനി. സബ്ബേസന്തി ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീനം. യത്ഥ പനാതി യസ്മിം ഖേത്തേതി. നവമം.

൧൦. ദസമസിക്ഖാപദം

൮൩൫. ദസമേ സോണ്ഡാ വാതി സുരാസോണ്ഡാ വാ. മോരോതി മയൂരോ. സുവോതി സുകോ. മക്കടോതി വാനരോ. ആദിസദ്ദേന സപ്പാദയോ സങ്ഗണ്ഹാതി, മക്കടാദയോപി നച്ചന്തൂതി സമ്ബന്ധോ. അസംയതഭിക്ഖൂനന്തി വാചസികകമ്മേ അസംയതാനം ഭിക്ഖൂനം, ധമ്മഭാണകഗീതം വാ ഹോതൂതി യോജനാ. തന്തിയാ ഗുണേന ബദ്ധാ തന്തിബദ്ധാ. ‘‘ഭി’’ന്തിസങ്ഖാതോ രാസദ്ദോ ഏതിസ്സാതി ഭേരി. കുടേന കതാ ഭേരി കുടഭേരി, തായ വാദിതം കുടഭേരിവാദിതം, തം വാ. ഉദകഭേരീതി ¶ ഉദകേന പക്ഖിത്താ ഭേരി, തായ വാദിതമ്പി ഹോതൂതി സമ്ബന്ധോ.

൮൩൬. തേസംയേവാതി ¶ യേസം നച്ചം പസ്സതി, തേസംയേവ. യദി പന നച്ചഗീതവാദിതേ വിസും വിസും പസ്സതി സുണാതി, പാടേക്കാ ആപത്തിയോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സചേ പനാ’’തിആദി. അഞ്ഞതോതി അഞ്ഞതോ ദേസതോ, പസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘ഓലോകേത്വാ’’തി പദേ അപേക്ഖിതേ ഉപയോഗത്ഥേ തോപച്ചയോ ഹോതി. അഞ്ഞം ഓലോകേത്വാതി ഹി അത്ഥോ. അഞ്ഞതോ വാദേന്തേ പസ്സതീതി യോജനാ. ഭിക്ഖുനീ ന ലഭതീതി സമ്ബന്ധോ. അഞ്ഞേ വത്തുമ്പീതി സമ്ബന്ധോ. ഉപഹാരന്തി പൂജം. ഉപട്ഠാനന്തി പാരിചരിയം. സബ്ബത്ഥാതി സബ്ബേസു സയം നച്ചാദീസു.

൮൩൭. അന്തരാരാമേ വാതി ആരാമസ്സ അന്തരേ വാ. ബഹിആരാമേ വാതി ആരാമസ്സ ബഹി വാ. അഞ്ഞേന വാതി സലാകഭത്താദീഹി അഞ്ഞേന വാ. താദിസേനാതി യാദിസോ ചോരാദിഉപദ്ദവോ, താദിസേനാതി. ദസമം.

ലസുണവഗ്ഗോ പഠമോ.

൨. അന്ധകാരവഗ്ഗോ

൧. പഠമസിക്ഖാപദ-അത്ഥയോജനാ

൮൩൯. അന്ധകാരവഗ്ഗസ്സ പഠമേ അപ്പദീപേതി ഉപലക്ഖണവസേന വുത്തത്താ അഞ്ഞേപി ആലോകാ ഗഹേതബ്ബാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പദീപചന്ദസൂരിയഅഗ്ഗീസൂ’’തിആദി. അസ്സാതി ‘‘അപ്പദീപേ’’തിപദസ്സ.

൮൪൧. നരഹോഅസ്സാദാപേക്ഖാ ഹുത്വാ ച രസ്സാദതോ അഞ്ഞവിഹിതാവ ഹുത്വാ ചാതി യോജനാ. ഇമിനാ ‘‘സന്തിട്ഠതി വാ സല്ലപതി വാ’’തി പദേ കിരിയാവിസേസനഭാവം ദസ്സേതി. ദാനേന വാ നിമിത്തഭൂതേന, പൂജായ വാ നിമിത്തഭൂതായ മന്തേതീതി യോജനാതി. പഠമം.

൨. ദുതിയസിക്ഖാപദം

൮൪൨. ദുതിയേ ¶ ¶ ഇദമേവ പദം നാനന്തി സമ്ബന്ധോതി. ദുതിയം.

൩. തതിയസിക്ഖാപദം

൮൪൬. തതിയേ ‘‘ഇദമേവാ’’തി പദം അനുവത്തേതബ്ബം. താദിസമേവാതി പഠമസദിസമേവാതി അത്ഥോതി. തതിയം.

൪. ചതുത്ഥസിക്ഖാപദം

൮൫൦. ചതുത്ഥേ കണ്ണസ്സ സമീപം നികണ്ണം, തമേവ നികണ്ണികന്തി വുത്തേ കണ്ണമൂലന്തി ആഹ ‘‘കണ്ണമൂലം വുച്ചതീ’’തി. ‘‘കണ്ണമൂലേ’’തി ഇമിനാ ‘‘നികണ്ണിക’’ന്തി ഏത്ഥ ഭുമ്മത്ഥേ ഉപയോഗവചനന്തി ദസ്സേതി. ആഹരണത്ഥായാതി ആഹരാപനത്ഥായാതി. ചതുത്ഥം.

൫. പഞ്ചമസിക്ഖാപദം

൮൫൪. പഞ്ചമേ തേസന്തി ഘരസാമികാനം. ഘരമ്പീതി ന കേവലം ആസനമേവ, ഘരമ്പി സോധേമാതി അത്ഥോ. തതോതി പരിവിതക്കനതോ, പരന്തി സമ്ബന്ധോ.

൮൫൮. ചോരാ വാ ഉട്ഠിതാ ഹോന്തീതി യോജനാതി. പഞ്ചമം.

൬. ഛട്ഠസിക്ഖാപദം

൮൬൦. ഛട്ഠേ അഭിനിസീദേയ്യാതി ഏത്ഥ അഭിസദ്ദോ ഉപസഗ്ഗമത്തോവാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘നിസീദേയ്യാ’’തി. ഏസേവ നയോ അഭിനിപജ്ജേയ്യാതി ഏത്ഥാപി. ദ്വേ ആപത്തിയോതി സമ്ബന്ധോതി. ഛട്ഠം.

൭. സത്തമസിക്ഖാപദം

൮൬൪. സത്തമേ ¶ സബ്ബന്തി സകലം വത്തബ്ബവചനന്തി. സത്തമം.

൮. അട്ഠമസിക്ഖാപദം

൮൬൯. അട്ഠമേ അനുത്താനവചനം നത്ഥീതി. അട്ഠമം.

൯. നവമസിക്ഖാപദം

൮൭൫. നവമേ ¶ അഭിസപേയ്യാതി ഏത്ഥ സപധാതുസ്സ അക്കോസനത്ഥം അന്തോകത്വാ കരധാതുയാ അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സപഥം കരേയ്യാ’’തി. നിരയേ നിബ്ബത്താമ്ഹീതി അഹം നിരയേ നിബ്ബത്താ അമ്ഹീതി യോജനാ. നിരയേ നിബ്ബത്തതൂതി ഏസാ ഭിക്ഖുനീ നിരയേ നിബ്ബത്തതൂതി യോജനാ. ഈദിസാ ഹോതൂതി മമ സദിസാ ഹോതൂതി അത്ഥോ. കാണാതി ഏകക്ഖികാണാ, ദ്വക്ഖികാണാ വാ. കുണീതി ഹത്ഥപാദാദിവങ്കാ.

൮൭൮. ഏദിസാതി വിരൂപാദിജാതികാ. വിരമസ്സൂതി വിരമാഹി. അദ്ധാതി ധുവന്തി. നവമം.

൧൦. ദസമസിക്ഖാപദം

൮൭൯. ദസമേ അനുത്താനട്ഠാനം നത്ഥീതി. ദസമം.

അന്ധകാരവഗ്ഗോ ദുതിയോ.

൩. നഗ്ഗവഗ്ഗോ

൧. പഠമസിക്ഖാപദ-അത്ഥയോജനാ

൮൮൩. നഗ്ഗവഗ്ഗസ്സ ¶ പഠമേ ബ്രഹ്മചരിയേന ചിണ്ണേനാതി ചിണ്ണേന ബ്രഹ്മചരിയേന കിം നു ഖോ നാമാതി അത്ഥോ. ‘‘ബ്രഹ്മചരിയസ്സ ചരണേനാ’’തി ഇമിനാ ചിണ്ണസദ്ദസ്സ ചരണം ചിണ്ണന്തി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. ‘‘ന അഞ്ഞം ചീവര’’ന്തി ഇമിനാ ഏവത്ഥം ദസ്സേതി, അഞ്ഞത്ഥാപോഹനം വാതി. പഠമം.

൨. ദുതിയസിക്ഖാപദം

൮൮൭. ദുതിയേ അനുത്താനട്ഠാനം നത്ഥീതി. ദുതിയം.

൩. തതിയസിക്ഖാപദം

൮൯൩. തതിയേ ¶ അനന്തരായികിനീതി ഏത്ഥ നത്ഥി അന്തരായോ ഏതിസ്സാതി അനന്തരായാ, സാ ഏവ അനന്തരായികിനീതി വചനത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അനന്തരായാ’’തി. തതിയം.

൪. ചതുത്ഥസിക്ഖാപദം

൮൯൮. ചതുത്ഥേ പഞ്ചാഹന്തി സമാഹാരദിഗു, ണികപച്ചയോ സ്വത്ഥോ. സങ്ഘാടിചാരോതിഏത്ഥ കേനട്ഠേന സങ്ഘാടി നാമ, ചാരസദ്ദോ കിമത്ഥോതി ആഹ ‘‘പരിഭോഗവസേന വാ’’തിആദി. തത്ഥ സങ്ഘടിതട്ഠേനാതി സംഹരിതട്ഠേന. ഇമിനാ ‘‘കേനട്ഠേന സങ്ഘാടി നാമാ’’തി പുച്ഛം വിസജ്ജേതി. ‘‘പരിവത്തന’’ന്തി ഇമിനാ ‘‘ചാരസദ്ദോ കിമത്ഥോ’’തി ചോദനം പരിഹരതി. പഞ്ചസൂതി തിചീവരം ഉദകസാടികാ സംകച്ചികാതി പഞ്ചസൂതി. ചതുത്ഥം.

൫. പഞ്ചമസിക്ഖാപദം

൯൦൩. പഞ്ചമേ ‘‘ചീവരസങ്കമനീയ’’ന്തിഏത്ഥ സങ്കമേതബ്ബം പടിദാതബ്ബന്തി സങ്കമനീയന്തി കമുധാതുസ്സ പടിദാനത്ഥഞ്ച അനീയസദ്ദസ്സ കമ്മത്ഥഞ്ച, ‘ചീവരഞ്ച തം സങ്കമനീയഞ്ചേ’തി ചീവരസങ്കമനീയന്തി ¶ വിസേസനപരപദഭാവഞ്ച ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സങ്കമേതബ്ബം ചീവര’’ന്തി. തത്ഥ ‘‘സങ്കമേതബ്ബം ചീവര’’ന്തി ഇമിനാ കമ്മത്ഥഞ്ച വിസേസനപരപദഭാവഞ്ച ദസ്സേതി. ‘‘പടിദാതബ്ബചീവര’’ന്തി ഇമിനാ കമുധാതുയാ അത്ഥം ദസ്സേതി അധിപ്പായവസേനാതി. പഞ്ചമം.

൬. ഛട്ഠസിക്ഖാപദം

൯൦൯. ഛട്ഠേ ‘‘അഞ്ഞം പരിക്ഖാര’’ന്തിഏത്ഥ പരിക്ഖാരസ്സ സരൂപം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘യംകിഞ്ചീ’’തിആദി. യംകിഞ്ചി അഞ്ഞതരന്തി സമ്ബന്ധോ. കിത്തകംഅഗ്ഘനകന്തി കിം പമാണേന അഗ്ഘേന അരഹം ചീവരം. ദാതുകാമത്ഥാതി തുമ്ഹേ ദാതുകാമാ ഭവഥാതി അത്ഥോ. കതിപാഹേനാതി കതിപയാനി അഹാനി കതിപാഹം, യകാരലോപോ. കതിപയസദ്ദോഹി ദ്വിതിവാചകോ രൂള്ഹീസദ്ദോ ¶ , തേന കതിപാഹേന. സമഗ്ഘന്തി അപ്പഗ്ഘം. സംസദ്ദോ ഹി അപ്പത്ഥവാചകോതി. ഛട്ഠം.

൭. സത്തമസിക്ഖാപദം

൯൧൧. സത്തമേ ‘‘വിപക്കമിംസൂ’’തി ഏത്ഥ വിവിധം ഠാനം പക്കമിംസൂതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘തത്ഥ തത്ഥ അഗമംസൂ’’തി. അമ്ഹാകമ്പി ആഗമനന്തി സമ്ബന്ധോ.

൯൧൫. കതിപാഹേന ഉപ്പജ്ജിസ്സതീതി കതിപാഹേന ചീവരം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. തതോതി തസ്മിം ചീവരുപ്പജ്ജനകാലേതി. സത്തമം.

൮. അട്ഠമസിക്ഖാപദം

൯൧൬. അട്ഠമേ യേ നാടകം നാടേന്തി, തേ നടാ നാമാതി യോജനാ. ഇമിനാ നടകം നാടേന്തീതി നടാതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. യേ നച്ചന്തി, തേ നാടകാ നാമാതി യോജനാ. ഇമിനാ സയം നടന്തീതി നാടകാതി വചനത്ഥം ദീപേതി. വംസവരത്താദീസൂതി ഏത്ഥ വംസോ നാമ വേണു. വരത്താ നാമ നദ്ധികാ. ആദിസദ്ദേന രജ്ജുആദയോ സങ്ഗണ്ഹാതി. യേ ലങ്ഘനകമ്മം കരോന്തി, തേ ലങ്ഘകാ നാമാതി യോജനാ. മായാകാരാതി ഏത്ഥ മായാ നാമ മയനാമകേന അസുരേന സുരേ ചലയിതും കതത്താ മയസ്സ ഏസാതി മായാ, തം കരോതീതി മായാകാരോ, മയനാമകോ അസുരോയേവ. അഞ്ഞേ പന രൂള്ഹീവസേന ‘‘മായാകാരാ’’തി വുച്ചന്തി. സോകേന ഝായനം ഡയ്ഹനം സോകജ്ഝായം, സുരാനം സോകജ്ഝായം കരോതീതി സോകജ്ഝായികോ, മയനാമകോ അസുരോയേവ. അഞ്ഞേ പന രൂള്ഹീവസേന ‘‘സോകജ്ഝായികാ’’തി ¶ വുച്ചന്തി. ഇതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘സോകജ്ഝായികാ നാമ മായാകാരാ’’തി. കുമ്ഭഥുണികാ നാമാതി ഏത്ഥ വിസ്സട്ഠത്താ ഥവീയതീതി ഥുണോ, സദ്ദോ. കുമ്ഭസ്സ ഥുണോ കുമ്ഭഥുണോ. തേന കീളന്തീതി കുമ്ഭഥുണികാ, ഇതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതി ‘‘ഘടകേന കീളനകാ’’തി ഇമിനാ. ബിമ്ബിസകന്തി ചതുരസ്സഅമ്ബണതാളനം, തം വാദേന്തീതി ബിമ്ബിസകവാദകാതി. അട്ഠമം.

൯. നവമസിക്ഖാപദം

൯൨൧. നവമേ ¶ തേസന്തി യേ ‘‘ന മയം അയ്യേ സക്കോമാ’’തി വദന്തി, തേസം. ദസ്സതീതി അച്ഛാദേസ്സതീതി. നവമം.

൧൦. ദസമസിക്ഖാപദം

൯൨൭. ദസമേ യസ്സാതി കഥിനസ്സ. ഉബ്ഭാരമൂലകോതി ഉദ്ധാരമൂലകോ. സദ്ധാപരിപാലനത്ഥന്തി കഥിനുദ്ധാരം യാചന്തസ്സ സദ്ധായ പരിപാലനത്ഥന്തി. ദസമം.

നഗ്ഗവഗ്ഗോ തതിയോ.

൪. തുവട്ടവഗ്ഗോ

൧. പഠമസിക്ഖാപദ-അത്ഥയോജനാ

൯൩൩. തുവട്ടവഗ്ഗസ്സ പഠമേ ‘‘തുവട്ട നിപജ്ജായ’’ന്തി ധാതുപാഠേസു (സദ്ദനീതിധാതുമാലായം ൧൮ ടകാരന്തധാതു) വുത്തത്താ ‘‘തുവട്ടേയ്യുന്തി നിപജ്ജേയ്യു’’ന്തി വുത്തന്തി. പഠമം.

൨. ദുതിയസിക്ഖാപദം

൯൩൭. ദുതിയേ ¶ ഏകത്ഥരണപാവുരണന്തിഏത്ഥ ഉത്തരപദാനം ദ്വന്ദഭാവം, പുബ്ബപദേന ച ബാഹിരത്ഥസമാസഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ഏക’’ന്തിആദി. തത്ഥ ചേവ, ചസദ്ദേഹി ദ്വന്ദഭാവം ദീപേതി, ‘‘ഏതാസ’’ന്തിഇമിനാ ബാഹിരത്ഥസമാസഭാവം. ഏതന്തി ‘‘ഏകത്ഥരണപാവുരണാ’’തി ഏതം നാമന്തി. ദുതിയം.

൩. തതിയസിക്ഖാപദം

൯൪൧. തതിയേ ഉളാരകുലാതി ജാതിസേട്ഠകുലാ, ഇസ്സരിയഭോഗാദീഹി വാ വിപുലകുലാ. ഗുണേഹീതി സീലാദിഗുണേഹി. ‘‘ഉളാരാതി സമ്ഭാവിതാ’’തി ഇമിനാ ഇതിലോപതുല്യാധികരണസമാസം ദസ്സേതി.

‘‘അഭിഭൂതാ’’തി ¶ ഇമിനാ ‘‘അപകതാ’’തി ഏത്ഥ കരധാതു സബ്ബധാത്വത്ഥവാചീപി ഇധ അപപുബ്ബത്താ വിസേസതോ അഭിഭവനത്ഥേ വത്തതീതി ദസ്സേതി. ഏതാസന്തി ഭിക്ഖുനീനം. ‘‘സഞ്ഞാപയമാനാ’’തി ഇമിനാ സഞ്ഞാപനം സഞ്ഞത്തീതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. ഹേതൂദാഹരണാദീഹീതി ഏത്ഥ ആദിസദ്ദേന ഉപമാദയോ സങ്ഗണ്ഹാതി. ‘‘വിവിധേഹി നയേഹി ഞാപനാ’’തി ഇമിനാ വിവിധേഹി ഞാപനം വിഞ്ഞത്തീതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി.

൯൪൩. ചങ്കമനേ പദവാരഗണനായ ആപത്തിയാ ന കാരേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘നിവത്തനഗണനായാ’’തി. പദാദിഗണനായാതി പദഅനുപദാദിഗണനായാതി. തതിയം.

൪. ചതുത്ഥസിക്ഖാപദം

൯൪൯. ചതുത്ഥേ അനുത്താനട്ഠാനം നത്ഥീതി. ചതുത്ഥം.

൫. പഞ്ചമസിക്ഖാപദം

൯൫൨. പഞ്ചമേ ആണത്താ ഭിക്ഖുനീതി യോജനാ. ഇദഞ്ച പച്ചാസന്നവസേന വുത്തം യംകിഞ്ചിപി ആണാപേതും സക്കുണേയ്യത്താതി. പഞ്ചമം.

൬-൯. ഛട്ഠാദിസിക്ഖാപദം

൯൫൫. ഛട്ഠ-സത്തമ-അട്ഠമ-നവമേസു ¶ അനുത്താനവചനം നത്ഥീതി. ഛട്ഠ സത്തമ അട്ഠമ നവമാനി.

൧൦. ദസമസിക്ഖാപദം

൯൭൩. ദസമേ അഹുന്ദരികാതി തസ്മിം കാലേ, ദേസേ വാ സമ്ബാധസ്സ നാമമേതന്തി ആഹ ‘‘അഹുന്ദരികാതി സമ്ബാധാ’’തി.

൯൭൫. യഥാ ‘‘ഉത്തരിഛപ്പഞ്ചവാചാഹീ’’തി (പാചി. ൬൨-൬൫) ഏത്ഥ പഞ്ചസദ്ദോ ന കോചി അത്ഥോ, വാചാസിലിട്ഠത്ഥം ലോകവോഹാരവസേന വുത്തോ, ന ഏവമിധ, ഇധ പന അത്ഥോ അത്ഥി, പഞ്ച യോജനാനി ഗച്ഛന്തിയാപി അനാപത്തിയേവാതി ആഹ ¶ ‘‘പവാരേത്വാ…പേ… അനാപത്തീ’’തി. പച്ചാഗച്ഛതീതി പടിനിവത്തേത്വാ ആഗച്ഛതീതി. ദസമം.

തുവട്ടവഗ്ഗോ ചതുത്ഥോ.

൫. ചിത്താഗാരവഗ്ഗോ

൧. പഠമസിക്ഖാപദ-അത്ഥയോജനാ

൯൭൮. ചിത്താഗാരവഗ്ഗസ്സ പഠമേ രഞ്ഞോ കീളനട്ഠാനം അഗാരം രാജാഗാരന്തി വചനത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘രഞ്ഞോ കീളനഘര’’ന്തി. ചിത്തം അഗാരം ചിത്താഗാരം. ആരാമന്തി നഗരതോ നാതിദൂരആരാമോതി ആഹ ‘‘ഉപവന’’ന്തി. ഉയ്യാനന്തി സമ്പന്നപുപ്ഫഫലതായ ഉദ്ധം ഉല്ലോകേത്വാ മനുസ്സാ യന്തി ഗച്ഛന്തി ഏത്ഥാതി ഉയ്യാനം. പോക്ഖരണിന്തി പോക്ഖരം പദുമം നേതീതി പോക്ഖരണീ. പഞ്ചപീതി രാജാഗാരാദീനി പഞ്ചപി. സബ്ബത്ഥാതി ദസ്സനത്ഥായ ഗമനേ ച ഗന്ത്വാ പസ്സനേ ചാതി സബ്ബേസു.

൯൮൧. ‘‘അജ്ഝാരാമേ’’തിആദിനാ ¶ ആരാമേ ഠിതായ ആരാമതോ ബഹി കതേ രാജാഗാരാദികേ പസ്സന്തിയാപി അനാപത്തീതി ദസ്സേതി. താനീതി രാജാഗാരാദീനീതി. പഠമം.

൨. ദുതിയസിക്ഖാപദം

൯൮൨. ദുതിയേ അനുത്താനട്ഠാനം നത്ഥീതി. ദുതിയം.

൩. തതിയസിക്ഖാപദം

൯൮൮. തതിയേ യത്തകന്തി യത്തകം സുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. അഞ്ഛിതന്തി കഡ്ഢിതം. തസ്മിന്തി തത്തകേ സുത്തേതി സമ്ബന്ധോ. തക്കമ്ഹീതി ഏത്ഥ തക്കോതി ഏകോ അയോമയോ സുത്തകന്തനസ്സ ഉപകരണവിസേസോ. സോ ഹി തകീയതി സുത്തം ബന്ധീയതി ഏത്ഥ, ഏതേനാതി വാ തക്കോതി വുച്ചതി, തസ്മിം. കന്തനതോതി കന്തീയതേ കപ്പാസാദിഭാവസ്സ ഛിന്ദീയതേ കന്തനം, തതോ.

൯൮൯. ദസികസുത്താദിന്തി ¶ ഏത്ഥ ദസാതി വത്ഥസ്സാവയവോ. സോ ഹി ദിയ്യതി അവഖണ്ഡീയതീതി ദസാതി വുച്ചതി, തസ്സം ദസായം പവത്തം ദസികം, തമേവ സുത്തം ദസികസുത്തം. ആദിസദ്ദേന വക്ഖമാനം ദുക്കന്തിതസുത്താദിം സങ്ഗണ്ഹാതീതി. തതിയം.

൪. ചതുത്ഥസിക്ഖാപദം

൯൯൨. ചതുത്ഥേ ആദിം കത്വാതി ധോവനാദീനി ആദിം കത്വാ. ഖാദനീയാദീസൂതി പൂവഖാദനീയാദീസു. രൂപഗണനായാതി പൂവാദീനം സണ്ഠാനഗണനായ.

൯൯൩. യാഗുപാനേത്ത യാഗുസങ്ഖാതേ പാനേ. തേസന്തി മനുസ്സാനം. വേയ്യാവച്ചകരട്ഠാനേ ഠപേത്വാതി മാതാപിതരോ അത്തനോ വേയ്യാവച്ചകരട്ഠാനേ ഠപേത്വാതി. ചതുത്ഥം.

൫. പഞ്ചമസിക്ഖാപദം

൯൯൬. പഞ്ചമേ വിനിച്ഛിനന്തീതി അധികരണം വിനിച്ഛിനന്തീ ഭിക്ഖുനീതി യോജനാതി. പഞ്ചമം.

൬. ഛട്ഠസിക്ഖാപദം

൯൯൯. ഛട്ഠേ ¶ അനുത്താനവചനം നത്ഥീതി.

൭. സത്തമസിക്ഖാപദം

൧൦൦൭. സത്തമേ ‘‘പുന പരിയായേ’’തി ഏത്ഥ പരിയായസദ്ദോ വാരവേവചനോതി ആഹ ‘‘പുന വാരേ’’തി. മഹഗ്ഘചീവരന്തി മഹഗ്ഘം ആവസഥചീവരന്തി. സത്തമം.

൮. അട്ഠമസിക്ഖാപദം

൧൦൦൮. അട്ഠമേ അനിസ്സജ്ജിത്വാതി ഏത്ഥ ബ്രഹ്മദേയ്യേന ന അനിസ്സജ്ജനം, അഥ ഖോ താവകാലികമേവാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘രക്ഖനത്ഥായാ’’തിആദി.

൧൦൧൨. പടിജഗ്ഗികന്തി ¶ രക്ഖണകം. വചീഭേദന്തി ‘‘പടിജഗ്ഗാഹീ’’തി വചീഭേദം. രട്ഠേതി വിജിതേ. തഞ്ഹി രഠന്തി ഗാമനിഗമാദയോ തിട്ഠന്തി ഏത്ഥാതി രട്ഠന്തി വുച്ചതീതി. അട്ഠമം.

൯. നവമസിക്ഖാപദം

൧൦൧൫. നവമേ സിപ്പസദ്ദോ പച്ചേകം യോജേതബ്ബോ ‘‘ഹത്ഥിസിപ്പഞ്ച അസ്സസിപ്പഞ്ച രഥസിപ്പഞ്ച ധനുസിപ്പഞ്ച ഥരുസിപ്പഞ്ചാ’’തി. തത്ഥ ഥരുസിപ്പന്തി അസികീളനസിപ്പം. മന്തസദ്ദോപി പച്ചേകം യോജേതബ്ബോ ‘‘ആഥബ്ബണമന്തോ ച ഖീലനമന്തോ ച വസീകരണമന്തോ ച സോസാപനമന്തോ ചാ’’തി. തത്ഥ ആഥബ്ബണമന്തോതി ആഥബ്ബണവേദേന വിഹിതോ പരൂപഘാതകരോ മന്തോ. ഖീലനമന്തോതി സാരദാരുഖീലം മന്തേന ജപ്പിത്വാ പഥവിയം നിഖണിത്വാ ധാരണമന്തോ. വസീകരണമന്തോതി മന്തേന ജപ്പിത്വാ പരസ്സ ഉമ്മത്തഭാവമാപന്നകരണോ മന്തോ. സോസാപനമന്തോതി പരസ്സ മംസലോഹിതാദിസോസാപനമന്തോ. അഗദപയോഗോതി ഭുസവിസസ്സ പയോജനം. ആദിസദ്ദേന അഞ്ഞേപി പരൂപഘാതകരണേ സിപ്പേ സങ്ഗണ്ഹാതി. യക്ഖപരിത്തന്തി യക്ഖേഹി സമന്തതോ താണം. നാഗമണ്ഡലന്തി സപ്പാനം പവേസനനിവാരണത്ഥം മണ്ഡലബന്ധമന്തോ. ആദിസദ്ദേന വിസപടിഹനനമന്താദയോ സങ്ഗണ്ഹാതീതി. നവമം.

൧൦. ദസമസിക്ഖാപദം

൧൦൧൮. ദസമേ ¶ അനുത്താനവചനം നത്ഥീതി. ദസമം.

ചിത്താഗാരവഗ്ഗോ പഞ്ചമോ.

൬. ആരാമവഗ്ഗോ

൧. പഠമസിക്ഖാപദ-അത്ഥയോജനാ

൧൦൨൫. ആരാമവഗ്ഗസ്സ പഠമേ ഉപചാരന്തി അപരിക്ഖിത്തസ്സ ആരാമസ്സ പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനം ഉപചാരം.

൧൦൨൭. ‘‘സീസാനുലോകികാ’’തി ¶ സാമഞ്ഞതോ വുത്തേപി ഭിക്ഖുനീനമേവ സീസന്തി ആഹ ‘‘ഭിക്ഖുനീന’’ന്തി. യത്ഥാതി യസ്മിം ഠാനേതി. പഠമം.

൨. ദുതിയസിക്ഖാപദം

൧൦൨൮. ദുതിയേ അബ്ഭന്തരോതി അബ്ഭന്തരേ പരിയാപന്നോ, ജാതോ വാ. ‘‘സങ്കാമേസീ’’തി ഇമിനാ സംഹരീതി ഏത്ഥ ഹരധാതുയാ സങ്കമനത്ഥം ദസ്സേതി. ന്ഹാപിതാതി കപ്പകാ. തേ ഹി നഹാപേന്തി സോചാപേന്തീതി ന്ഹാപിതാതി വുച്ചന്തി. തന്തി കാസാവനിവാസനന്തി. ദുതിയം.

൩-൪. തതിയ-ചതുത്ഥസിക്ഖാപദം

൧൦൩൬. തതിയചതുത്ഥേസു അനുത്താനട്ഠാനം നത്ഥീതി. തതിയചതുത്ഥാനി.

൫. പഞ്ചമസിക്ഖാപദം

൧൦൪൩. പഞ്ചമേ ¶ ‘‘കുലേ മച്ഛരോ’’തി ഏത്ഥ മച്ഛരനം മച്ഛരോതി വചനത്ഥോ കാതബ്ബോ. ‘‘തം കുലം അസ്സദ്ധം അപ്പസന്ന’’ന്തി കുലസ്സ അവണ്ണം ഭാസതീതി യോജനാ. ‘‘ഭിക്ഖുനിയോ ദുസ്സീലാ പാപധമ്മാ’’തി ഭിക്ഖുനീനം അവണ്ണം ഭാസതീതി യോജനാ.

൧൦൪൫. ‘‘സന്തംയേവ ആദീനവ’’ന്തി സമ്ബന്ധിയാ സമ്ബന്ധം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘കുലസ്സ വാ ഭിക്ഖുനീനം വാ’’തി ഇമിനാ ദ്വീസു അഞ്ഞതരമേവ ന സമ്ബന്ധോ ഹോതി, അഥ ഖോ ദ്വയമ്പീതി ദസ്സേതീതി. പഞ്ചമം.

൬. ഛട്ഠസിക്ഖാപദം

൧൦൪൮. ഛട്ഠേ ഓവാദായാതി ഏത്ഥ ന യോ വാ സോ വാ ഓവാദോ ഹോതി, അഥ ഖോ ഗരുധമ്മോയേവാതി ആഹ ‘‘ഗരുധമ്മത്ഥായാ’’തി. സഹ വസതി ഏത്ഥ, ഏതേനാതി വാ സംവാസോതി വചനത്ഥേന ഉപോസഥപവാരണാ സംവാസോ നാമാതി ആഹ ‘‘ഉപോസഥപവാരണാപുച്ഛനത്ഥായാ’’തി. ‘‘പുച്ഛനത്ഥായാ’’തി ഇമിനാ ‘‘സംവാസായാ’’തി ഏത്ഥ ഉത്തരപദലോപഭാവം ദസ്സേതി. ഏത്ഥാതി ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗേ, സിക്ഖാപദേ വാ പാളിയം വാതി. ഛട്ഠം.

൭-൯. സത്തമ-അട്ഠമ-നവമസിക്ഖാപദം

൧൦൫൩. സത്തമട്ഠമനവമേസു ¶ അനുത്താനവചനം നത്ഥി. കേവലം പന ‘‘ഇമിസ്സാപീ’’തി പദം വിസേസോ, ഇമിസ്സാപി പാളിയാതി അത്ഥോതി. സത്തമട്ഠമനവമാനി.

൧൦. ദസമസിക്ഖാപദം

൧൦൬൨. ദസമേ ദ്വേ കായാ ഉപരിമകായോ ഹേട്ഠിമകായോതി. തത്ഥ കടിതോ ഉദ്ധം ഉപരിമകായോ, ഹേട്ഠാ ഹേട്ഠിമകായോ. തത്ഥ ‘‘പസാഖേ’’തി ഇദം ഹേട്ഠിമകായസ്സ നാമന്തി ആഹ ‘‘അധോകായേ’’തി. ഹീതി സച്ചം. തതോതി അധോകായതോ. ഇമിനാ പഞ്ചമീബാഹിരത്ഥസമാസം ദസ്സേതി. രുക്ഖസ്സ സാഖാ പഭിജ്ജിത്വാ ഗതാ വിയ ഉഭോ ഊരൂ പഭിജ്ജിത്വാ ഗതാതി യോജനാ.

൧൦൬൫. ഫാലേഹീതി ¶ ഏത്ഥ ഇതിസദ്ദോ ആദ്യത്ഥോ. തേന ‘‘ധോവാ’’തിആദീനി ചത്താരി പദാനി സങ്ഗണ്ഹാതി. ആണത്തിദുക്കടാനീതി ഹേട്ഠാ വുത്തേസു അട്ഠസു ദുക്കടേസു വിനയദുക്കടമേവ. സേസേസൂതി ഭിന്ദനതോ സേസേസു ഫാലനാദീസൂതി. ദസമം.

ആരാമവഗ്ഗോ ഛട്ഠോ.

൭. ഗബ്ഭിനിവഗ്ഗോ

൧. പഠമസിക്ഖാപദ-അത്ഥയോജനാ

൧൦൬൯. ഗബ്ഭിനിവഗ്ഗസ്സ പഠമേ കുച്ഛിം പവിട്ഠോ സത്തോ ഏതിസ്സാ അത്ഥീതി കുച്ഛിപവിട്ഠസത്താ. ‘‘കുച്ഛി’’ന്തിപി പാഠോ. ഇമിനാ ഗബ്ഭിനീതി ഏത്ഥ ഗബ്ഭസദ്ദോ കുച്ഛിട്ഠസത്തവാചകോതി ദസ്സേതി. ഗബ്ഭസദ്ദോ (അഭിധാനപ്പദീപികായം ൯൪൪ ഗാഥായം) ഹി കുച്ഛിട്ഠസത്തേ ച കുച്ഛിമ്ഹി ച ഓവരകേ ച വത്തതീതി. പഠമം.

൨. ദുതിയസിക്ഖാപദം

൧൦൭൩. ദുതിയേ ¶ ഥഞ്ഞം പിവതീതി പായന്തോ, ദാരകോ, സോ ഏതിസ്സാ അത്ഥീതി പായന്തീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഥഞ്ഞം പായമാനി’’ന്തി. ദുതിയം.

൩. തതിയസിക്ഖാപദം

൧൦൭൭. തതിയേ നിത്ഥരിസ്സതീതി വട്ടദുക്ഖതോ നിത്ഥരിസ്സതി.

൧൦൭൯. പാണാതിപാതാ വേരമണിന്തി ഏത്ഥ പാണാതിപാതാ വിരമതി ഇമായാതി വേരമണീതി അത്ഥേന സിക്ഖാപദം വേരമണി നാമാതി ആഹ ‘‘പാണാതിപാതാ വേരമണിസിക്ഖാപദ’’ന്തി. യം തം സിക്ഖാപദന്തി ¶ സമ്ബന്ധോ. സബ്ബത്ഥാതി ‘‘അദിന്നാദാനാ വേരമണി’’ന്തിആദീസു സബ്ബേസു വാക്യേസു. പബ്ബജിതായ സാമണേരിയാതി സമ്ബന്ധോ. ഏതാസൂതി ഛസു സിക്ഖാസൂതി. തതിയം.

൪. ചതുത്ഥസിക്ഖാപദം

൧൦൮൪. ചതുത്ഥേ ‘‘വുട്ഠാനസമ്മുതീ’’തി പദം ‘‘ഹോതീ’’തി പദേ കത്താ, ‘‘ദാതബ്ബായേവാ’’തി പദേ കമ്മന്തി. ചതുത്ഥം.

൫-൯. പഞ്ചമാദിസിക്ഖാപദം

൧൦൯൫. പഞ്ചമാദീസു നവമപരിയോസാനേസു സിക്ഖാപദേസു അനുത്താനട്ഠാനം നത്ഥീതി. പഞ്ചമഛട്ഠസത്തമട്ഠമനവമാനി.

൧൦. ദസമസിക്ഖാപദം

൧൧൧൬. ദസമേ വൂപകാസേയ്യാതി ഏത്ഥ കാസധാതുയാ ഗത്യത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഗച്ഛേയ്യാ’’തി. ദസമം.

ഗബ്ഭിനിവഗ്ഗോ സത്തമോ.

൮. കുമാരിഭൂതവഗ്ഗോ

൧-൨-൩. പഠമ-ദുതിയ-തതിയസിക്ഖാപദ-അത്ഥയോജനാ

൧൧൧൯. കുമാരിഭൂതവഗ്ഗസ്സ ¶ പഠമദുതിയതതിയേസു യാ പന താ മഹാസിക്ഖമാനാതി സമ്ബന്ധോ. സബ്ബപഠമാ ദ്വേ മഹാസിക്ഖമാനാതി ഗബ്ഭിനിവഗ്ഗേ സബ്ബാസം സിക്ഖമാനാനം പഠമം വുത്താ ദ്വേ മഹാസിക്ഖമാനാ. താ പനാതി മഹാസിക്ഖമാനാ പന. സിക്ഖമാനാഇച്ചേവ വത്തബ്ബാതി സമ്മുതികമ്മേസു ¶ സാമഞ്ഞതോ വത്തബ്ബാ. ‘‘ഗിഹിഗതാ’’തി വാ ‘‘കുമാരിഭൂതാ’’തി വാ ന വത്തബ്ബാ, വദന്തി ചേ, സമ്മുതികമ്മം കുപ്പതീതി അധിപ്പായോ. ഗിഹിഗതായാതി ഏത്ഥ ഗിഹിഗതാ നാമ പുരിസന്തരഗതാ വുച്ചതി. സാ ഹി യസ്മാ പുരിസസങ്ഖാതേന ഗിഹിനാ ഗമിയിത്ഥ, അജ്ഝാചാരവസേന, ഗിഹിം വാ ഗമിത്ഥ, തസ്മാ ഗിഹിഗതാതി വുച്ചതി. അയം സിക്ഖമാനാതി സമ്ബന്ധോ. കുമാരിഭൂതാ നാമ സാമണേരാ വുച്ചതി. സാ ഹി യസ്മാ അഗിഹിഗതത്താ കുമാരീ ഹുത്വാ ഭൂതാ, കുമാരിഭാവം വാ ഭൂതാ ഗതാ, തസ്മാ കുമാരിഭൂതാതി വുച്ചതി. തിസ്സോപീതി ഗിഹിഗതാ കുമാരിഭൂതാ മഹാസിക്ഖമാനാതി തിസ്സോപി. സിക്ഖമാനാതി സിക്ഖം മാനേതീതി സിക്ഖമാനാതി. പഠമ ദുതിയ തതിയാനി.

൪. ചതുത്ഥസിക്ഖാപദം

൧൧൩൬. ചതുത്ഥേ അനുത്താനവചനം നത്ഥീതി. ചതുത്ഥം.

൫. പഞ്ചമസിക്ഖാപദം

പഞ്ചമേ ഏത്ഥ സിക്ഖാപദേ ‘‘സങ്ഘേന പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബാ’’തി യം വചനം വുത്തം, തസ്സാതി യോജനാതി. പഞ്ചമം.

൬-൭-൮. ഛട്ഠ-സത്തമ-അട്ഠമസിക്ഖാപദം

ഛട്ഠസത്തമട്ഠമേസു അനുത്താനട്ഠാനം നത്ഥീതി. ഛട്ഠസത്തമട്ഠമാനി.

൯. നവമസിക്ഖാപദം

൧൧൫൮. നവമേ അന്തോതി അബ്ഭന്തരേ. ഇമിനാ ആത്യൂപസഗ്ഗസ്സത്ഥം ദസ്സേതി. ‘‘സോക’’ന്തിആദിനാ അന്തോ വാസേതി പവേസേതീതി ആവാസാ ¶ . സോകം ആവാസാ സോകാവാസാതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. ഘരം ഘരസാമികാ ആവിസന്തി വിയ, ഏവം അയമ്പി സോകം ആവിസതീതി യോജനാ. ഇതീതി ഏവം. യന്തി സോകം. സ്വാസ്സാതി സോ അസ്സാ. സോതി സോകോ. അസ്സാതി സിക്ഖമാനായ. ആവാസോതി ആവാസോകാസോ. ‘‘ഏദിസാ അയ’’ന്തി ഇമിനാ ‘‘അജാനന്തീ’’തി ഏത്ഥ അജാനനാകാരം ദസ്സേതീതി. നവമം.

൧൦. ദസമസിക്ഖാപദം

൧൧൬൨. ദസമേ ¶ അനാപുച്ഛാതി ഏത്ഥ ത്വാപച്ചയോ ലോപോതി ആഹ ‘‘അനാപുച്ഛിത്വാ’’തി. ദ്വിക്ഖത്തുന്തി ദ്വേ വാരേ. സകിന്തി ഏകവാരം.

൧൧൬൩. അപുബ്ബം സമുട്ഠാനസീസം ഇമസ്സാതി അപുബ്ബസമുട്ഠാനസീസം. ദ്വീസുപി ഠാനേസൂതി വാചാതോ ച കായവാചാതോ ചാതി ദ്വീസു ഠാനേസുപി. അനനുജാനാപേത്വാതി മാതാപിതൂഹി ച സാമികേന ച ന അനുജാനാപേത്വാതി. ദസമം.

൧൧. ഏകാദസമസിക്ഖാപദം

൧൧൬൭. ഏകാദസമേ തത്ഥാതി ‘‘പാരിവാസിയഛന്ദദാനേനാ’’തി വചനേ. അഞ്ഞത്രാതി അഞ്ഞം ഠാനം.

ഏകം അജ്ഝേസന്തീതി ഏകം ഭിക്ഖും ധമ്മകഥനത്ഥായ നിയ്യോജേന്തി. അഞ്ഞം പനാതി ഉപോസഥികതോ അഞ്ഞം പന.

തത്രാതി തേസു ഭിക്ഖൂസു. സുഭാസുഭം നക്ഖത്തം പഠതീതി നക്ഖത്തപാഠകോ. ദാരുണന്തി കക്ഖളം. തേതി ഭിക്ഖൂ. തസ്സാതി നക്ഖത്തപാഠകസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ. ‘‘നക്ഖത്തം പടിമാനേന്തം, അത്ഥോ ബാലം ഉപച്ചഗാ’’തിജാതകപാളി (ജാ. ൧.൧.൪൯). അയം പനേത്ഥ യോജനാ – നക്ഖത്തം പടിമാനേന്തം ബാലം അത്ഥോ ഹിതം ഉപച്ചഗാ ഉപസമീപേ അതിക്കമിത്വാ അഗാതി. ഏകാദസമം.

൧൨. ദ്വാദസമസിക്ഖാപദം

൧൧൭൦. ദ്വാദസമേ ¶ നപ്പഹോതീതി ഭിക്ഖുനിയോ നിവാസാപേതും ന സക്കോതീതി. ദ്വാദസമം.

൧൩. തേരസമസിക്ഖാപദം

൧൧൭൫. തേരസമേ ഏകം വസ്സന്തി ഏത്ഥ വസ്സസദ്ദോ സംവച്ഛരപരിയായോ, ഉപയോഗവചനഞ്ച ഭുമ്മത്ഥേ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഏകസ്മിം സംവച്ഛരേ’’തി. തേരസമം.

കുമാരിഭൂതവഗ്ഗോ അട്ഠമോ.

൯. ഛത്തുപാഹനവഗ്ഗോ

൧. പഠമസിക്ഖാപദ-അത്ഥയോജനാ

൧൧൮൧. ഛത്തവഗ്ഗസ്സ ¶ പഠമേ കദ്ദമാദീനീതി ചിക്ഖല്ലാദീനി. ആദിസദ്ദേന ഉദകാദീനി സങ്ഗണ്ഹാതി. ഗച്ഛാദീനീതി ഖുദ്ദപാദപാദീനി. ആദിസദ്ദേന അഞ്ഞാനിപി ഛത്തം ധാരേതും അസക്കുണേയ്യാനി സമ്ബാധട്ഠാനാനി സങ്ഗണ്ഹാതീതി. പഠമം.

൨. ദുതിയസിക്ഖാപദം

൧൧൮൪. ദുതിയേ യാനേനാതി യന്തി ഇച്ഛിതട്ഠാനം സുഖേന ഗച്ഛന്തി അനേനാതി യാനന്തി. ദുതിയം.

൩. തതിയസിക്ഖാപദം

൧൧൯൧. തതിയേ ‘‘വിപ്പകിരിയിംസൂ’’തി കിരിയാപദസ്സ കത്തുനാ അവിനാഭാവതോ കത്താരം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘മണയോ’’തി. മണയോതി ച രതനാനീതി. തതിയം.

൪. ചതുത്ഥസിക്ഖാപദം

൧൧൯൪. ചതുത്ഥേ സീസൂപഗാദീസൂതി ആദിസദ്ദേന ഗീവൂപഗാദയോ സങ്ഗണ്ഹാതി. യം യന്തി അലങ്കാരന്തി. ചതുത്ഥം.

൫. പഞ്ചമസിക്ഖാപദം

൧൧൯൯. പഞ്ചമേ ¶ ഗന്ധേന ചാതി ഗന്ധേതി അത്തനോ വത്ഥും സൂചേതി പകാസേതീതി ഗന്ധോ. വണ്ണകേന ചാതി വിലേപനേന ച. തഞ്ഹി വണ്ണയതി ഛവിസോഭം പകാസേതീതി വണ്ണകന്തി വുച്ചതി. ചസദ്ദേന സമാഹാരദ്വന്ദവാക്യം ദീപേതീതി. പഞ്ചമം.

൬. ഛട്ഠസിക്ഖാപദം

൧൨൦൨. ഛട്ഠേ ¶ അനുത്താനവചനം നത്ഥീതി. ഛട്ഠം.

൭. സത്തമസിക്ഖാപദം

൧൨൦൮. സത്തമേ ഉമ്മദ്ദനേതി ഉപ്പീളിത്വാ മദ്ദനേ. സംബാഹനേപീതി പുനപ്പുനം ബാഹനേപീതി. സത്തമം.

൮-൧൦. അട്ഠമാദിസിക്ഖാപദം

൧൨൧൦. അട്ഠമാദീസു തീസു അനുത്താനവചനം നത്ഥീതി. അട്ഠമനവമദസമാനി.

൧൧. ഏകാദസമസിക്ഖാപദം

൧൨൧൪. ഏകാദസമേ അഭിമുഖമേവാതി അഭിമുഖേ ഏവ. മുഖസ്സ ഹി അഭി അഭിമുഖന്തി വചനത്ഥോ കാതബ്ബോ, സത്തമിയാ അംകാരോ. ഇമിനാ പുരതോതി ഏത്ഥ തോപച്ചയോ ഭുമ്മത്ഥേ ഹോതീതി ദസ്സേതി. ഉപചാരന്തി ദ്വാദസഹത്ഥൂപചാരന്തി. ഏകാദസമം.

൧൨. ദ്വാദസമസിക്ഖാപദം

൧൨൧൯. ദ്വാദസമേ ‘‘അനോകാസകത’’ന്തിപദസ്സ അയുത്തസമാസഭാവഞ്ച വിസേസനപരപദബാഹിരസമാസഭാവഞ്ച ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘അകതഓകാസ’’ന്തി. ഓകാസോ ന കതോ യേനാതി അനോകാസകതോ, ഭിക്ഖു, തം. ‘‘അനിയമേത്വാ’’തി ഇമിനാ ‘‘അനോദിസ്സാ’’തി പദസ്സ ത്വാപച്ചയന്തഭാവം ദസ്സേതീതി. ദ്വാദസമം.

൧൩. തേരസമസിക്ഖാപദം

൧൨൨൬. തേരസമേ ¶ ഉപചാരേപീതി അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനസങ്ഖാതേ ഉപചാരേപി.

൧൨൨൭. ‘‘അച്ഛിന്നചീവരികായാ’’തി ¶ സാമഞ്ഞതോ വുത്തേപി വിസേസോയേവാധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘സങ്കച്ചികചീവരമേവാ’’തി. സമന്തതോ പുരിസാനം ദസ്സനം കന്തീയതി ഛിന്ദീയതി ഏത്ഥാതി സങ്കച്ചി, അധക്ഖകഉബ്ഭനാഭിട്ഠാനം, സങ്കച്ചേ നിവസിതബ്ബന്തി സംകച്ചികം, തമേവ ചീവരന്തി സങ്കച്ചികചീവരന്തി. തേരസമം.

ഛത്തുപാഹനവഗ്ഗോ നവമോ.

സബ്ബാനേവ സിക്ഖാപദാനീതി സമ്ബന്ധോ. തതോതി തേഹി അട്ഠാസീതിസതസിക്ഖാപദേഹി, അപനേത്വാതി സമ്ബന്ധോ.

തത്രാതി തേസു ഖുദ്ദകേസു. ഏത്ഥാതി ദസസു സിക്ഖാപദേസൂതി.

ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗേ ഖുദ്ദകവണ്ണനായ

യോജനാ സമത്താ.

൫. പാടിദേസനീയസിക്ഖാപദ-അത്ഥയോജനാ

ഖുദ്ദകാനം അനന്തരാ പാടിദേസനീയാ നാമ അട്ഠ യേ ധമ്മാ സങ്ഖേപേനേവ സങ്ഗഹം ആരൂള്ഹാ സങ്ഗീതികാരേഹി, തേസം അട്ഠന്നം പാടിദേസനീയനാമകാനം ധമ്മാനം സങ്ഖേപേനേവ ഏസാ വണ്ണനാ പവത്തതേതി യോജനാ.

൧൨൨൮. യാനി സബ്ബിതേലാദീനീതി സമ്ബന്ധോ. ഹീതി വിത്ഥാരോ. ഏത്ഥാതി അട്ഠസു പാടിദേസനീയേസു. പാളിവിനിമുത്തകേസൂതി പാളിതോ വിനിമുത്തകേസു. സബ്ബേസൂതി അഖിലേസു സബ്ബിതേലാദീസൂതി.

ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗേ പാടിദേസനീയവണ്ണനായ യോജനാ സമത്താ.

പനാതി പക്ഖന്തരജോതകോ. യേ ധമ്മാ ഉദ്ദിട്ഠാതി സമ്ബന്ധോ. തേസന്തി പാടിദേസനീയാനം. പുന തേസന്തി സേഖിയഅധികരണസമഥധമ്മാനം.

തന്തി ¶ ¶ അത്ഥവിനിച്ഛയം, വിദൂ വദന്തീതി സമ്ബന്ധോ. യകാരോ പദസന്ധികരോ. അയം പനേത്ഥ യോജനാ – തേസം പാടിദേസനീയാനം അനന്തരാ യേ ച സേഖിയാ പഞ്ചസത്തതി യേ ച ധമ്മാ, ചസദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോ, അധികരണവ്ഹയാ അധികരണസമഥനാമകാ സത്ത യേ ച ധമ്മാ ഭഗവതാ ഉദ്ദിട്ഠാ, തേസം സേഖിയഅധികരണസമഥധമ്മാനം യോ അത്ഥവിനിച്ഛയോ വിഭങ്ഗേ മയാ വുത്തോ, താദിസമേവ തം അത്ഥവിനിച്ഛയം ഭിക്ഖുനീനം വിഭങ്ഗേപി വിദൂ വദന്തി യസ്മാ, തസ്മാ തേസം ധമ്മാനം സേഖിയഅധികരണസമഥധമ്മാനം യാ അത്ഥവണ്ണനാ തത്ഥ മഹാവിഭങ്ഗേ വിസും മയാ ന വുത്താ. ഇമാ അത്ഥവണ്ണനാ ഇധാപി ഭിക്ഖുനീനം വിഭങ്ഗേപി, പിസദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോ, മയാ ന വുത്തായേവാതി. നകാരോ ദ്വീസു കിരിയാസു യോജേതബ്ബോ.

‘‘സബ്ബാസവപഹം മഗ്ഗം, പുഞ്ഞകമ്മേന ചിമിനാ;

ഉപ്പാദേത്വാ സസന്താനേ, സത്താ പസ്സന്തു നിബ്ബുതി’’ന്തി.

അയം ഗാഥാ ഏതരഹി പോത്ഥകേസു നത്ഥി, ടീകാസു പന അത്ഥി. തസ്മാ ഏവമേത്ഥ യോജനാ വേദിതബ്ബാ – ഇമിനാ പുഞ്ഞകമ്മേന ച വിഭങ്ഗവണ്ണനായ കതേന ഇമിനാ പുഞ്ഞകമ്മേന ച അഞ്ഞേന പുഞ്ഞകമ്മേന ച. ചസദ്ദോ ഹി അവുത്തസമ്പിണ്ഡനത്ഥോ. സത്താ സബ്ബേ സത്താ സബ്ബാസവപഹം സബ്ബേസം ആസവാനം വിഘാതകം മഗ്ഗം അരഹത്തമഗ്ഗം സസന്താനേ അത്തനോ നിയകജ്ഝത്തേ ഉപ്പാദേത്വാ ജനേത്വാ നിബ്ബുതിം ഖന്ധപരിനിബ്ബാനം ഞാണാലോചനേന പസ്സന്തൂതി.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയസംവണ്ണനായ

ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗവണ്ണനായ

യോജനാ സമത്താ.

ജാദിലഞ്ഛിതനാമേന, നേകാനം വാചിതോ മയാ;

ഭിക്ഖുനീനം വിഭങ്ഗസ്സ, സമത്തോ യോജനാനയോതി.

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

മഹാവഗ്ഗയോജനാ

൧. മഹാഖന്ധകം

൧. ബോധികഥാ

ഏവൂഭതോവിഭങ്ഗസ്സ ¶ ¶ , കത്വാന യോജനാനയം;

മഹാവഗ്ഗഖന്ധകസ്സ, കരിസ്സം യോജനാനയം.

ഉഭിന്നന്തി ഉഭയേസം. പാതിമോക്ഖാനന്തി പാതിമോക്ഖവിഭങ്ഗാനം. പാതിമോക്ഖഗഹണേന ഹേത്ഥ തേസം വിഭങ്ഗോപി ഗഹിതോ അഭേദേന വാ ഉത്തരപദലോപവസേന വാ. ഖന്ധകന്തി പഞ്ഞത്തിസമൂഹം. ഖന്ധസദ്ദോ ഹേത്ഥ പഞ്ഞത്തിവാചകോ. വിനയപഞ്ഞത്തിയോ വുച്ചന്തി ‘‘ഖന്ധോ’’തി. തേസം സമൂഹോ ഖന്ധകോ. അഥവാ ഖന്ധോതി രാസി. ഖന്ധസദ്ദോ ഹി രാസത്ഥവാചകോ. വിനയപഞ്ഞത്തിരാസി വുച്ചതി ‘‘ഖന്ധോ’’തി. കകാരോ പകാസകവാചകോ. ഖന്ധാനം വിനയപഞ്ഞത്തിരാസീനം കോ പകാസകോതി ഖന്ധകോ, ¶ തം ഖന്ധകം. അയം പനേത്ഥ യോജനാ – ഉഭിന്നം പാതിമോക്ഖാനം സങ്ഗീതിസമനന്തരം ഖന്ധകോവിദാ ഖന്ധകേസു കുസലാ മഹാഥേരാ യം ഖന്ധകം സങ്ഗായിംസു, തസ്സ ഖന്ധകസ്സ ദാനി സംവണ്ണനാക്കമോ യസ്മാ സമ്പത്തോ, തസ്മാ തസ്സ ഖന്ധകസ്സ അയം അനുത്താനത്ഥവണ്ണനാ ഹോതീതി.

യേ അത്ഥാതി സമ്ബന്ധോ. ഹിസദ്ദോ പദാലങ്കാരോ. യേസന്തി പദാനം. തേതി തേ അത്ഥേ. ഭവേതി ഭവേയ്യ, ഭവിതും സക്കുണേയ്യാതി അത്ഥോ. തേസന്തി അത്ഥാനം. കിന്തി കിം പയോജനം. തേതി അത്ഥേ, ഞാതുന്തി സമ്ബന്ധോ. അഥവാ തേതി അത്ഥാ, അവണ്ണിതാതി സമ്ബന്ധോ. തേസംയേവാതി അത്ഥാനമേവ. അയം പനേത്ഥ യോജനാ – പദഭാജനീയേ യേസം പദാനം യേ അത്ഥാ ഭഗവതാ പകാസിതാ, തേസം പദാനന്തി പാഠസേസോ, തേ അത്ഥേ പുന വദേയ്യാമ ചേ, കദാ പരിയോസാനം സംവണ്ണനായ പരിനിട്ഠാനം ഭവേ, ന ഭവേയ്യാതി അധിപ്പായോ. യേ ചേവ അത്ഥാ ഉത്താനാ, തേസം സംവണ്ണനായ കിം പയോജനം, ന പയോജനന്തി അധിപ്പായോ. അധിപ്പായാനുസന്ധീഹി ച അധിപ്പായേന ച അനുസന്ധിനാ ച ബ്യഞ്ജനേന ച യേ പന അത്ഥാ അനുത്താനാ, തേ അത്ഥേ, അത്ഥാ വാ അവണ്ണിതാ ¶ യസ്മാ ഞാതും ന സക്കാ, തസ്മാ തേസംയേവ അത്ഥാനം അയം സംവണ്ണനാനയോ ഹോതീതി. ഇതിസദ്ദോ പരിസമാപനത്ഥോ.

൧. ‘‘തേന…പേ… വേരഞ്ജായ’’ന്തിആദീസു (പാരാ. ൧) കരണവചനേ വിസേസകാരണമത്ഥി വിയ, ‘‘തേന…പേ… പഠമാഭിസമ്ബുദ്ധോ’’തി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി നത്ഥീതി യോജനാ. അസദിസോപമായം. കിഞ്ചാപിസദ്ദോ ഗരഹത്ഥജോതകോ, പന-സദ്ദോ സമ്ഭാവനത്ഥജോതകോ. ‘‘കരണവചനേനേവാ’’തി ഏത്ഥ ഏവകാരേന ഉപയോഗവചനം വാ ഭുമ്മവചനം വാ നിവാരേതി. അഭിലാപോതി അഭിമുഖം അത്ഥം ലപതീതി അഭിലാപോ, സദ്ദോ. ആദിതോതി വേരഞ്ജകണ്ഡതോ. ഏതന്തി ‘‘തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ ഉരുവേലായ’’ന്തിആദിവചനം. ‘‘അഞ്ഞേസുപീ’’തി വത്വാ തമേവത്ഥം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ഇതോ പരേസൂ’’തി.

യദി വിസേസകാരണം നത്ഥി, കിം പനേതസ്സ വചനേ പയോജനന്തി ചോദേന്തോ ആഹ ‘‘കിം പനേതസ്സാ’’തിആദി. ഏതസ്സാതി ‘‘തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ ഉരുവേലായ’’ന്തിആദിവചനസ്സ. നിദാനദസ്സനം പയോജനം നാമാതി യോജനാ. തമേവത്ഥം വിഭാവേതുമാഹ ‘‘യാ ഹീ’’തിആദി. യാ പബ്ബജ്ജാ ചേവ യാ ഉപസമ്പദാ ച ഭഗവതോ അനുഞ്ഞാതാതി യോജനാ. യാനി ച അനുഞ്ഞാതാനീതി സമ്ബന്ധോ. താനീതി പബ്ബജ്ജാദീനി. അഭിസമ്ബോധിന്തി അരഹത്തമഗ്ഗഞാണപദട്ഠാനം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണഞ്ച സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപദട്ഠാനം അരഹത്തമഗ്ഗഞാണഞ്ച. ബോധിമഹാമണ്ഡേതി മഹന്താനം മഗ്ഗഞാണസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണാനം പസന്നട്ഠാനേ ബോധിരുക്ഖമൂലേതി അത്ഥോ. ഏവന്തിആദി നിഗമനം.

തത്ഥാതി ¶ യം ‘‘തേന സമയേന ഉരുവേലായ’’ന്തിആദിവചനം വുത്തം, തത്ഥ. ഉരുവേലായന്തി ഏത്ഥ ഉരുസദ്ദോ മഹന്തപരിയായോതി ആഹ ‘‘മഹാവേലായ’’ന്തി. ‘‘വാലികരാസിമ്ഹീ’’തി ഇമിനാ വേലാസദ്ദസ്സ രാസത്ഥം ദസ്സേതി, കാലസീമാദയോ നിവത്തേതി. യദി പന ‘‘ഉരൂ’’തി വാലികായ നാമം, ‘‘വേലാ’’തി മരിയാദായ, ഏവഞ്ഹി സതി നനു ഉരുയാ വേലാതി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോതി ആഹ ‘‘വേലാതിക്കമനഹേതു ആഹടാ ഉരു ഉരുവേലാ’’തി. ഇമിനാ ¶ വേലായ അതിക്കമോ വേലാ ഉത്തരപദലോപവസേന, വേലായ ആഹടാ ഉരു ഉരുവേലാ പദവിപരിയായവസേനാതി ദസ്സേതി. ഏത്ഥാതി ‘‘ഉരുവേലായ’’ന്തിപദേ. തമേവത്ഥം വിഭാവേന്തോ ആഹ ‘‘അതീതേ കിരാ’’തിആദി. അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധേ പബ്ബജിത്വാതി സമ്ബന്ധോ. താപസപബ്ബജ്ജന്തി ഇസിപബ്ബജ്ജം, ന സമണപബ്ബജ്ജം. കതികവത്തന്തി കരണം കതം, കതേന പവത്തം കതികം, തമേവ വത്തം കതികവത്തം. അകംസു കിരാതി സമ്ബന്ധോ. യോതി യോ കോചി. അഞ്ഞോതി അത്തനാ അപരോ. സോ ആകിരതൂതി സമ്ബന്ധോ. പത്തപുടേനാതി പണ്ണേന കതേന പുടേന. തതോതി കതികവത്തകരണതോ. തത്ഥാതി തസ്മിം പദേസേ. തതോതി മഹാവാലികരാസിജനനതോ, പരന്തി സമ്ബന്ധോ. നന്തി തം പദേസം. തന്തി മഹാവാലികരാസിം.

‘‘ബോധിരുക്ഖമൂലേ’’തി ഏത്ഥ അസ്സത്ഥരുക്ഖസ്സ ഉപചാരവസേന ബോധീതി നാമലഭനം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ബോധി വുച്ചതി ചതൂസു മഗ്ഗേസു ഞാണ’’ന്തിആദി. ഇമിനാ ചത്താരി സച്ചാനി ബുജ്ഝതീതി ബോധീതി വചനത്ഥേന ചതൂസു മഗ്ഗേസു ഞാണം ബോധി നാമാതി ദസ്സേതി. ഏത്ഥാതി ബോധിമ്ഹി, ബോധിയം വാ. സമീപത്ഥേ ചേതം ഭുമ്മവചനം. രുക്ഖോപീതി പിസദ്ദേന ന മഗ്ഗഞാണമേവാതി ദസ്സേതി. മൂലേതി ആസന്നേ. പഠമാഭിസമ്ബുദ്ധോതി അനുനാസികലോപവസേന സന്ധീതി ആഹ ‘‘പഠമം അഭിസമ്ബുദ്ധോ’’തി. ‘‘ഹുത്വാ’’തി ഇമിനാ ‘‘പഠമ’’ന്തിപദസ്സ ഭാവനപുംസകം ദസ്സേതി. സബ്ബപഠമംയേവാതി സബ്ബേസം ജനാനം പഠമമേവ അഭിസമ്ബുദ്ധോ ഹുത്വാതി സമ്ബന്ധോ. ഏകോ ഏവ പല്ലങ്കോ ഏകപല്ലങ്കോതി അവധാരണസമാസം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഏകേനേവ പല്ലങ്കേനാ’’തി. ‘‘സകിം…പേ… ആഭുജിതേനാ’’തി ഇമിനാ അവധാരണഫലം ദസ്സേതി. പല്ലങ്കോതി ച ഊരുബദ്ധാസനം. വിമുത്തിസുഖം പടിസംവേദീതി ഏത്ഥ തദങ്ഗാദീസു (പടി. മ. അട്ഠ. ൧.൧.൧൦൪) പഞ്ചസു വിമുത്തീസു പടിപ്പസ്സദ്ധിസങ്ഖാതാ ഫലസമാപത്തി ഏവാധിപ്പേതാതി ആഹ ‘‘ഫലസമാപത്തിസുഖ’’ന്തി. ഫലസമാപത്തീതി അരഹത്തഫലസമാപത്തി. സാ ഹി വിരുദ്ധേഹി ഉപക്കിലേസേഹി മുച്ചിതട്ഠേന വിമുത്തീതി വുച്ചതി, തായ സമ്പയുത്തം സുഖം വിമുത്തിസുഖം, ചതുത്ഥജ്ഝാനികം അരഹത്തഫലസമാപത്തിസുഖം. അഥവാ തായ ജാതം സുഖം വിമുത്തിസുഖം, സകലകിലേസദുക്ഖൂപസമസുഖം ¶ . ‘‘പടിസംവേദയമാനോ’’തിഇമിനാ ‘‘പടിസംവേദീ’’തി ഏത്ഥ ണീപച്ചയസ്സ കത്തുത്ഥം ദസ്സേതി. പുനപ്പുനം സുട്ഠു വദതി അനുഭവതീതി പടിസംവേദീ. പടിസംവേദീ ഹുത്വാ നിസീദീതി സമ്ബന്ധോ.

പച്ചയാകാരന്തി ¶ അവിജ്ജാദിപച്ചയാനം ഉപ്പാദാകാരം. കസ്മാ പച്ചയാകാരോ പടിച്ചസമുപ്പാദോ നാമാതി ആഹ ‘‘പച്ചയാകാരോ ഹീ’’തിആദി. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. ‘‘അഞ്ഞമഞ്ഞ’’ന്തിഇമിനാ ‘‘പടിച്ചാ’’തിപദസ്സ കമ്മം ദസ്സേതി, ‘‘സഹിതേ’’തിഇമിനാ സംസദ്ദസ്സത്ഥം. ‘‘ധമ്മേ’’തിഇമിനാ തസ്സ സരൂപം. ഏത്ഥാതി ഇമിസ്സം വിനയട്ഠകഥായം. തത്ഥാതി ‘‘അനുലോമപടിലോമ’’ന്തിപദേ, അനുലോമപടിലോമേസു വാ. സ്വേവ പച്ചയാകാരോ വുച്ചതീതി യോജനാ. ‘‘അത്തനാ കത്തബ്ബകിച്ചകരണതോ’’തിഇമിനാ അനുലോമസദ്ദസ്സ സഭാവത്ഥം ദസ്സേതി. സ്വേവാതി പച്ചയാകാരോ ഏവ. തം കിച്ചന്തി അത്തനാ കത്തബ്ബം തം കിച്ചം. തസ്സ അകരണതോതി അത്തനാ കത്തബ്ബകിച്ചസ്സ അകരണതോ. ഇമിനാ പടിലോമസദ്ദസ്സ സഭാവത്ഥം ദസ്സേതി. പുരിമനയേനേവാതി ‘‘അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ’’തിആദിനാ പുരിമനയേനേവ. വാതി അഥവാ. പവത്തിയാതി സംസാരപവത്തിയാ. അനുലോമോതി അനുകൂലോ, അനുരൂപോ വാ. ഇതരോതി ‘‘അവിജ്ജായത്വേവാ’’തിആദിനാ വുത്തോ പച്ചയാകാരോ. തസ്സാതി പവത്തിയാ. പടിലോമോതി പടിവിരുദ്ധോ, ഏത്ഥാതി ‘‘അനുലോമപടിലോമ’’ന്തിപദേ. അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോതി ഏത്ഥ അത്ഥോ ഏവാതി സമ്ഭവതോ തസ്സ ഫലം വാ ‘‘സദ്ദന്തരത്ഥാപോഹനേന സദ്ദോ അത്ഥം വദതീ’’തി വചനതോ (ഉദാ. അട്ഠ. ൧; ദീ. നി. ടീ. ൧.൧; മ. നി. ടീ. ൧.മുലപരിയായസുത്തവണ്ണനാ; സം. നി. ടീ. ൧.൧.ഓഘതരയസുത്തവണ്ണനാ; അ. നി. ടീ. ൧.൧.രുപാദിവഗ്ഗവണ്ണനാ) സദ്ദന്തരത്ഥാപോഹനം വാ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ആദിതോ പനാ’’തിആദി. യാവസദ്ദോ അവധിവചനോ. യാവ അന്തം പാപേത്വാതി സമ്ബന്ധോ. ഇതോതി ഇമേഹി വുത്തേഹി ദ്വീഹി അത്ഥേഹി. ‘‘മനസാകാസീ’’തി ഏത്ഥ ഇകാരലോപവസേന സന്ധീതി ആഹ ‘‘മനസി അകാസീ’’തി. തത്ഥാതി ‘‘മനസാകാസീ’’തിപദേ. യഥാതി യേനാകാരേന. ഇദന്തി ഇമം ആകാരം. തത്ഥാതി ‘‘അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ’’തിആദിപാഠേ അവയവത്ഥോ ഏവം വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. സമാസമജ്ഝേ തസദ്ദേന പുബ്ബപദസ്സേവ ലിങ്ഗവചനാനി ഗഹേതബ്ബാനീതി ആഹ ‘‘അവിജ്ജാ ച സാ പച്ചയോ ചാ’’തി ¶ . വാക്യേ പന തസദ്ദേന പരപദസ്സേവ ലിങ്ഗവചനാനി ഗഹേതബ്ബാനി. ‘‘അവിജ്ജാപച്ചയാ’’തിപദം ‘‘സമ്ഭവന്തീ’’തിപദേന സമ്ബന്ധിതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘തസ്മാ അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ സമ്ഭവന്തീ’’തി. സബ്ബപദേസൂതി ‘‘സങ്ഖാരപച്ചയാ വിഞ്ഞാണ’’ന്തിആദീസു സബ്ബേസു പദേസു.

യഥാ പനാതി യേനാകാരേന പന. ഇദന്തി ഇമം ആകാരം. തത്ഥാതി ‘‘അവിജ്ജായ…പേ… നിരോധോ’’തിആദിവാക്യേ. അവിജ്ജായത്വേവാതി ഏത്ഥ ‘‘ഭദ്ദിയോത്വേവാ’’തിആദീസു വിയ ‘‘ഭദ്ദിയോ ഇതി ഏവാ’’തി പദച്ഛേദോ കത്തബ്ബോ, ന ഏവം ‘‘അവിജ്ജായ ഇതി ഏവാ’’തി, അഥ ഖോ ‘‘അവിജ്ജായ തു ഏവാ’’തി കാതബ്ബോതി ആഹ ‘‘അവിജ്ജായ തു ഏവാ’’തി. ‘‘പ അതിമോക്ഖം അതിപമോക്ഖ’’ന്തിആദീസു (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) വിയ ഉപസഗ്ഗബ്യത്തയേന വുത്തം, ഏവമിധ ¶ നിപാതബ്യത്തയേന വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. തത്ഥ ഏവസദ്ദേന സത്തജീവാദയോ നിവത്തേതി. തുസദ്ദോ പക്ഖന്തരത്ഥജോതകോ. അനുലോമപക്ഖതോ പടിലോമസങ്ഖാതം പക്ഖന്തരം മനസാകാസീതി അത്ഥോ. അസേസവിരാഗനിരോധസദ്ദോ അയുത്തസമാസോ, ഉത്തരപദേന ച തതിയാസമാസോതി ആഹ ‘‘വിരാഗസങ്ഖാതേന മഗ്ഗേന അസേസനിരോധാ’’തി. തത്ഥ അസേസസദ്ദം വിരാഗസദ്ദേന സമ്ബന്ധമകത്വാ നിരോധസദ്ദേന സമ്ബന്ധം കത്വാ അത്ഥസ്സ ഗഹണം അയുത്തസമാസോ നാമ. ‘‘മഗ്ഗേനാ’’തിഇമിനാ വിരാഗസദ്ദസ്സത്ഥം ദസ്സേതി. മഗ്ഗോ ഹി വിരജ്ജനട്ഠേന വിരാഗോതി വുച്ചതി. സങ്ഖാരനിരോധോതി ഏത്ഥ മഗ്ഗേന നിരോധത്താ അനുപ്പാദനിരോധോ ഹോതീതി ആഹ ‘‘സങ്ഖാരാനം അനുപ്പാദനിരോധോ ഹോതീ’’തി. അനുപ്പാദനിരോധോതി ച അനുപ്പാദേന നിരോധോ സമുച്ഛേദവസേന നിരുദ്ധത്താ. ഏവന്തി യഥാ അവിജ്ജായത്വേവ അസേസവിരാഗനിരോധാ സങ്ഖാരനിരോധോ, ഏവം തഥാതി അത്ഥോ. തത്ഥാതി ‘‘ഏവമേതസ്സാ’’തിആദിവചനേ. കേവലസദ്ദോ സകലപരിയായോതി ആഹ ‘‘സകലസ്സാ’’തി, അനവസേസസ്സാതി അത്ഥോ. അഥവാ സത്തജീവാദീഹി അമിസ്സിതത്താ അമിസ്സത്ഥോതി ആഹ ‘‘സുദ്ധസ്സ വാ’’തി. ‘‘സത്തവിരഹിതസ്സാ’’തി ഇമിനാ സുദ്ധഭാവം ദസ്സേതി. ദുക്ഖക്ഖന്ധസ്സാതി ഏത്ഥ ഖന്ധസദ്ദോ രാസത്ഥവാചകോതി ആഹ ‘‘ദുക്ഖരാസിസ്സാ’’തി.

ഏതമത്ഥം ¶ വിദിത്വാതി ഏത്ഥ ഏതസദ്ദസ്സ വിസയം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘യ്വായ’’ന്തിആദി. തത്ഥ ‘‘അവിജ്ജാദിവസേന…പേ… നിരോധോ ഹോതീ’’തി യ്വായം അത്ഥോ വുത്തോതി യോജനാ. സമുദയോ ച ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. വിദിതവേലായന്തി പാകടവേലായം പസിദ്ധകാലേതി അത്ഥോ. ഇമം ഉദാനന്തി ഏത്ഥ ഇമസദ്ദോ വുച്ചമാനാപേക്ഖോ. തസ്മിം അത്ഥേ വിദിതേ സതീതി യോജനാ. പജാനനതായാതി പകാരേന ജാനനഭാവസ്സ. സോമനസ്സയുത്തഞാണസമുട്ഠാനന്തി സോമനസ്സേന ഏകുപ്പാദാദിവസേന യുത്തേന ഞാണേന സമുട്ഠാനം, യുത്തം വാ ഞാണസങ്ഖാതം സമുട്ഠാനം ഉദാനന്തി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ ഉദാനന്തി കേനട്ഠേന ഉദാനം? ഉദാനട്ഠേന, മോദനട്ഠേന, കീളനട്ഠേന ചാതി അത്ഥോ. കിമിദം ഉദാനം നാമ? പീതിവേഗസമുട്ഠാപിതോ ഉദാഹാരോ. യഥാ (ഉദാ. അട്ഠ. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ) ഹി യം തേലാദിമിനിതബ്ബവത്ഥു മാനം ഗഹേതും ന സക്കോതി വിസന്ദിത്വാ ഗച്ഛതി, തം ‘‘അവസേകോ’’തി വുച്ചതി. യഞ്ച ജലം തളാകം ഗഹേതും ന സക്കോതി, അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ ഗച്ഛതി, തം ‘‘ഓഘോ’’തി വുച്ചതി. ഏവമേവം യം പീതിവേഗസമുട്ഠാപിതം വിതക്കവിപ്ഫാരം ഹദയം സന്ധാരേതും ന സക്കോതി, സോ അധികോ ഹുത്വാ അന്തോ അസണ്ഠഹിത്വാ വചീദ്വാരേന നിക്ഖമന്തോ പടിഗ്ഗാഹകനിരപേക്ഖോ ഉദാഹാരവിസേസോ ‘‘ഉദാന’’ന്തി വുച്ചതി. ‘‘അത്തമനവാചം നിച്ഛാരേസീ’’തി ഇമിനാ ഉദധാതുസ്സ ഉദാഹാരത്ഥം ദസ്സേതി.

തസ്സാതി ഉദാനസ്സ അത്ഥോ ഏവം വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. യദാതി ഏത്ഥ ദാപച്ചയസ്സ അത്ഥവാക്യം ¶ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘യസ്മിം കാലേ’’തി. ഹവേതി ‘‘ബ്യത്ത’’ന്തി ഇമസ്മിം അത്ഥേ നിപാതോ. ബ്യത്തം പാകടന്തി ഹി അത്ഥോ. പാതുഭവന്തീതി ഏത്ഥ പാതുനിപാതസ്സ അത്ഥസ്സ ‘‘ഹവേ’’തി നിപാതേന വുത്തത്താ ഭൂധാതുസ്സേവ അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി. അനുലോമ പടിലോമ പച്ചയാകാര പടിവേധസാധകാതി അനുലോമതോ ച പടിലോമതോ ച പച്ചയാകാരസ്സ പടിവിജ്ഝനസ്സ സാധകാ. ബോധിപക്ഖിയധമ്മാതി ബോധിയാ മഗ്ഗഞാണസ്സ പക്ഖേ ഭവാ സത്തതിംസ ധമ്മാ. അഥവാ പാതുനിപാതേന സഹ ‘‘ഭവന്തീ’’തിപദസ്സ അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പകാസന്തീ’’തി. ഇമസ്മിം നയേ ഹവേസദ്ദോ ഏകംസത്ഥവാചകോ. ഹവേ ഏകംസേനാതി ഹി അത്ഥോ. അഭിസമയവസേനാതി മഗ്ഗഞാണവസേന ¶ . മഗ്ഗഞാണഞ്ഹി യസ്മാ അഭിമുഖം ചത്താരി സച്ചാനി സമേച്ച അയതി ജാനാതി, തസ്മാ അഭിസമയോതി വുച്ചതി.

‘‘കിലേസസന്താപനട്ഠേനാ’’തി ഇമിനാ ആഭുസോ കിലേസേ താപേതീതി ആതാപോതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. ന വീരിയസാമഞ്ഞം ഹോതി, അഥ ഖോ സമ്മപ്പധാനവീരിയമേവാതി ആഹ ‘‘സമ്മപ്പധാനവീരിയവതോ’’തി. ഇമിനാ ആതാപീതി ഏത്ഥ ഈപച്ചയസ്സ വന്തുഅത്ഥം ദസ്സേതി. ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനലക്ഖണേന ചാതി കസിണാദിആരമ്മണം ഉപഗന്ത്വാ നിജ്ഝാനസഭാവേന അട്ഠസമാപത്തിസങ്ഖാതേന ഝാനേന ച. ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനലക്ഖണേന ചാതി അനിച്ചാദിലക്ഖണം ഉപഗന്ത്വാ നിജ്ഝാനസഭാവേന വിപസ്സനാമഗ്ഗഫലസങ്ഖാതേന ഝാനേന ച. ‘‘ബാഹിതപാപസ്സാ’’തി ഇമിനാ ബാഹിതോ അണോ പാപോ അനേനാതി ബ്രാഹ്മണോതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. അണസദ്ദോ ഹി പാപപരിയായോ. ‘‘ഖീണാസവസ്സാ’’തി ഇമിനാ തസ്സ സരൂപം ദസ്സേതി. അഥസ്സാതി അഥ അസ്സ, തസ്മിം കാലേ ബ്രാഹ്മണസ്സാതി അത്ഥോ. യാ ഏതാ കങ്ഖാ വുത്താതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘കോ നു ഖോ…പേ… അവോചാ’’തിആദിനാ (സം. നി. ൨.൧൨) നയേന ച തഥാ ‘‘കതമം നു ഖോ…പേ… അവോചാ’’തിആദിനാ (സം. നി. ൨.൩൫) നയേന ച പച്ചയാകാരേ വുത്താതി യോജനാ. നോ കല്ലോ പഞ്ഹോതി അയുത്തോ പഞ്ഹോ, ദുപ്പഞ്ഹോ ഏസോതി അത്ഥോ. തഥാതി ഏവം, തതോ അഞ്ഞഥാ വാ. യാ ച സോളസ കങ്ഖാ (മ. നി. ൧.൧൮; സം. നി. ൨.൨൦) ആഗതാതി സമ്ബന്ധോ. അപടിവിദ്ധത്താ കങ്ഖാതി യോജനാ. സോളസ കങ്ഖാതി അതീതവിസയാ പഞ്ച, അനാഗതവിസയാ പഞ്ച, പച്ചുപ്പന്നവിസയാ ഛാതി സോളസവിധാ കങ്ഖാ. വപയന്തീതി വി അപയന്തി, ഇകാരലോപേനായം സന്ധി. വിത്യൂപസഗ്ഗോ ധാത്വത്ഥാനുവത്തകോ, അപയന്തി – സദ്ദോ അപഗമനത്ഥോതി ആഹ ‘‘അപഗച്ഛന്തീ’’തി. ‘‘നിരുജ്ഝന്തീ’’തിഇമിനാ അപഗമനത്ഥമേവ പരിയായന്തരേന ദീപേതി. ‘‘കസ്മാ’’തി ഇമിനാ ‘‘യതോ പജാനാതി സഹേതുധമ്മ’’ന്തി വാക്യസ്സ പുബ്ബവാക്യകാരണഭാവം ദസ്സേതി. സഹേതുധമ്മന്തി ഏത്ഥ സഹ അവിജ്ജാദിഹേതുനാതി സഹേതു, സങ്ഖാരാദികോ പച്ചയുപ്പന്നധമ്മോ. സഹേതു ച സോ ധമ്മോ ചാതി സഹേതുധമ്മോതി വചനത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അവിജ്ജാദികേനാ’’തിആദി ¶ . ‘‘പടിവിജ്ഝതീ’’തി ഇമിനാ പജാനാ തീതി ¶ ഏത്ഥ ഞാധാതുയാ അവബോധനത്ഥം ദസ്സേതി, മാരണതോസനാദികേ അത്ഥേ നിവത്തേതി. ഇതീതി തസ്മാ, വപയന്തീതി യോജനാ.

൨. പച്ചയക്ഖയസ്സാതി പച്ചയാനം ഖയട്ഠാനസ്സ അസങ്ഖതസ്സാതി യോജനാ. തത്രാതി ദുതിയഉദാനേ. ഖീയന്തി പച്ചയാ ഏത്ഥാതി ഖയം, നിബ്ബാനന്തി ആഹ ‘‘പച്ചയാനം ഖയസങ്ഖാതം നിബ്ബാന’’ന്തി. ‘‘അഞ്ഞാസീ’’തി ഇമിനാ അവേദീതി ഏത്ഥ വിദധാതുയാ ഞാണത്ഥം ദസ്സേതി, അനുഭവനലാഭാദികേ നിവത്തേതി. തസ്മാ വപയന്തീതി സമ്ബന്ധോ. വുത്തപ്പകാരാതി പഠമഉദാനേ വുത്തസദിസാ. ധമ്മാതി ബോധിപക്ഖിയധമ്മാ, ചതുഅരിയസച്ചധമ്മാ വാ.

൩. ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസീതി സമ്ബന്ധോ. യേന മഗ്ഗേന വിദിതോതി യോജനാ. തത്രാതി തതിയഉദാനേ. സോ ബ്രാഹ്മണോ തിട്ഠതീതി സമ്ബന്ധോ. തേഹി ഉപ്പന്നേഹി ബോധിപക്ഖിയധമ്മേഹി വാ യസ്സ അരിയമഗ്ഗസ്സ ചതുസച്ചധമ്മാ പാതുഭൂതാ, തേന അരിയമഗ്ഗേന വാ വിധൂപയന്തി യോജനാ. വുത്തപ്പകാരന്തി സുത്തനിപാതേ വുത്തപ്പകാരം. മാരസേനന്തി കാമാദികം ദസവിധം മാരസേനം. ‘‘വിധമേന്തോ’’തിഇമിനാ വിധൂപയന്തി ഏത്ഥ ധൂപധാതുയാ വിധമനത്ഥം ദസ്സേതി, ലിമ്പനത്ഥാദയോ നിവത്തേതി. ‘‘വിദ്ധം സേന്തോ’’തിഇമിനാ വിധമേന്തോതി ഏത്ഥ ധമുധാതുയാ ധംസനത്ഥം ദസ്സേതി, സദ്ദത്ഥാദയോ നിവത്തേതി. ‘‘സൂരിയോവ ഓഭാസയ’’ന്തിപദസ്സ ‘‘സൂരിയോ ഇവാ’’തി അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘യഥാ’’തിആദി. സൂരിയോതി ആദിച്ചോ. സോ ഹി യസ്മാ പഠമകപ്പികാനം സൂരം ജനേതി, തസ്മാ സൂരിയോതി വുച്ചതി. അബ്ഭുഗ്ഗതോതി അഭിമുഖം ഉദ്ധം ആകാസം ഗതോ, അബ്ഭം വാ ആകാസം ഉഗ്ഗതോ. അബ്ഭസദ്ദോ ഹി ആകാസപരിയായോ. ആകാസോ ഹി യസ്മാ ആഭുസോ ഭാതി ദിപ്പതി, തസ്മാ ‘‘അബ്ഭ’’ന്തി വുച്ചതി. അയം പനേത്ഥ ഓപമ്മസംസന്ദനം – യഥാ സൂരിയോ ഓഭാസയന്തോ തിട്ഠതി, ഏവം ബ്രാഹ്മണോ സച്ചാനി പടിവിജ്ഝന്തോ. യഥാ സൂരിയോ അന്ധകാരം വിധമേന്തോ തിട്ഠതി, ഏവം ബ്രാഹ്മണോ മാരസേനമ്പി വിധൂപയന്തോതി.

ഏത്ഥാതി ഏതേസു തീസു ഉദാനേസു. പഠമം ഉദാനം ഉപ്പന്നന്തി സമ്ബന്ധോ. ഇമിസ്സാ ഖന്ധകപാളിയാ ഉദാനപാളിം സംസന്ദന്തോ ആഹ ‘‘ഉദാനേ പനാ’’തിആദി ¶ . ഉദാനേ പന വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. തന്തി ഉദാനേ വുത്തവചനം, വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. അച്ചയേനാതി അതിക്കമേന, തമേവത്ഥം വിഭാവേന്തോ ആഹ ‘‘തദാ ഹീ’’തിആദി. തദാതി ‘‘സ്വേ ആസനാ വുട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി രത്തിം ഉപ്പാദിതമനസികാരകാലേ. ഭഗവാ മനസാകാസീതി സമ്ബന്ധോ. പുരിമാ ദ്വേ ഉദാനഗാഥാ ആനുഭാവദീപികാ ഹോന്തീതി യോജനാ. തസ്സാതി പച്ചയാകാരപജാനനപച്ചയക്ഖയാധിഗമസ്സ. ഏകേകമേവാതി ¶ അനുലോമപടിലോമേസു ഏകേകമേവ. പഠമയാമഞ്ചാതി അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം, നിരന്തരം പഠമയാമകാലന്തി അത്ഥോ. ഇധ പനാതി ഇമസ്മിം ഖന്ധകേ പന. തമേവത്ഥം വിത്ഥാരേന്തോ ആഹ ‘‘ഭഗവാ ഹീ’’തിആദി. തത്ഥ ഭഗവാ ഉദാനേസീതി സമ്ബന്ധോ. വിസാഖപുണ്ണമായാതി വിസാഖായ യുത്തായ പുണ്ണമായ. ‘‘അരുണോ ഉഗ്ഗമിസ്സതീ’’തി വത്തബ്ബസമയേതി സമ്ബന്ധോ. സബ്ബഞ്ഞുതന്തി സബ്ബഞ്ഞുഭാവം, അനാവരണഞാണന്തി അത്ഥോ. തതോതി അരുണുഗ്ഗമനതോ. തം ദിവസന്തി ഭുമ്മത്ഥേ ഉപയോഗവചനം, തസ്മിം ദിവസേതി ഹി അത്ഥോ. അച്ചന്തസംയോഗേ വാ, തം ദിവസം കാലന്തി ഹി അത്ഥോ. ഏവം മനസി കത്വാതി യഥാ തം ദിവസം അനുലോമപടിലോമം മനസാകാസി, ഏവം മനസി കത്വാതി അത്ഥോ. ഇതീതി ഏവം. ‘‘ബോധിരുക്ഖമൂലേ…പേ… നിസീദീ’’തി ഏവം വുത്തം തം സത്താഹന്തി യോജനാ. തത്ഥേവാതി ബോധിരുക്ഖമൂലേയേവ.

൨. അജപാലകഥാ

൪. ന ഭഗവാതി ഏത്ഥ നകാരോ ‘‘ഉപസങ്കമീ’’തി പദേന യോജേതബ്ബോ, ന ഉപസങ്ഖമീതി ഹി അത്ഥോ. തമ്ഹാ സമാധിമ്ഹാതി തതോ അരഹത്തഫലസമാപത്തിസമാധിതോ. അനന്തരമേവ അനുപസങ്കമനം ഉപമായ ആവികരോന്തോ ആഹ ‘‘യഥാ പനാ’’തിആദി. ഇച്ചേവം വുത്തം ന ഹോതീതി യോജനാ. ഇദന്തി ഇദം അത്ഥജാതം. ഏത്ഥാതി ‘‘ഭുത്വാ സയതീ’’തി വാക്യേ. ഏവന്തി ഉപമേയ്യജോതകോ. ഇധാപീതി ഇമിസ്സം ‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ’’തിആദിപാളിയമ്പി. ഇദന്തി അയമത്ഥോ ദീപിതോ ഹോതീതി യോജനാ. ഏത്ഥാതി ‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ’’തിആദിപാഠേ.

അപരാനിപീതി പല്ലങ്കസത്താഹതോ അഞ്ഞാനിപി. തത്രാതി ‘‘അപരാനിപീ’’തിആദിവചനേ. ഭഗവതി നിസിന്നേ സതീതി യോജനാ. കിരസദ്ദോ വിത്ഥാരജോതകോ ¶ . കിം നു ഖോതി പരിവിതക്കനത്ഥേ നിപാതോ. ഏകച്ചാനന്തി അപ്പേസക്ഖാനം ഏകച്ചാനം. താസന്തി ദേവതാനം. ബലാധിഗമട്ഠാനന്തി ബലേന തേജസാ അധിഗമട്ഠാനം. അനിമിസേഹീതി ഉമ്മിസേഹി. സത്താഹന്തി കമ്മത്ഥേ ചേതം ഉപയോഗവചനം, അച്ചന്തസംയോഗേ വാ. ഏവഞ്ഹി സതി ‘‘കാല’’ന്തി കമ്മം വേദിതബ്ബം. തം ഠാനന്തി അനിമിസേഹി അക്ഖീഹി ഓലോകിയമാനട്ഠാനം. അഥാതി അനിമിസസത്താഹസ്സ അനന്തരേ. രതനചങ്കമേതി രതനമയേ ചങ്കമേ. തം ഠാനന്തി ചങ്കമട്ഠാനം. തതോതി ചങ്കമസത്താഹതോ. രതനഘരന്തി രതനമയം ഗേഹം. തത്ഥാതി രതനഘരേ അഭിധമ്മപിടകം വിചിനന്തോതി സമ്ബന്ധോ. ഏത്ഥാതി രതനഘരേ, അഭിധമ്മപിടകേ വാ, നിദ്ധാരണേ ചേതം ഭുമ്മവചനം. തം ഠാനന്തി അഭിധമ്മപിടകവിചിനനട്ഠാനം.

ഏവന്തിആദി പുബ്ബവചനസ്സ നിഗമവസേന പച്ഛിമവചനസ്സ അനുസന്ധിനിദസ്സനം. തേനാതി അജപാലാനം ¶ നിസീദനകാരണേന. അസ്സാതി നിഗ്രോധസ്സ. ‘‘അജപാലനിഗ്രോധോത്വേവ നാമ’’ന്തി ഇമിനാ ഉപചാരവസേന നാമലഭനം ദസ്സേതി. അജപാ ബ്രാഹ്മണാ ലന്തി നിവാസം ഗണ്ഹന്തി ഏത്ഥാതി അജപാലോ, ഉണ്ഹകാലേ വാ അന്തോപവിട്ഠേ അജേ അത്തനോ ഛായായ പാലേതീതി അജപാലോ, അജപാലോ ച സോ നിഗ്രോധോ ചേതി അജപാലനിഗ്രോധോതി വചനത്ഥാനിപി പകരണന്തരേസു (ഉദാ. അട്ഠ. ൪) ദസ്സിതാനി. തത്രാപീതി അജപാലനിഗ്രോധേപി. ബോധിതോതി ബോധിരുക്ഖതോ. ഏത്ഥാതി അജപാലനിഗ്രോധേ. ഭഗവതി നിസിന്നേതി യോജനാ. തത്ഥാതി ‘‘അഥ ഖോ അഞ്ഞതരോ’’തിആദിവചനേ. സോതി ബ്രാഹ്മണോ. ദിട്ഠമങ്ഗലികോ നാമാതി ദിട്ഠസുതമുതസങ്ഖാതേസു തീസു മങ്ഗലികേസു ദിട്ഠമങ്ഗലികോ നാമ കിരാതി അത്ഥോ. ‘‘മാനവസേന…പേ… വുച്ചതീ’’തി ഇമിനാ ‘‘ഹുംഹു’’ന്തി കരോതീതി ഹുംഹുങ്കോ, ഹുംഹുങ്കോ ജാതി സഭാവോ ഇമസ്സാതി ഹുംഹുങ്കജാതികോതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി.

തേനാതി ബ്രാഹ്മണേന. സിഖാപ്പത്തന്തി അഗ്ഗപ്പത്തം. തസ്സാതി ഉദാനസ്സ. യോതി പുഗ്ഗലോ, പടിജാനാതീതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘ന ദിട്ഠമങ്ഗലികതായാ’’തി ഇമിനാ അവധാരണഫലം ദസ്സേതി. ‘‘ബാഹിതപാപധമ്മത്താ’’തി ഇമിനാ ബാഹിതോ ¶ പാപോ ധമ്മോ അനേനാതി ബാഹിതപാപധമ്മോതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. ‘‘ഹുംഹുങ്കാരപഹാനേനാ’’തി ഇമിനാ നത്ഥി ഹുംഹുങ്കാരോ ഇമസ്സാതി നിഹുംഹുങ്കോതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. രാഗാദികസാവാഭാവേനാതി ഇമിനാ നത്ഥി രാഗാദികസാവോ ഇമസ്സാതി നിക്കസാവോതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. ‘‘ഭാവനാനുയോഗയുത്തചിത്തതായാ’’തി ഇമിനാ യതം അനുയുത്തം അത്തം ചിത്തം ഇമസ്സാതി യതത്തോതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. ഏത്ഥ ഹി യതസദ്ദോ വീരിയവാചകോ, യതധാതുയാ നിപ്ഫന്നോ, അത്തസദ്ദോ ചിത്തപരിയായോ. യതസദ്ദസ്സ യമുധാതുയാ ച നിപ്ഫന്നഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘സീലസംവരേന വാ’’തിആദി. ‘‘സഞ്ഞതചിത്തതായാ’’തി ഇമിനാ യമതി സംയമതീതി യതം, യതം അത്തം ചിത്തം ഇമസ്സാതി യതത്തോതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. സച്ചാനി വിദന്തി ജാനന്തീതി വേദാനീതി വചനത്ഥേന മഗ്ഗഞാണാനി വേദാനി നാമാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ചതുമഗ്ഗഞാണസങ്ഖാതേഹി വേദേഹീ’’തി. ‘‘ചതുമഗ്ഗഞാണസങ്ഖാതാന’’ന്തി വിഭത്തിപരിണാമം കത്വാ ‘‘വേദാന’’ന്തിപദേന യോജേതബ്ബോ. അന്തന്തി നിബ്ബാനം. തഞ്ഹി യസ്മാ സങ്ഖാരാനം അവസാനേ ജാതം, തസ്മാ അന്തന്തി വുച്ചതി. പുന അന്തന്തി അരഹത്തഫലം. തഞ്ഹി യസ്മാ മഗ്ഗസ്സ പരിയോസാനേ പവത്തം, തസ്മാ അന്തന്തി വുച്ചതി. ‘‘മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയസ്സ വുസിതത്താ’’തി ഇമിനാ വുസിതം മഗ്ഗസങ്ഖാതം ബ്രഹ്മചരിയം അനേനാതി വുസിതബ്രഹ്മചരിയോതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. ധമ്മേന ബ്രഹ്മവാദം വദേയ്യാതി വുത്തവചനസ്സ അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ബ്രാഹ്മണോ അഹന്തി ഏതം വാദം ധമ്മേന വദേയ്യാ’’തി. ധമ്മേനാതി ഭൂതേന സഭാവേന. ലോകേതി ഏത്ഥ സത്തലോകോവാധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘സകലേ ലോകസന്നിവാസേ’’തി.

൩. മുചലിന്ദകഥാ

൫. അകാലമേഘോതി ¶ ഏത്ഥ വപ്പാദികാലസ്സ അഭാവാ ന അകാലോ ഹോതി, അഥ ഖോ വസ്സകാലേ അസമ്പത്തത്താ അകാലോതി ആഹ ‘‘അസമ്പത്തേ വസ്സകാലേ’’തി. ‘‘ഉപ്പന്നമേഘോ’’തി ഇമിനാ അകാലേ ഉപ്പന്നോ മേഘോ അകാലമേഘോതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. ഗിമ്ഹാനം പച്ഛിമേ മാസേതി ജേട്ഠമൂലമാസേ. തസ്മിന്തി മേഘേ. സീതവാതദുദ്ദിനീതി ഏത്ഥ സീതേന വാതേന ദൂസിതം ദിനം ഇമിസ്സാ വട്ടലികായാതി സീതവാതദുദ്ദിനീതി വചനത്ഥം ¶ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സാ ച പനാ’’തിആദി. സാ ച പന സത്താഹവട്ടലികാ സീതവാതദുദ്ദിനീ നാമ അഹോസീതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘സമീപേ പോക്ഖരണിയാ നിബ്ബത്തോ’’തി ഇമിനാ മുചലിന്ദസ്സ സമീപേ നിബ്ബത്തോ മുചലിന്ദോതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. മുചലിന്ദോതി ച നിചുലോ. സോ നീപോതി ച പിയകോതി ച വുച്ചതി. നാഗസ്സ ഭോഗോ ഏകോപി സത്താഭുജത്താ ‘‘ഭോഗേഹീ’’തി ബഹുവചനവസേന വുത്തം. തസ്മിന്തി നാഗരാജേ ഠിതേ സതീതി യോജനാ. തസ്സാതി നാഗരാജസ്സ. തസ്മാതി യസ്മാ ഭണ്ഡാഗാരഗബ്ഭപമാണം അഹോസി, തസ്മാ. ഠാനസ്സ കാരണം പരിദീപേതി അനേനാതി ഠാനകാരണപരിദീപനം ‘‘മാ ഭഗവന്തം സീത’’ന്തിആദിവചനം. സോതി നാഗരാജാ. ഹീതി സച്ചം. പാളിയം ‘‘ബാധയിത്ഥാ’’തി കിരിയാപദം അജ്ഝാഹരിതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘മാ സീതം ഭഗവന്തം ബാധയിത്ഥാ’’തി. തത്ഥാതി ‘‘മാ ഭഗവന്തം സീത’’ന്തിആദിവചനേ. സത്താഹവട്ടലികായ സതീതി സമ്ബന്ധോ. തമ്പീതി ഉണ്ഹമ്പി. നന്തി ഭഗവന്തം. തസ്സാതി നാഗരാജസ്സ. ഉബ്ബിദ്ധന്തി ഉദ്ധം ഛിദ്ദം. വിദ്ധഛിദ്ദസദ്ദാ ഹി പരിയായാ. ആകാസം മേഘപടലപടിച്ഛന്നം ആസന്നം വിയ ഹോതി, മേഘപടലവിഗമേ ദൂരം വിയ ഉപട്ഠാതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘മേഘവിഗമേന ദൂരീഭൂത’’ന്തി. വിഗതവലാഹകന്തി ഏത്ഥ വിഗതസദ്ദോ അപഗതത്ഥവാചകോ, വലാഹകസദ്ദോ മേഘപരിയായോതി ആഹ ‘‘അപഗതമേഘ’’ന്തി. ഇന്ദനീലമണി വിയ ദിബ്ബതീതി ദേവോതി വചനത്ഥേന ആകാസോ ദേവോ നാമാതി ആഹ ‘‘ദേവന്തി ആകാസ’’ന്തി. അത്തനോ രൂപന്തി അത്തനോ നാഗസണ്ഠാനം. ഇമിനാ സകവണ്ണന്തി ഏത്ഥ സകസദ്ദോ അത്തവാചകോ, വണ്ണസദ്ദോ സണ്ഠാനവേവചനോതി ദസ്സേതി.

സുഖോ വിവേകോതി ഏത്ഥ തദങ്ഗ വിക്ഖമ്ഭന സമുച്ഛേദ പടിപ്പസ്സദ്ധിനിസ്സരണവിവേകസങ്ഖാതേസു പഞ്ചസു വിവേകേസു നിബ്ബാനസങ്ഖാതോ നിസ്സരണവിവേകോ ച കായചിത്തഉപധിവിവേകസങ്ഖാതേസു തീസു വിവേകേസു നിബ്ബാനസങ്ഖാതോ ഉപധിവിവേകോ ച ഗഹേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘നിബ്ബാനസങ്ഖാതോ ഉപധിവിവേകോ’’തി. ‘‘ചതുമഗ്ഗഞാണസന്തോസേനാ’’തി ഇമിനാ തുട്ഠസ്സാതി ഏത്ഥ പിണ്ഡപാതസന്തോസാദികേ നിവത്തേതി. സുതധമ്മസ്സാതി ഏത്ഥ സുതസദ്ദോ വിസ്സുതപരിയായോതി ആഹ ‘‘പകാസിതധമ്മസ്സാ’’തി, പാകടസച്ചധമ്മസ്സാതി അത്ഥോ. പസ്സതോതി ഏത്ഥ മംസചക്ഖുസ്സ കരണഭാവേന ¶ ¶ ആസങ്കാ ഭവേയ്യാതി ആഹ ‘‘ഞാണചക്ഖുനാ’’തി. ‘‘അകുപ്പനഭാവോ’’തി ഇമിനാ അബ്യാപജ്ജന്തി ഏത്ഥ ബ്യാപാദസദ്ദസ്സ ദോസവാചകഭാവോ ച ണ്യപച്ചയസ്സ ഭാവത്ഥോ ച ദസ്സിതോ. ഏതേനാതി ‘‘അബ്യാപജ്ജ’’ന്തിപദേന. മേത്താപുബ്ബഭാഗോതി അബ്യാപജ്ജസ്സ പുബ്ബഭാഗേ മേത്തായ ഉപ്പന്നഭാവോ. പാണഭൂതേസു സംയമോതി ഏത്ഥ പാണഭൂതസദ്ദാ വേവചനഭാവേന സത്തേസു ഏവ വത്തന്തീതി ആഹ ‘‘സത്തേസു ചാ’’തി. കരുണാപുബ്ബഭാഗോതി സംയമസ്സ പുബ്ബഭാഗേ കരുണായ ഉപ്പന്നഭാവോ. യാതി യാ വിരാഗതാ. അനാഗാമിമഗ്ഗസ്സ കാമരാഗസ്സ അനവസേസപഹാനത്താ വുത്തം ‘‘ഏതേന അനാഗാമിമഗ്ഗോ കഥിതോ’’തി. യാഥാവമാനസ്സ അരഹത്തമഗ്ഗേന നിരുദ്ധത്താ വുത്തം ‘‘അസ്മി…പേ… കഥിത’’ന്തി. ഇതോതി അരഹത്തതോ.

൪. രാജായതനകഥാ

൬. പാചീനകോണേതി പുരത്ഥിമഅസ്സേ, പുബ്ബദക്ഖിണദിസാഭാഗേതി അത്ഥോ. രാജായതനരുക്ഖന്തി ഖീരികാരുക്ഖം. തേന ഖോ പന സമയേനാതി ഏത്ഥ തസദ്ദസ്സ വിസയം പുച്ഛിത്വാ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘കതരേന സമയേനാ’’തി. നിസിന്നസ്സ ഭഗവതോതി യോജനാ. ദേവരാജസദ്ദസ്സ അഞ്ഞേ പജാപതിആദയോ ദേവരാജാനോ നിവത്തേതും ‘‘സക്കോ’’തി വുത്തം. തന്തി ഹരീതകം. പരിഭുത്തമത്തസ്സേവ ഭഗവതോതി സമ്ബന്ധോ. നിസിന്നേ ഭഗവതി.

‘‘തേന ഖോ പന സമയേനാ’’തി ഇമിനാ യേന സമയേന ഭഗവാ രാജായതനമൂലേ നിസീദി, തേന ഖോ പന സമയേനാതി അത്ഥം ദസ്സേതി. ഉക്കലജനപദതോതി ഉക്കലനാമകാ ജനപദമ്ഹാ. യസ്മിം ദേസേ ഭഗവാ വിഹരതി, തം ദേസന്തി യോജനാ. ഏത്ഥാതി ‘‘തം ദേസം അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നാ’’തിപദേ. തേസന്തി വാണിജാനം. ഞാതിസാലോഹിതസദ്ദാനം അഞ്ഞമഞ്ഞവേവചനത്താ ‘‘ഞാതീ’’തി വുത്തേ സാലോഹിതസദ്ദസ്സ അത്ഥോ സിദ്ധോതി ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ഞാതിഭൂതപുബ്ബാ ദേവതാ’’തി. സാതി ദേവതാ. നേസന്തി വാണിജാനം. തതോതി അപവത്തനകാരണാ. തേതി വാണിജാ ¶ . ഇദന്തി അപവത്തനം. ബലിന്തി ഉപഹാരം. തേസന്തി വാണിജാനം. ‘‘സബ്ബിമധുഫാണിതാദീഹി യോജേത്വാ’’തി പദം പുബ്ബാപരാപേക്ഖം, തസ്മാ മജ്ഝേ വുത്തം. പതിമാനേഥാതി ഏത്ഥ മാന പൂജായം പേമനേതി ധാതുപാഠേസു (സദ്ദനീതിധാതുമാലായം ൧൮ നകാരന്തധാതു) വുത്തത്താ പൂജനപേമനം നാമ അത്ഥതോ ഉപട്ഠഹനന്തി ആഹ ‘‘ഉപട്ഠഹഥാ’’തി. തം വോതി ഏത്ഥ തംസദ്ദോ പതിമാനനവിസയോ, വോസദ്ദോ തീസു വോസദ്ദേസു തുമ്ഹസദ്ദസ്സ കാരിയോ വോസദ്ദോ, സോ ച ചതുത്ഥ്യത്ഥോതി ആഹ ‘‘തം പതിമാനം തുമ്ഹാക’’ന്തി. വോകാരോ ഹി തിവിധോ തുമ്ഹസദ്ദസ്സ കാരിയോ, യോവചനസ്സ കാരിയോ, പദപൂരണോതി. തത്ഥ തുമ്ഹസദ്ദസ്സ കാരിയോ പഞ്ചവിധോ പച്ചത്തഉപയോഗകരണസമ്പദാനസാമിവചനവസേനാതി. തത്ഥ തുമ്ഹസദ്ദകാരിയോ സമ്പദാനവചനോ ¶ ഇധാധിപ്പേതോ. തേനാഹ ‘‘തുമ്ഹാക’’ന്തി. ‘‘യ’’ന്തിസദ്ദസ്സ വിസയോ പടിഗ്ഗഹണത്ഥോതി ആഹ ‘‘യം പടിഗ്ഗഹണ’’ന്തി. അസ്സാതി ഭവേയ്യ. യോ പത്തോ അഹോസീതി യോജനാ. അസ്സാതി ഭഗവതോ. സോതി പത്തോ. സുജാതായ ആഗച്ഛന്തിയാ ഏവാതി സമ്ബന്ധോ. അനാദരേ ചേതം സാമിവചനം. തേനാതി അന്തരധായഹേതുനാ. അസ്സാതി ഭഗവതോ. ഹത്ഥേസൂതി കരണത്ഥേ ചേതം ഭുമ്മവചനം. ഹത്ഥേഹീതി ഹി അത്ഥോ. കിമ്ഹീതി കേന.

ഇതോതി ആസള്ഹീമാസജുണ്ഹപക്ഖപഞ്ചമിതോ. ഏത്തകം കാലന്തി ഏതം പമാണം ഏകൂനപഞ്ഞാസദിവസകാലം. ജിഘച്ഛാതി ഘസിതുമിച്ഛാ. പിപാസാതി പാതുമിച്ഛാ. അസ്സാതി ഭഗവതോ. ചേതസാ-ചേതോസദ്ദാനം സമ്ബന്ധാപേക്ഖത്താ തേസം സമ്ബന്ധം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘അത്തനോ’’തി ച ‘‘ഭഗവതോ’’തി ച. ഇമേഹി സമ്ബന്ധിസദ്ദാനമസദിസത്താ സമ്ബന്ധോപി അസദിസോതി ദസ്സേതി. അത്തനോതി ചതുന്നം മഹാരാജാനം. സമാസോയേവ അവയവീപധാനോ ഹോതി, വാക്യം പന അവയവപധാനോയേവാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ചതൂഹി ദിസാഹീ’’തി. പാളിയം ‘‘ആഗന്ത്വാ’’തി പാഠസേസോ യോജേതബ്ബോ. ‘‘സിലാമയേ’’തി ഇമിനാ സിലാമയമേവ സേലാമയന്തി അത്ഥം ദസ്സേതി. ഇദന്തി ‘‘സേലാമയേ പത്തേ’’തി വചനം. യേതി മുഗ്ഗവണ്ണസിലാമയേ പത്തേ. തതോതി ഇന്ദനീലമണിമയപത്തഉപനാമനതോ, പരന്തി സമ്ബന്ധോ. തേസന്തി ചതുന്നം മഹാരാജാനം. ചത്താരോപി അധിട്ഠഹീതി സമ്ബന്ധോ ¶ . യഥാതി യേനാകാരേന, അധിട്ഠിയമാനേതി യോജനാ. ഏകസദിസോതി ഏകംസേന സദിസോ. അധിട്ഠിതേ പത്തേതി സമ്ബന്ധോ. പത്തേതി ച കരണത്ഥേ ഭുമ്മവചനം. പത്തേന പടിഗ്ഗഹേസീതി ഹി അത്ഥോ. പച്ചഗ്ഘേതി ഏത്ഥ ഏകാരോ സ്മിംവചനസ്സ കാരിയോതി ആഹ ‘‘പച്ചഗ്ഘസ്മി’’ന്തി. പടി അഗ്ഘന്തി പദവിഭാഗം കത്വാ പടിസദ്ദോ പാടേക്കത്ഥോ, ‘‘അഗ്ഘ’’ന്തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തേപി മഹഗ്ഘത്ഥോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പാടേക്കം മഹഗ്ഘസ്മി’’ന്തി. ഇമിനാ ചത്താരോ ഏകതോ ഹുത്വാ ന മഹഗ്ഘാ ഹോന്തി, പാടേക്കം പന മഹഗ്ഘാ ഹോന്തീതി ദസ്സേതി. അഥ വാ സഉപസഗ്ഗോ പച്ചഗ്ഘസദ്ദോ അഭിനവപരിയായോതി ആഹ ‘‘അഭിനവേ’’തി. അഭിനവോതി ച അചിരതനവത്ഥുസ്സ നാമം. അചിരതനവത്ഥു അചിരതനത്താ അബ്ഭുണ്ഹം വിയ ഹോതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘അബ്ഭുണ്ഹേ’’തി. ‘‘തങ്ഖണേ നിബ്ബത്തസ്മി’’ന്തി ഇമിനാ തമേവത്ഥം വിഭാവേതി. ദ്വേവാചികാതിപദസ്സ സമാസവസേന ച തദ്ധിതവസേന ച നിപ്ഫന്നഭാവം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ദ്വേ വാചാ’’തിആദി. പത്താതി ഏത്ഥ ഏകോ ഇതിസദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോ. ഇതി തസ്മാ ദ്വേവാചികാഇതി അത്ഥോതി യോജനാ. തേതി വാണിജാ. അഥാതി തസ്മിം കാലേ. തേതി കേസേ. തേസന്തി വാണിജാനം. പരിഹരഥാതി അത്തനോ അഭിവാദനപച്ചുട്ഠാനട്ഠാനന്തി പടിഗ്ഗഹേത്വാ, പരിച്ഛിന്ദിത്വാ വാ ഹരഥാതി അത്ഥോ. തേതി വാണിജാ. അമതേനേവാതി അമതേന ഇവ, അഭിസിത്താ ഇവാതി യോജനാ.

൫. ബ്രഹ്മയാചനകഥാ

൭. ഭഗവാ ¶ ഉപസങ്കമീതി സമ്ബന്ധോ. തസ്മിന്തി അജപാലനിഗ്രോധേ. ആചിണ്ണസമാചിണ്ണോതി ആചരിതോ സമ്മാചരിതോ, ന ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ ആചിണ്ണോ, അഥ ഖോ സബ്ബബുദ്ധാനം ആചിണ്ണസമാചിണ്ണോ, അതിആചിണ്ണോ നിച്ചാചിണ്ണോതി അത്ഥോ. സങ്ഖേപേന വുത്തമത്ഥം വിത്ഥാരേന്തോ ആഹ ‘‘ജാനന്തി ഹീ’’തിആദി. ധമ്മദേസനന്തി ഭഗവതോ ധമ്മദേസനം, ധമ്മദേസനത്ഥായ വാ ഭഗവന്തം, ഭഗവന്തം വാ ധമ്മദേസനം. തതോതി യാചനകാരണാ. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. ലോകസന്നിവാസോ ബ്രഹ്മഗരുകോ യസ്മാ, ഇതി തസ്മാ ഉപ്പാദേസ്സന്തീതി യോജനാ. ഇതീതിആദി നിഗമനം.

തത്ഥാതി ¶ പരിവിതക്കനാകാരപാഠേ. ‘‘പഞ്ചകാമഗുണേസു അല്ലീയ’’ന്തീതി ഇമിനാ അല്ലീയന്തി അഭിരമിതബ്ബട്ഠേന ലഗ്ഗന്തി ഏത്ഥാതി ആലയാ പഞ്ച കാമഗുണാതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. അല്ലീയന്തീതി ലഗ്ഗന്തി. ‘‘പഞ്ച കാമഗുണേ അല്ലീയന്തീ’’തിപി പാഠോ, ഏവം സതി അല്ലീയന്തി അഭിരമിതബ്ബട്ഠേന സേവിയന്തീതി ആലയാ പഞ്ച കാമഗുണാതി വചനത്ഥോ കാതബ്ബോ. അല്ലീയന്തീതി സേവന്തി. തേതി പഞ്ച കാമഗുണാ. ‘‘യദിദ’’ന്തിപദസ്സ യം ഇദന്തി പദവിഭാഗം കത്വാ ‘‘യ’’ന്തി ച ‘‘ഇദ’’ന്തി ച സബ്ബനാമപദന്തി ആസങ്കാ ഭവേയ്യാതി ആഹ ‘‘യദിദന്തി നിപാതോ’’തി. ഇമിനാ തീസു ലിങ്ഗേസു ദ്വീസു ച വചനേസു വിനാസം, വികാരം വാ വിസദിസം വാ നഅയനത്താ നഗമനത്താ അബ്യയം നാമാതി ദസ്സേതി, അത്ഥോ പന സബ്ബനാമത്ഥോയേവാതി ദട്ഠബ്ബം. തസ്സാതി ‘‘യദിദ’’ന്തിനിപാതസ്സ, അത്ഥോതി സമ്ബന്ധോ. ഠാനന്തി ‘‘ഠാനം’’ഇതിപദം. പടിച്ചസമുപ്പാദന്തി ‘‘പടിച്ചസമുപ്പാദോ’’ഇതിപദം. അത്ഥോപി യുത്തോയേവാതി ദട്ഠബ്ബം. ഇമേസന്തി സങ്ഖാരാദീനം പച്ചയുപ്പന്നാനം. പച്ചയാതി അവിജ്ജാദികാരണാ. ‘‘ഇദപ്പച്ചയാ ഏവാ’’തി ഇമിനാ ഇദപ്പച്ചയതാതി ഏത്ഥ താപച്ചയസ്സ സ്വത്ഥം ദീപേതി ‘‘ദേവതാ’’തിആദീസു (ഖു. പാ. അട്ഠ. ഏവമിച്ചാദിപാഠവണ്ണനാ) വിയ.

സോ മമസ്സ കിലമഥോതി ഏത്ഥ തംസദ്ദസ്സ വിസയം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘യാ അജാനന്താനം ദേസനാ നാമാ’’തി, ഇമിനാ ‘‘ദേസേയ്യം, ന ആജാനേയ്യു’’ന്തി ദ്വിന്നമേവ കിരിയാപദാനം തസദ്ദസ്സ വിസയഭാവം ദസ്സേതി, ന ഏകസ്സ കിരിയാപദസ്സ. സോതി ദേസനാസങ്ഖാതോ കായവചീപയോഗോ, ഇമിനാ വാക്യവിസയേ തസദ്ദോ ഉത്തരപദസ്സേവ ലിങ്ഗവചനാനി ഗണ്ഹാതീതി ദസ്സേതി, സമാസമജ്ഝേ പന തസദ്ദോ പുബ്ബപദസ്സേവ ലിങ്ഗവചനാനി ഗണ്ഹാതി. തേന വുത്തം ‘‘അവിജ്ജാ ച സാ പച്ചയോ ചാ’’തി (ഉദാ. അട്ഠ. പഠമബോധിസുത്തവണ്ണനാ) ച ‘‘അഭിധമ്മോ ച സോ പിടകഞ്ചാ’’തി ച (പാരാ. അട്ഠ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ; ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ) ആദി ¶ . കിലമഥോതി കായകിലമനഹേതു. കിലമതി അനേനാതി കിലമഥോ. അസ്സാതി ഭവേയ്യ. സാതി കായവചീപയോഗസങ്ഖാതാ ദേസനാ. വിഹേസാതി കായവിഹിംസാഹേതു. വിഹിംസതി ഇമായാതി വിഹേസാ. ചിത്തേന പന ബുദ്ധാനം കിലമഥോ വാ വിഹേസാ വാ നത്ഥി അരഹത്തമഗ്ഗേന സമുച്ഛിന്നത്താ ¶ . ‘‘പടിഭംസൂ’’തി ഏത്ഥ പടീതി കമ്മപ്പവചനീയയോഗത്താ ‘‘ഭഗവന്ത’’ന്തി ഏത്ഥ സാമ്യത്ഥേ ഉപയോഗവചനന്തി ആഹ ‘‘ഭഗവതോ’’തി. ‘‘അനു അച്ഛരിയാ’’തി ഇമിനാ ‘‘ന അച്ഛരിയാ’’തി പദവിഭാഗം നിവത്തേതി, പുനപ്പുനം അച്ഛരിയാതി അത്ഥോ. പടിഭംസൂതി ഏത്ഥ പടിസദ്ദോ പടിഭാനത്ഥോ, ഭാധാതു ഖായനത്ഥോതി ആഹ ‘‘പടിഭാനസങ്ഖാതസ്സ ഞാണസ്സ ഗോചരാ അഹേസു’’ന്തി. ‘‘ഗോചരാ അഹേസു’’ന്തി ഇമിനാ ഖായനം നാമ അത്ഥതോ ഗോചരഭാവേന ഭവനന്തി ദസ്സേതി.

മേതി മമ, മയാ വാ, അധിഗതം ധമ്മം പകാസിതുന്തി സമ്ബന്ധോ. അരിയമഗ്ഗസോതസ്സ പടി പടിസോതന്തി വുത്തേ നിബ്ബാനമേവാതി ആഹ ‘‘പടിസോതം വുച്ചതി നിബ്ബാന’’ന്തി. നിബ്ബാനഗാമിന്തി അരിയമഗ്ഗം. അരിയമഗ്ഗോ ഹി യസ്മാ നിബ്ബാനം ഗമയതി, തസ്മാ നിബ്ബാനഗാമീതി വുച്ചതി. തമോഖന്ധേനാതി ഏത്ഥ തമസദ്ദോ അവിജ്ജാപരിയായോ, ഖന്ധസദ്ദോ രാസത്ഥോതി ആഹ ‘‘അവിജ്ജാരാസിനാ’’തി. ‘‘അജ്ഝോത്ഥടാ’’തി ഇമിനാ ആവുടാതി ഏത്ഥ വുധാതു ആവരണത്ഥോതി ദസ്സേതി. അപ്പോസ്സുക്കതായാതി ഏത്ഥ അപത്യൂപസഗ്ഗോ അഭാവത്ഥോ, താപച്ചയോ ഭാവത്ഥോതി ആഹ ‘‘നിരുസ്സുക്കഭാവേനാ’’തി.

൮. ലോകേതി സത്തലോകേ. മഹാബ്രഹ്മേതി മഹാബ്രഹ്മാനോ. അപ്പരജക്ഖജാതികാതി ഏത്ഥ അപ്പം രജം അക്ഖിമ്ഹി ഏതേസന്തി അപ്പരജക്ഖാ, അപ്പരജക്ഖാ ജാതി സഭാവോ ഏതേസന്തി അപ്പരജക്ഖജാതികാതി വചനത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പഞ്ഞാമയേ’’തിആദി. ‘‘പഞ്ഞാമയേ’’തി ഇമിനാ മംസമയേതി അത്ഥം നിവത്തേതി. ഏതേസന്തി സത്താനം. ധമ്മസ്സാതി തുപച്ചയയോഗേ ഛട്ഠീകമ്മം. ആപുബ്ബോ ഞാധാതു പടിവിജ്ഝനത്ഥോതി ആഹ ‘‘പടിവിജ്ഝിതാരോ’’തി.

സംവിജ്ജതി മലം ഏതേസന്തി സമലാ, പൂരണകസ്സപാദികാ ഛ സത്ഥാരോ, തേഹി. ‘‘രാഗാദീഹീ’’തി ഇമിനാ മലസരൂപം ദസ്സേതി. അവാപുരേതന്തി ഏത്ഥ അവപുബ്ബോ ച ആപുബ്ബോ ച പുരധാതു വിവരണത്ഥോതി ആഹ ‘‘വിവര ഏത’’ന്തി. വകാരസ്സ പകാരം കത്വാ ‘‘അപാപുരേത’’ന്തിപി പാഠോ ¶ . അമതസദ്ദസ്സ സലിലാദയോ നിവത്തേതും വുത്തം ‘‘നിബ്ബാനസ്സാ’’തി. ഇമേ സത്താ സുണന്തൂതി സമ്ബന്ധോ. വിമലേനാതി ഏത്ഥ വിസദ്ദോ അഭാവത്ഥോതി ആഹ ‘‘അഭാവതോ’’തി. ഇമിനാ നത്ഥി മലം ഏതസ്സാതി വിമലോതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി ¶ . ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധേനാ’’തി ഇമിനാ അഞ്ഞപദത്ഥസരൂപം ദസ്സേതി. അനുക്കമേന മഗ്ഗേന ബുജ്ഝിതബ്ബന്തി അനുബുദ്ധന്തി വുത്തേ ചതുസച്ചധമ്മോ ഗഹേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘ചതുസച്ചധമ്മ’’ന്തി.

‘‘സേലമയേ’’തി ഇമിനാ സിലായ നിബ്ബത്തോ സേലോതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. ‘‘സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേനാ’’തി ഇമിനാ സമന്തചക്ഖുസരൂപം ദസ്സേതി. ഭഗവാ ത്വമ്പീതി യോജനാ. ധമ്മസദ്ദോ പഞ്ഞാപരിയായോതി ആഹ ‘‘ധമ്മമയം പഞ്ഞാമയ’’ന്തി. അപേതോ സോകോ ഇമസ്സാതി അപേതസോകോ, ഭഗവാ. സോകം അവതരതീതി സോകാവതിണ്ണാ, ജനതാ. സോകാവതിണ്ണഞ്ച ജാതിജരാഭിഭൂതഞ്ചാതി ചസദ്ദോ യോജേതബ്ബോ. ഇമിനാ ചസദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോതി ദസ്സേതി.

‘‘ഭഗവാ’’തിപദം ‘‘വീരോ’’തിആദീസു യോജേതബ്ബം. ‘‘വീരിയവന്തതായാ’’തി ഇമിനാ വീരം യസ്സത്ഥീതി വീരോതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. സദ്ദസത്ഥേസു ആലപനപദേസു വിഗ്ഗഹോ ന കാതബ്ബോതി ഇദം ആലപനാവത്ഥം സന്ധായ വുത്തം, ഇധ പന തേസമത്ഥദസ്സനത്ഥായ വിഗ്ഗഹോ വുത്തോതി ദട്ഠബ്ബം. ‘‘ദേവപുത്ത…പേ… വിജിതത്താ’’തി ഇമിനാ വിജിതോ മാരേഹി സംഗാമോ അനേനാതി വിജിതസങ്ഗാമോതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. ഏത്ഥ ച ഖന്ധമാരോ മച്ചുമാരേന സങ്ഗഹിതോ ദ്വിന്നം മാരാനം ഏകതോ വിജിതത്താ. ‘‘സത്തവാഹോ’’തി പഠമക്ഖരേന ച ‘‘സത്ഥവാഹോ’’തി ദുതിയക്ഖരേന ച യുത്തോ. തത്ഥ സത്ഥവാഹോ വിയാതി ‘‘സത്ഥവാഹോ’’തി ഉപചാരേന വുത്തേ ദുതിയക്ഖരേന യുത്തോ, സത്തേ വഹഹീതി സത്തവാഹോതി മുഖ്യതോ വുത്തേ പഠമക്ഖരേന യുത്തോ. ഇധ പന പഠമക്ഖരേന യുത്തോതി ആഹ ‘‘സത്തേ വഹതീതി സത്തവാഹോ’’തി. നത്ഥി ഇണം ഇമസ്സാതി അണണോ ഭഗവാ.

൯. ബുദ്ധചക്ഖുനാതി ¶ ഏത്ഥ ചക്ഖു ദുവിധം മംസചക്ഖുഞാണചക്ഖുവസേന. തത്ഥാപി മംസചക്ഖു ദുവിധം പസാദചക്ഖുസസമ്ഭാരചക്ഖുവസേന. തത്ഥ പസാദരൂപം പസാദചക്ഖു നാമ, ഭമുകട്ഠിപരിച്ഛിന്നോ മംസപിണ്ഡോ സസമ്ഭാരചക്ഖു നാമ. ഞാണചക്ഖു പന പഞ്ചവിധം (പടി. മ. അട്ഠ. ൧.൧.൩) ദിബ്ബധമ്മപഞ്ഞാബുദ്ധസമന്തചക്ഖുവസേന. തത്ഥ ദിബ്ബചക്ഖുഅഭിഞ്ഞാഞാണം ദിബ്ബചക്ഖു നാമ, ഹേട്ഠിമമഗ്ഗത്തയം ധമ്മചക്ഖു നാമ, അരഹത്തമഗ്ഗഞാണം പഞ്ഞാചക്ഖു നാമ, ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണഞ്ച ആസയാനുസയഞാണഞ്ച ബുദ്ധചക്ഖു നാമ, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം സമന്തചക്ഖു നാമ. ഇധ പന ‘‘ബുദ്ധചക്ഖുനാ’’തി വുത്തത്താ യഥാവുത്തദ്വേഞാണാനിയേവാതി ആഹ ‘‘ഇന്ദ്രിയ…പേ… ഞാണേന ചാ’’തി. ഹീതി സച്ചം. യേസന്തി സത്താനം. സദ്ധാദീനീതി ആദിസദ്ദേന വീരിയസതിസമാധിപഞ്ഞിന്ദ്രിയാനി സങ്ഗണ്ഹാതി. തിക്ഖാനീതി തിഖിണാനി. മുദൂനീതി സുഖുമതരാനി. ആകാരാതി കാരണാ. ഇമാനി തീണി ദുകാനി ബാഹിരത്ഥസമാസവസേന വുത്താനി. സുഖേന വിഞ്ഞാപേതബ്ബാതി സുവിഞ്ഞാപയാ, തഥാ ദുവിഞ്ഞാപയാതി വചനത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘യേ കഥിതകാരണ’’ന്തിആദി ¶ . പരലോകോ ച വജ്ജഞ്ച പരലോകവജ്ജാനി, താനി ഭയതോ പസ്സന്തീതി പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവിനോതി വചനത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘യേ’’തിആദി. ഇമാനി ദ്വേ ദുകാനി കിതവസേന വുത്താനി, ഇധ പച്ഛിമദുകേ ‘‘ന അപ്പേകച്ചേ പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവിനോ’’തി ദുതിയപദം ന വുത്തം, പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗപാളിയം (പടി. മ. ൧.൧൧൧) പന യുഗളവസേന വുത്തം. ഉപ്പലാനി ഏത്ഥ സന്തീതി ഉപ്പലിനീതി വചനത്ഥേന ഗച്ഛോ വാ ലതാ വാ പോക്ഖരണീ വാ വനം വാ ‘‘ഉപ്പലിനീ’’തി വുച്ചതി, ഇധ പന ‘‘വന’’ന്തി ആഹ ‘‘ഉപ്പലവനേ’’തി. നിമുഗ്ഗാനേവ ഹുത്വാതി സമ്ബന്ധോ. പോസയന്തീതി വഡ്ഢന്തി, ഇമിനാ അന്തോനിമുഗ്ഗാനേവ ഹുത്വാ പോസയന്തീതി അന്തോനിമുഗ്ഗപോസീനീതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. ‘‘ഉദകേന സമ’’ന്തി ഇമിനാ ഉദകേന സമം സമോദകം, സമോദകം ഹുത്വാ ഠിതാനീതി അത്ഥം ദസ്സേതി. ‘‘അതിക്കമിത്വാ’’തി ഇമിനാ അച്ചുഗ്ഗമ്മാതിപദസ്സ അതിഉഗ്ഗന്ത്വാതി അത്ഥം ദസ്സേതി.

പടിച്ഛന്നേന ആരോപിതാതി പാരുതാ, ന പാരുതാ അപാരുതാ. അപാരുതാ നാമ അത്ഥതോ വിവരണാതി ആഹ ‘‘വിവടാ’’തി സോതി അരിയമഗ്ഗോ ¶ . ഹീതി സച്ചം. പച്ഛിമപദദ്വയേതി ഗാഥായ ഉത്തമപദദ്വയേ. അയമേവത്ഥോതി അയം വക്ഖമാനോ ഏവം അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോതി യോജനാ. ഹീതി വിത്ഥാരോ. ന ഭാസിന്തി ഏത്ഥ ഉത്തമപുരിസത്താ ‘‘അഹ’’ന്തി വുത്തം. ‘‘ദേവമനുജേസു’’തി വത്തബ്ബേ ഏകസേസവസേന ‘‘മനുജേസൂ’’തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ദേവമനുസ്സേസൂ’’തി.

൬. പഞ്ചവഗ്ഗിയകഥാ

൧൦. ഠാനുപ്പത്തിയാതി കാരണേന ഉപ്പത്തിയാ. നിക്കിലേസോ ജാതി സഭാവോ ഇമസ്സാതി നിക്കിലേസജാതികോ. ‘‘ഞാണ’’ന്തി അവിസേസേന വുത്തേപി അത്ഥതോ അനാവരണഞാണമേവാതി ആഹ ‘‘സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണ’’ന്തി. ഇതോതി ‘‘ധമ്മം ദേസേസ്സാമീ’’തി പരിവിതക്കദിവസതോ, ഹേട്ഠാതി സമ്ബന്ധോ. ദേവതാ പന ആളാരസ്സ കാലങ്കരണമേവ ജാനാതി, ന ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനേ നിബ്ബത്തഭാവം. ഭഗവാ പന സബ്ബം ജാനാതി, തേന വുത്തം ‘‘ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനേ നിബ്ബത്തോ’’തി. ‘‘പരിഹീനത്താ’’തി ഇമിനാ മഹാജാനിയോതി ഏത്ഥ ഹാധാതുയാ അത്ഥം ദസ്സേതി. അസ്സാതി ആളാരസ്സ. മഹതീ ജാനിഅസ്സാതി ‘‘മഹാജാനികോ’’തി വത്തബ്ബേ കകാരസ്സ യകാരം കത്വാ ‘‘മഹാജാനിയോ’’തി വുത്തം. അക്ഖണേതി ബ്രഹ്മചരിയവാസായ അനോകാസേ, ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനേതി അത്ഥോ. ഹിയ്യോതി അനന്തരാതീതാഹേ. സോപീതി ഉദകോ രാമപുത്തോപി. പിസദ്ദോ ആളാരാപേക്ഖോ. തത്ഥ ആളാരോ കാലാമോ യാവആകിഞ്ചഞ്ഞായതനഝാനലാഭീ ഹോതി, തസ്മാ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനേ നിബ്ബത്തോ. ഉദകോ രാമപുത്തോ യാവനേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനഝാനലാഭീ ഹോതി, തസ്മാ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനേ നിബ്ബത്തോതി ¶ ദട്ഠബ്ബം. ‘‘ബഹുകാരാ’’തി ച ‘‘ബഹൂപകാരാ’’തി ച പാഠസ്സ ദ്വിധാ യുത്തഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ബഹുകാരാതി ബഹൂപകാരാ’’തി. പേസിതത്തഭാവം മന്തി യോജനാ. ഇമിനാ പഹിതത്തന്തി ഏത്ഥ അത്തസദ്ദോ കായവാചകോതി ദസ്സേതി.

൧൧. അന്തരാസദ്ദേന യുത്തത്താ ‘‘ഗയം, ബോധി’’ന്തി ഏത്ഥ സാമ്യത്ഥേ ഉപയോഗവചനന്തി ആഹ ‘‘ഗയായ ച ബോധിമണ്ഡസ്സ ചാ’’തി.

ഗാഥായ ¶ ചതൂസു സബ്ബസദ്ദേസു ദുതിയോ സബ്ബസദ്ദോ അനവസേസത്ഥോ, സേസാ സാവസേസത്ഥാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സബ്ബം തേഭൂമകധമ്മ’’ന്തിആദി. വചനത്ഥോ സുവിഞ്ഞേയ്യോവ. അരഹത്തഫലസ്സാപി തണ്ഹാക്ഖയത്താ വുത്തം ‘‘തണ്ഹാക്ഖയേ നിബ്ബാനേ’’തി. സയംസദ്ദോ അത്തപരിയായോ, അഭിഞ്ഞായസദ്ദോ തു ത്വാപച്ചയന്തോതി ആഹ ‘‘അത്തനാവ ജാനിത്വാ’’തി. ‘‘സബ്ബം ചതുഭൂമകധമ്മ’’ന്തി ഇമിനാ ഞാധാതുയാ കമ്മം ദസ്സേതി. ‘‘അയം മേ ആചരിയോ’’തി ഉദ്ദിസനാകാരദസ്സനം.

‘‘ലോകുത്തരധമ്മേ’’തി ഇമിനാ ലോകിയധമ്മേ പന ആചരിയോ (മി. പ. ൪.൫.൧൧) അത്ഥീതി ദസ്സേതി. പടിപുഗ്ഗലോതി ഏത്ഥ പടിസദ്ദോ പടിഭാഗത്ഥോതി ആഹ ‘‘പടിഭാഗപുഗ്ഗലോ’’തി. സദിസപുഗ്ഗലോ നാമ നത്ഥീതി അത്ഥോ. സീതിഭൂതോതി സീതി ഹുത്വാ ഭൂതോ, സീതിഭാവം വാ പത്തോ.

കാസീനന്തി ബഹുവചനവസേന വുത്തത്താ ജനപദാനം നാമം. ജനപദസമൂഹസ്സ രട്ഠനാമത്താ വുത്തം ‘‘കാസിരട്ഠേ’’തി. ‘‘നഗര’’ന്തി ഇമിനാ പുരസദ്ദോ നഗരപരിയായോതി ദസ്സേതി. പടിലാഭായാതി പടിലാഭാപനത്ഥായ. ‘‘ഭേരി’’ന്തി ഇമിനാ ദുന്ദുഭിസദ്ദോ ഭേരിവാചകോതി ദസ്സേതി. ഭേരി ഹി ‘‘ദുംദു’’ന്തിസദ്ദേന ഉഭി പൂരണമേത്ഥാതി ദുന്ദുഭീതി വുച്ചതി. ദകാരരകാരാനം സംയോഗം കത്വാ ദുന്ദ്രുഭീതിപി പാഠോ അത്ഥി, സോ അപാഠോയേവ. ‘‘പഹരിസ്സാമീ’’തി ഏത്ഥ പഹാരസദ്ദേന ആഹഞ്ഞിന്തി ഏത്ഥ ആപുബ്ബഹനധാതുയാ അത്ഥം ദസ്സേതി, സ്സാമിസദ്ദേന അജ്ജതനിഇംവിഭത്തിയാ അനാഗതകാലേ പവത്തഭാവം, ഇതിസദ്ദേന ഗമനാകാരവാചകസ്സ ഇതിസദ്ദസ്സ ലോപഭാവം ദസ്സേതി.

അനന്തജിനോതി അനന്തസങ്ഖാതസ്സ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ പദട്ഠാനഭൂതേന അരഹത്തമഗ്ഗഞാണേന സബ്ബകിലേസാരീനം ജിതവാ, ഏതേന ഫലൂപചാരേന അനന്തജിനഭാവം ദസ്സേതി. ഹുവേയ്യ പാവുസോതി ഏത്ഥ ‘‘ഹുവേയ്യ അപി ആവുസോ’’തി പദവിഭാഗം കത്വാ ഹുധാതു സത്തത്ഥവാചകോ, അപിസദ്ദോ ഏവംനാമവാചകോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ആവുസോ ‘‘ഏവം നാമ ഭവേയ്യാ’’തി. വകാരസ്സ പകാരം കത്വാ ‘‘ഹുപേയ്യാ’’തി പാഠോപി യുജ്ജതിയേവ.

൧൨. ‘‘അത്ഥായ ¶ ¶ പടിപന്നോ’’തി ഇമിനാ ബാഹുല്ലസ്സ അത്ഥായ പടിപന്നോ ബാഹുല്ലികോതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. പധാനതോതി ദുക്കരചരിയായ പദഹനതോ. ‘‘ഭട്ഠോ’’തി ഇമിനാ വിബ്ഭന്തോതി ഏത്ഥ വിപുബ്ബഭമുധാതുയാ അനവട്ഠാനത്ഥോ നാമ അത്ഥതോ ഭട്ഠോതി ദസ്സേതി. സോതന്തി ഏത്ഥ സോതസദ്ദസ്സ സോതവിഞ്ഞാണാദിവാചകത്താ ‘‘സോതിന്ദ്രിയ’’ന്തി വുത്തം. ഇരിയായാതി ഏത്ഥ ഇരിയനം ചരണം ഇരിയാതി വചനത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ദുക്കരചരിയായാ’’തി. അഭിജാനാഥ നോതി ഏത്ഥ നോസദ്ദോ നുസദ്ദത്ഥോതി ആഹ ‘‘അഭിജാനാഥ നൂ’’തി. വാക്യന്തി വാചകം. സഞ്ഞാപേതുന്തിപദസ്സ സഞ്ഞാപനാകാരം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘അഹം ബുദ്ധോ’’തി.

൧൩. ഇതോതി ‘‘ചക്ഖുകരണീ’’തിആദിതോ. പദത്ഥതോതി പദതോ ച അത്ഥതോ ച, പദാനം അത്ഥതോ വാ. ഇതോതി യഥാവുത്തതോ. ഹീതി സച്ചം. സുത്തന്തകഥന്തി സുത്തന്തവസേന വുത്തവചനം.

൧൮. ദേവതാകോടീഹീതി ബ്രഹ്മസങ്ഖാതാഹി ദേവതാകോടീഹി. പതിട്ഠിതസ്സ തസ്സ ആയസ്മതോതി സമ്ബന്ധോ. സാവ ഏഹിഭിക്ഖുഉപസമ്പദാതി യോജനാ.

൧൯. ദുതിയദിവസേ ധമ്മചക്ഖും ഉദപാദീതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘ദുതിയദിവസേ’’തിആദി പാടിപദദിവസം ഉപനിധായ വുത്തം. പക്ഖസ്സാതി ആസള്ഹീമാസകാളപക്ഖസ്സ. സബ്ബേവ തേ ഭിക്ഖൂതി യോജനാ. അനത്തസുത്തേനാതി അനത്തലക്ഖണസുത്തന്തേന (മഹാവ. ൨൦; സം. നി. ൩.൫൯).

പഞ്ചമിയാ പക്ഖസ്സാതി പക്ഖസ്സ പഞ്ചമിയാ. ലോകസ്മിന്തി സത്തലോകേ. ‘‘മനുസ്സഅരഹന്തോതി ഇമിനാ ദേവഅരഹന്തോ ബഹൂതി ദസ്സേതി.

൭. പബ്ബജ്ജാകഥാ

൩൧. പോരാണാനുപോരാണാനന്തി പുരാണേ ച അനുപുരാണേ ച ഭവാനം. ഏകസട്ഠീതി ഏകോ ച സട്ഠി ച, ഏകേന വാ അധികാ സട്ഠി ഏകസട്ഠി.

തത്രാതി ¶ തേസു ഏകസട്ഠിമനുസ്സഅരഹന്തേസു. പുബ്ബയോഗോതി പുബ്ബേ കതോ ഉപായോ, പുബ്ബൂപനിസ്സയോതി അത്ഥോ. വഗ്ഗബന്ധേനാതി സമൂഹം കത്വാ ബന്ധേന. തേതി പഞ്ചപഞ്ഞാസ ജനാ. ഝാപേസ്സാമാതി ഡയ്ഹിസ്സാമ. നീഹരിംസൂതി ഗാമതോ നീഹരിംസു. തേസൂതി പഞ്ചപഞ്ഞാസജനേസു. പഞ്ച ജനേ ¶ ഠപേത്വാതി സമ്ബന്ധോ. സേസാതി പഞ്ചഹി ജനേഹി അവസേസാ. സോതി യസോ ദാരകോ. തേപീതി ചത്താരോപി ജനാ. തത്ഥാതി സരീരേ. തേ സബ്ബേപീതി യസസ്സ മാതാപിതുഭരിയാഹി സദ്ധിം സബ്ബേപി തേ സഹായകാ. തേനാതി പുബ്ബയോഗേന.

ആമന്തേസീതി കഥേസി.

൩൨. ദിബ്ബേസു വിസയേസു ഭവാ ദിബ്ബാ ലോഭപാസാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ദിബ്ബാ നാമാ’’തിആദി. ലോഭപാസാതി ലോഭസങ്ഖാതാ ബന്ധനാ. അസവനതാതി ഏത്ഥ കരണത്ഥേ പച്ചത്തവചനന്തി ആഹ ‘‘അസവനതായാ’’തി. പരിഹായന്തീതി ഏത്ഥ കേന പരിഹായന്തീതി ആഹ ‘‘വിസേസാധിഗമതോ’’തി. വിസേസാധിഗമതോതി മഗ്ഗഫലസങ്ഖാതസ്സ വിസേസസ്സ അധിഗമതോ.

൩൩. അന്തം ലാമകം കരോതീതി അന്തകോതി വചനത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ലാമകാ’’തി. ‘‘ഹീനസത്താ’’തി ഇമിനാ അന്തകസ്സ സരൂപം ദസ്സേതി. ആമന്തനപദമേതം. തന്തി രാഗപാസം. ഹീതി സച്ചം. സോതി മാരോ പാപിമാ. അന്തലിക്ഖേ ചരന്താനം പഞ്ചാഭിഞ്ഞാനമ്പി ബന്ധനത്താ അന്തലിക്ഖേ ചരതി പവത്തതീതി അന്തലിക്ഖചരോതി വചനത്ഥേന രാഗപാസോ ‘‘അന്തലിക്ഖചരോ’’തി മാരേന പാപിമതാ വുത്തോ.

൩൪. നാനാജനപദതോതി ഏകിസ്സാപി ദിസായ നാനാജനപദതോ. ‘‘അനുജാനാമി…പേ… പബ്ബാജേഥാ’’തിആദിമ്ഹി വിനിച്ഛയോ ഏവം വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. പബ്ബാജേന്തേന ഭിക്ഖുനാ പബ്ബാജേതബ്ബോതി സമ്ബന്ധോ. യേ പടിക്ഖിത്താ പുഗ്ഗലാതി യോജനാ. പരതോതി പരസ്മിം. ‘‘ന ഭിക്ഖവേ…പേ… പബ്ബാജേതബ്ബോ’’തി പാളിം (മഹാവ. ൮൯) ആദിം കത്വാതി യോജനാ. തേതി പടിക്ഖിത്തപുഗ്ഗലേ. സോപി ചാതി സോപി ച പുഗ്ഗലോ. അനുഞ്ഞാതോയേവ പബ്ബാജേതബ്ബോതി ¶ സമ്ബന്ധോ. തസ്സ ചാതി പുഗ്ഗലസ്സ ച, അഥ വാ തേസഞ്ച മാതാപിതൂനം. വചനവിപല്ലാസോ ഹേസ. അനുജാനനലക്ഖണം വണ്ണയിസ്സാമാതി സമ്ബന്ധോ.

ഏവന്തി ഇമിനാ വുത്തനയേന. ചസദ്ദോ വാക്യസമ്പിണ്ഡനത്ഥോ. സചേ അച്ഛിന്നകേസോ ഹോതി ച, സചേ ഏകസീമായ അഞ്ഞേപി ഭിക്ഖൂ അത്ഥി ചാതി അത്ഥോ. അഞ്ഞേപീതി അത്തനാ അപരേപി. ഭണ്ഡൂതി മുണ്ഡോ, സോയേവ കമ്മം ഭണ്ഡുകമ്മം. തസ്സാതി ഭണ്ഡുകമ്മസ്സ. ഓകാസോതി പബ്ബജ്ജായ ഖണോ. ‘‘ഓകാസം ന ലഭതീ’’തി വത്വാ തസ്സ കാരണം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘സചേ’’തിആദി.

അവുത്തോപീതി ¶ ഏത്ഥ പിസദ്ദോ വുത്തോ പന കാ നാമ കഥാതി ദസ്സേതി. ഉപജ്ഝായം ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബാജേതീതി ഏത്ഥ പബ്ബജ്ജാ ചതുബ്ബിധാ താപസപബ്ബജ്ജാ പരിബ്ബാജകപബ്ബജ്ജാ സാമണേരപബ്ബജ്ജാ ഉപസമ്പദപബ്ബജ്ജാതി. തത്ഥ കേസമസ്സുഹരണം താപസപബ്ബജ്ജാ നാമ വക്കലാദിഗഹണതോ പഠമമേവ വജിതബ്ബത്താ. ഇസിപബ്ബജ്ജാതിപി തസ്സായേവ നാമം. കേസമസ്സുഹരണമേവ പരിബ്ബാജകപബ്ബജ്ജാ നാമ കാസായാദിഗഹണതോ പഠമമേവ വജിതബ്ബത്താ. കേസമസ്സുഹരണഞ്ച കാസായച്ഛാദനഞ്ച സാമണേരപബ്ബജ്ജാ നാമ സരണഗഹണതോ പഠമമേവ വജിതബ്ബത്താ. ഉപസമ്പദപബ്ബജ്ജാ തിവിധാ ഏഹിഭിക്ഖുഉപസമ്പദപബ്ബജ്ജാ സരണഗഹണൂപസമ്പദപബ്ബജ്ജാ ഞത്തിചതുത്ഥവാചികൂപസമ്പദപബ്ബജ്ജാതി. തത്ഥ ഏഹിഭിക്ഖൂപസമ്പദപബ്ബജ്ജായം കേസമസ്സുഹരണാദി സബ്ബം ഏകതോവ സമ്പജ്ജതി ‘‘ഏഹി ഭിക്ഖൂ’’തി ഭഗവതോ വചനേന അഭിനിപ്ഫന്നത്താ. സരണഗഹണൂപസമ്പദപബ്ബജ്ജാ സാമണേരപബ്ബജ്ജസദിസായേവ. കേസമസ്സുഹരണഞ്ച കാസായച്ഛാദനഞ്ച സരണഗഹണഞ്ച ഞത്തിചതുത്ഥവാചികൂപസമ്പദപബ്ബജ്ജാ നാമ കമ്മവാചാഗഹണതോ പഠമമേവ വജിതബ്ബത്താ. തത്ഥ സാമണേരപബ്ബജ്ജം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ഉപജ്ഝായം ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബാജേതീ’’തി. ഉപജ്ഝായം ഉദ്ദിസ്സാതി ഉപജ്ഝായസ്സ വേയ്യാവച്ചകരട്ഠാനനിയമം കത്വാ. പബ്ബജ്ജാകമ്മേ അത്തനോ ഇസ്സരിയമകത്വാതി അത്ഥോ. ദഹരേന ഭിക്ഖുനാ കേസച്ഛേദനം കാസായച്ഛാദനം സരണദാനന്തി തീണി കിച്ചാനി കാതബ്ബാനിയേവ. കേചി ‘‘സരണാനി പന സയം ദാതബ്ബാനീ’’തി പാഠം ഇധാനേത്വാ ദഹരേന ഭിക്ഖുനാ സരണാനി ന ദാതബ്ബാനീതി ¶ വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം ദഹരസ്സ ഭിക്ഖുത്താ, ഭിക്ഖൂനം പബ്ബാജേതും ലഭനത്താ ച. ഉപജ്ഝായോ ചേ കേസച്ഛേദനഞ്ച കാസായച്ഛാദനഞ്ച അകത്വാ പബ്ബജ്ജത്ഥം സരണാനിയേവ ദേതി, ന രുഹതി പബ്ബജ്ജാ പബ്ബജ്ജായ അകത്തബ്ബത്താ. കമ്മവാചം സാവേത്വാ ഉപസമ്പാദേതി, രുഹതി ഉപസമ്പദാ അപത്തചീവരാനം ഉപസമ്പദസിദ്ധിതോ, കമ്മവിപത്തിയാ അഭാവതോ ച. ഖണ്ഡസീമന്തി ഉപചാരസീമട്ഠം ബദ്ധസീമം. പബ്ബാജേത്വാതി കേസച്ഛേദനം സന്ധായ വുത്തം ‘‘കാസായാനി അച്ഛാദേത്വാ’’തി കാസായച്ഛാദനസ്സ വിസും വുത്തത്താ. സാമണേരസ്സ സരണദാനസ്സ അരുഹത്താ ‘‘സരണാനി പന സയം ദാതബ്ബാനീ’’തി വുത്തം. പുരിസം പബ്ബാജേതുന്തി സമ്ബന്ധോ. ഹീതി സച്ചം. ആണത്തിയാതി ഭിക്ഖൂനം ആണത്തിയാ. യേന കേനചീതി ഗഹട്ഠപബ്ബജിതേസു യേന കേനചി.

‘‘ഭബ്ബരൂപോ’’തി വത്വാ തസ്സ അത്ഥം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘സഹേതുകോ’’തി. സഹേതുകോതി മഗ്ഗഫലാനം ഉപനിസ്സയേഹി സഹ പവത്തോ. യസസ്സീതി പരിവാരയസേന ച കിത്തിയസേന ച സമന്നാഗതോ. ഓകാസം കത്വാപീതി ഓകാസം കത്വാ ഏവ. സയമേവാതി ന അഞ്ഞോ ആണാപേതബ്ബോ. ഏത്തോയേവാതി ദസ്സനട്ഠാനതോയേവ. അസ്സാതി പബ്ബജ്ജാപേക്ഖസ്സ. ഖജ്ജു വാതി കണ്ഡുവനം വാ. ‘‘കച്ഛു വാ’’തിപി പാഠോ, പാമം വാതി അത്ഥോ. പിളകാ വാതി ഫോടാ വാ. ഏത്തകേനാതി ഏതപമാണേന ¶ ഘംസിത്വാ ന്ഹാപനമത്തേന. അനിവത്തിധമ്മാതി ഗിഹിഭാവം അനിവത്തനസഭാവാ. കതഞ്ഞൂതി കതസ്സൂപകാരസ്സ ജാനനസീലാ. കതവേദിനോതി കതഞ്ഞൂപകാരസ്സ വേദം പാകടം കരോന്തോ.

അനിയ്യാനികകഥാതി യാവദത്ഥം സുപിത്വാ യാവദത്ഥം ഭുഞ്ജീത്വാ ചിത്തകേളിം കരോന്തോ അനുക്കണ്ഠിതോ വിഹരാഹീതിആദികാ കഥാ. നകഥേതബ്ബം ദസ്സേത്വാ കഥേതബ്ബം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അഥഖ്വസ്സാ’’തി. അസ്സാതി പബ്ബജ്ജാപേക്ഖസ്സ. ആചിക്ഖനാകാരം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ആചിക്ഖന്തേന ചാ’’തിആദി. വണ്ണ…പേ… വസേനാതി വണ്ണോ ച സണ്ഠാനഞ്ച ഗന്ധോ ച ആസയോ ച ഓകാസോ ച, തേസം വസേന, ആചിക്ഖിതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. ഹീതി ഫലജോതകോ, ആചിക്ഖനസ്സ ഫലം വക്ഖാമീതി അത്ഥോ. സോതി പബ്ബജ്ജാപേക്ഖോ. പുബ്ബേതി പുബ്ബഭവേ, പബ്ബജനതോ ¶ പുബ്ബേ വാ. കണ്ടകവേധാപേക്ഖോ പരിപക്കഗണ്ഡോ വിയ ഞാണം പവത്തതീതി യോജനാ. അസ്സാതി പബ്ബജ്ജാപേക്ഖസ്സ. ഇന്ദാസനീതി സക്കസ്സ വജിരാവുധോ. സോ ഹി ഇന്ദേന അസീയതി ഖിപീയതീതി ഇന്ദാസനീതി വുച്ചതി. ഇന്ദാസനി പബ്ബതേ ചുണ്ണയമാനാ വിയ സബ്ബേ കിലേസേ ചുണ്ണയമാനംയേവാതി യോജനാ. ഖുരഗ്ഗേയേവാതി ഖുരസ്സ കോടിയമേവ. ഖുരകമ്മപരിയോസാനേയേവാതി അത്ഥോ. ഹീതി സച്ചം. തസ്മാതി യസ്മാ പത്താ, തസ്മാ. അസ്സാതി പബ്ബജ്ജാപേക്ഖസ്സ.

ഗിഹിഗന്ധന്തി ഗേഹേ ഠിതസ്സ ജനസ്സ ഗന്ധം. അഥാപീതി യദിപി അച്ഛാദേതീതി സമ്ബന്ധോ. അസ്സാതി പബ്ബജ്ജാപേക്ഖസ്സ. ആചരിയോ വാതി സരണദാനാചരിയോ വാ കമ്മവാചാചരിയോ വാ ഓവാദാചരിയോ വാ. തംയേവ വാതി പബ്ബജ്ജാപേക്ഖമേവ വാ. തേന ഭിക്ഖുനാവാതി ആചരിയുപജ്ഝായഭിക്ഖുനാ ഏവ.

അനാണത്തിയാതി ആചരിയുപജ്ഝായേഹി അനാണത്തിയാ. ഇമിനാ ആചരിയുപജ്ഝായേഹി അനാണത്തേന യേന കേനചി നിവാസനാദീനി ന കാതബ്ബാനീതി ദസ്സേതി. ഭിക്ഖുനാതി ആചരിയുപജ്ഝായഭിക്ഖുനാ. തസ്സേവാതി പബ്ബജ്ജാപേക്ഖസ്സേവ. ഉപജ്ഝായമൂലകേതി ഉപജ്ഝായമൂലകേ നിവാസനപാരുപനേ. അയന്തി വിനിച്ഛയോ.

തത്ഥാതി പബ്ബജ്ജൂപസമ്പദട്ഠാനേ. തേസന്തി ഭിക്ഖൂനം. അഥാതി വന്ദാപനതോ പച്ഛാ, വന്ദാപനസ്സ അനന്തരാ വാ. ‘‘ഏവം വദേഹീ’’തി പാളിനയനിദസ്സനമുഖേന ‘‘യമഹം വദാമി, തം വദേഹീ’’തി അട്ഠകഥാനയം നിദസ്സേതി. അഥാതി തദനന്തരം. അസ്സാതി പബ്ബജ്ജാപേക്ഖസ്സ, ദാതബ്ബാനീതി സമ്ബന്ധോ. ഏകപദമ്പീതി തീസു വാക്യപദേസു ഏകം വാക്യപദമ്പി, നവസു വാ വിഭത്യന്തപദേസു ഏകപദമ്പി. ഏകക്ഖരമ്പീതി ചതുവീസതക്ഖരേസു ഏകക്ഖരമ്പി.

ഏകതോ ¶ സുദ്ധിയാതി ഏകസ്സേവ കമ്മവാചാചരിയസ്സ ഠാനകരണസമ്പത്തിയാ സുജ്ഝനേന. ഉഭതോ സുദ്ധിയാവാതി ഉഭയേസം സരണദാനാചരിയസാമണേരാനം സുജ്ഝനേന ഏവ. ഠാനകരണസമ്പദന്തി ഉരആദിട്ഠാനാനഞ്ച സംവുതാദികരണാനഞ്ച സമ്പദം. വത്തുന്തി ഠാനകരണസമ്പദം വത്തും. ന സക്കോതീതി വത്തും ന സക്കോതീതി യോജനാ.

ഇമാനീതി ¶ സരണാനി. ചസദ്ദോ ഉപന്യാസോ, പനസദ്ദോ പദാലങ്കാരോ. ഏകസമ്ബന്ധാനീതി ഏകതോ സമ്ബന്ധാനി. അനുനാസികന്തം കത്വാ ദാനകാലേ ‘‘ബുദ്ധം’’ഇതി ‘‘സരണം’’ഇതി പദാനഞ്ച ‘‘സരണം’’ഇതി ‘‘ഗച്ഛാമി’’ഇതി പദാനഞ്ച അന്തരാ വിച്ഛേദമകത്വാ ഏകസമ്ബന്ധമേവ കത്വാ ദാതബ്ബാനീതി വുത്തം ഹോതി. കസ്മാ തിണ്ണം പദാനമന്തരാ ബ്യവധാനസ്സ കസ്സചി അക്ഖരസ്സ അഭാവതോ. വിച്ഛിന്ദിത്വാതി വിച്ഛേദം കത്വാ. മകാരന്തം കത്വാ ദാനകാലേ തിണ്ണം പദാനമന്തരാ ഏകസമ്ബന്ധമകത്വാ വിച്ഛിന്ദിത്വാ ഏവ കത്വാ ദാതബ്ബാനീതി വുത്തം ഹോതി. കസ്മാ? തിണ്ണം പദാനമന്തരാ ബ്യവധാനസ്സ നിസ്സരസ്സ മകാരസ്സ അത്ഥിഭാവതോ. അന്ധകട്ഠകഥായം വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. തന്തി വചനം, ‘‘നത്ഥീ’’തിപദേ കത്താ, ‘‘ന വുത്ത’’ന്തിപദേ കമ്മം. തഥാതി ‘‘അഹം ഭന്തേ ബുദ്ധരക്ഖിതോ’’തിആദിനാ ആകാരേന, അവദന്തസ്സ സരണം ന കുപ്പതി, ബുകാരദകാരാദീനം ബ്യഞ്ജനാനം ഠാനകരണസമ്പദം ഹാപേന്തസ്സേവ സരണം കുപ്പതീതി അധിപ്പായോ.

‘‘തിക്ഖത്തു’’ന്തി ഇമിനാ സകിം വാ ദ്വിക്ഖത്തും വാ ന വട്ടതീതി ദീപേതി. തിക്ഖത്തുതോ അധികം പന സഹസ്സക്ഖത്തുമ്പി വട്ടതിയേവ. തത്ഥാതി താസു പബ്ബജ്ജാഉപസമ്പദാസു. പരതോതി പരസ്മിം. സാതി ഉപസമ്പദാ. പബ്ബജ്ജാ പന അനുഞ്ഞാതാ ഏവാതി സമ്ബന്ധോ. പരതോപീതി പിസദ്ദോ പുബ്ബാപേക്ഖോ. സാതി പബ്ബജ്ജാ. ഏത്താവതാതി ഏത്തകേന കേസച്ഛേദനകാസായച്ഛാദനസരണദാനേന. ഹീതി ഫലജോതകോ.

ഏസാതി ഏസോ സാമണേരോതി അത്ഥോ. ‘‘ഗതിമാ’’തി വത്വാ തസ്സത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പണ്ഡിതജാതികോ’’തി. അഥാതി ഏവം സതി. അസ്സാതി സാമണേരസ്സ. തസ്മിംയേവ ഠാനേതി സാമണേരഭൂമിയം ഠിതട്ഠാനേയേവ. യഥാ ഭഗവതാ ഉദ്ദിട്ഠാനി, തഥാ ഉദ്ദിസിതബ്ബാനീതി യോജനാ. ഏതന്തി ‘‘അനുജാനാമി…പേ… ജാതരൂപ രജതപടിഗ്ഗഹണാ വേരമണീ’’തി വചനം.

തന്തി അന്ധകട്ഠകഥായം വുത്തവചനം. യഥാപാളിയാവാതി ഏവസദ്ദോ സന്നിട്ഠാനത്ഥോ, തേന യഥാപാളിയാവ ഉദ്ദിസിതബ്ബാനി. യഥാപാളിം വിസജ്ജേത്വാ അഞ്ഞഥാ ഏവ ഉദ്ദിസിതബ്ബാനീതി വാദം നിവാരേതി. യഥാപാളിം വിസജ്ജേത്വാ ¶ അഞ്ഞഥാ ‘‘പാണാതിപാതാ വേരമണിം സിക്ഖാപദം സമാദിയാമീ’’തി ¶ ഉദ്ദിസന്തോപി നിദ്ദോസോയേവ. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. താനീതി സിക്ഖാപദാനി. യാവാതി യത്തകം കാലം ന ജാനാതി, ന കുസലോ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. സന്തികാവചരോയേവാതി ആചരിയുപജ്ഝായാനം സമീപേ അവചാരോവ. അസ്സാതി സാമണേരസ്സ. കപ്പിയാകപ്പിയന്തി ദസസിക്ഖാപദവിനിമുത്തം കപ്പിയം പരാമാസാദിഞ്ച അകപ്പിയം അപരാമാസാദിഞ്ച. തേനാപീതി സാമണേരേനാപി. നാസനങ്ഗാനീതി ലിങ്ഗനാസനഅങ്ഗാനി. സാധുകം സിക്ഖിതബ്ബന്തി സാധുകം അസിക്ഖന്തസ്സ ലിങ്ഗനാസനഞ്ച ദണ്ഡകമ്മനാസനഞ്ച ഹോതീതി അധിപ്പായോ.

൧൦. ദുതിയമാരകഥാ

൩൫. മയ്ഹന്തിപദസ്സ ‘‘അനുപ്പത്താ സച്ഛികതാ’’തിപദേസു ഛട്ഠീകത്തുഭാവം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘മയാ ഖോതി അത്ഥോ’’തി. ‘‘അഥ വാ’’തിആദിനാ ‘‘മയ്ഹ’’ന്തിപദസ്സ ‘‘യോനിസോ മനസികാരാ, യോനിസോ സമ്മപ്പധാനാ’’തിപദേസു സമ്ബന്ധഭാവം ദസ്സേതി. ‘‘യോനിസോ മനസികാരാ, യോനിസോ സമ്മപ്പധാനാ’’തി ഏത്ഥ കാരണത്ഥേ നിസ്സക്കവചനന്തി ആഹ ‘‘തേന ഹേതുനാ’’തി. ‘‘പുനാ’’തിആദിനാ ‘‘മയ്ഹ’’ന്തിപദം ‘‘യോനിസോ മനസികാരാ, യോനിസോ സമ്മപ്പധാനാ’’തിപദേസു സാമ്യത്ഥേ സാമിഭാവേന യോജേത്വാ പുന ‘‘അനുപ്പത്താ, സച്ഛികതാ’’തി പദേസു കത്തുത്ഥേ സാമിഭാവേന വിഭത്തിവിപല്ലാസോ കാതബ്ബോതി ദസ്സേതി.

൧൧. ഭദ്ദവഗ്ഗിയകഥാ

൩൬. ഭദ്ദം രൂപഞ്ച ചിത്തഞ്ച ഏതേസമത്ഥീതി ഭദ്ദകാ. വഗ്ഗബന്ധനം വഗ്ഗോ ഉത്തരപദലോപേന, വഗ്ഗേന ചരന്തീതി വഗ്ഗിയാ. ഭദ്ദകാ ച തേ വഗ്ഗിയാ ചാതി ഭദ്ദവഗ്ഗിയാ കകാരലോപേനാതി അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഭദ്ദവഗ്ഗിയാ’’തിആദി. ‘‘വോകാരോ നിപാതമത്തോ’’തി ഇമിനാ തുമ്ഹസദ്ദസ്സ ച യോവചനസ്സ ച കാരിയഭാവം നിവത്തേതി. ഹീതി സച്ചം. തേതി ഭദ്ദവഗ്ഗിയാ. ഇദന്തി പഞ്ചസീലരക്ഖനം. പുബ്ബകമ്മന്തി പുബ്ബേ ഉപചിതം കുസലകമ്മം.

൧൨. ഉരുവേലപാടിഹാരിയകഥാ

൩൮. പരിയാദിയേയ്യന്തി ¶ ഏത്ഥ ദാധാതുസ്സ പരീതി ച ആതി ച ഉപസഗ്ഗവസേന അഭിഭവനത്ഥോതി ആഹ ‘‘അഭിഭവേയ്യ’’ന്തി.

൩൯. പച്ഛാ ¶ പക്ഖിത്താതി സങ്ഗീതിതോ പരം പോത്ഥകാരൂള്ഹേഹി ഠപിതാതി അത്ഥോ.

൪൪. ‘‘ഏവം വദന്തോ വിയ ഓണതോ’’തി ഇമിനാ ‘‘ആഹരഹത്ഥോ’’തിപദസ്സ തദ്ധിതഭാവം ദസ്സേതി. വിത്ഥിണ്ണമുഖത്താ മന്ദം ഹീനം അതിമുഖമേതാസന്തി വചനത്ഥേന അഗ്ഗികപാലാ മന്ദാമുഖിയോതി വുച്ചന്തീതി ആഹ ‘‘അഗ്ഗിഭാജനാനി വുച്ചന്തീ’’തി.

൫൧. യസ്മാ യോ നാഗദമനകാലോ ചിരം പതതി പവത്തതി, തസ്മാ സോ ചിരപതികോതി വുച്ചതി, തസ്മാ ചിരപതികാ പട്ഠായ അഭിപ്പസന്നാതി യോജനാ. ഇതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ചിരകാലതോ പട്ഠായാ’’തി.

൫൨. സബ്ബത്ഥാതി സബ്ബേസു ‘‘ജടാമിസ്സ’’ന്തിആദിപദേസു. ഖാരികാജന്തി ഏത്ഥ കമണ്ഡലുആദികാ താപസപരിക്ഖാരാ ഖാരീതി വുച്ചന്തി, ഖാരിസങ്ഖാതേന ഭാരേന പൂരിതോ കാജോ ഖാരികാജോതി അത്ഥം ഏകദേസേന ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഖാരിഭാരോ’’തി.

൧൩. ബിമ്ബിസാരസമാഗമകഥാ

൫൫. ലട്ഠിസദ്ദോ തരുണരുക്ഖവാചകോ ‘‘അമ്ബലട്ഠികായ’’ന്തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൨), ഇധാപി തരുണതാലരുക്ഖോ ലട്ഠി നാമാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘താലുയ്യാനേ’’തി. വടരുക്ഖേതി നിഗ്രോധരുക്ഖേ. ഏത്ഥ ‘‘വട’’ഇതി ഇമിനാ വടരുക്ഖോ ബഹുമൂലത്താ സുട്ഠും പതിട്ഠാതീതി അത്ഥേന സുപ്പതിട്ഠോ നാമാതി ദസ്സേതി. ‘‘രുക്ഖേ’’ഇതി ഇമിനാ ചേതിയസദ്ദോ ചേതിയരുക്ഖേ വത്തതീതി ദസ്സേതി, ദേവാലയഞ്ച ഥൂപഞ്ച നിവത്തേതി. തസ്സാതി വടരുക്ഖസ്സ. ഏതന്തി ‘‘സുപ്പതിട്ഠേ ചേതിയേ’’തി ഏതം നാമം. ലോകവോഹാരവസേന ദസസഹസ്സസങ്ഖാതേ സങ്ഖ്യാവിസേസേ നീഹരിത്വാ യുജ്ജിതബ്ബന്തി നിയുതന്തി വചനത്ഥേന ¶ ദസസഹസ്സം നിയുതം നാമാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഏകനിയുതം ദസസഹസ്സാനീ’’തി. ‘‘നഹുത’’ന്തിപി പാഠോ, സോ അയുത്തോ നഹുതസങ്ഖാതേന സങ്ഖ്യാവിസേസേന മിസ്സീഭാവേന പസങ്ഗത്താ. തേസന്തി ദ്വാദസനിയുതാനം ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാനം.

‘‘കിസസരീരത്താ’’തി ഇമിനാ കിസോ കോ അത്താ ഏതേസന്തി കിസകാതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. കകാരോ ഹേത്ഥ അത്തവാചകോ. ‘‘ഓവാദകോ’’തി ഇമിനാ ഓവദാനോതി ഏത്ഥ യുപച്ചയോ കത്തുത്ഥോതി ദസ്സേതി. ഗാഥാബന്ധത്താ അകാരസ്സ ദീഘോ. ‘‘അഥ വാ’’തിആദിനാ കിസകോ ഹുത്വാ അഞ്ഞേ ഓവദാനോ ¶ കിസകോവദാനോതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. ഇദന്തി ഇദം അത്ഥജാതം, അയമത്ഥോ വാ. ത്വം പഹാസീതി സമ്ബന്ധോ. തന്തി തുവം. ഇതി വുത്തം ഹോതീതി യോജനാ.

കാമിത്ഥിയോതി ഏകാരലോപവസേന സന്ധീതി ആഹ ‘‘കാമേ ഇത്ഥിയോ ചാ’’തി. ഉപചീസൂതി ഏത്ഥ കാമഖന്ധകിലേസഅഭിസങ്ഖാരസങ്ഖാതേസു ചതൂസു ഉപധീസു ഖന്ധുപധി അധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘ഖന്ധുപധീസൂ’’തി.

കോചരഹീതി ഏത്ഥ കോസദ്ദോ ‘‘കോ തേ ബലം മഹാരാജാ’’തിആദീസു (ജാ. ൨.൨൨.൧൮൮൦) വിയ ക്വസദ്ദത്ഥോതി ആഹ ‘‘ക്വചരഹീ’’തി. നിപാതോയേവേസ.

പദസദ്ദസ്സ ചരണപദാദയോ നിവത്തേതും വുത്തം ‘‘നിബ്ബാനപദ’’ന്തി. ‘‘സന്തസഭാവതായാ’’തിആദിനാ സന്തോ സഭാവോ ഇമസ്സ പദസ്സാതി സന്തം. നത്ഥി ഉപധയോ ഏത്ഥാതി അനുപധികം. നത്ഥി കിഞ്ചനമേത്ഥാതി അകിഞ്ചനം. തീസു ഭവേസു ന സഞ്ജതീതി അസത്തം. അഞ്ഞഥാ ന ഭവതീതി അനഞ്ഞഥാഭാവി. അഞ്ഞേന കേനചി ന നേതബ്ബന്തി അനഞ്ഞനേയ്യന്തി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. തേനാതി ‘‘സന്ത’’ന്തിആദിപദേന. മേതി മമ, മനോതി സമ്ബന്ധോ. ഏത്ഥ ദേവമനുസ്സലോകേ മേ മനോ രതോ നാമാതി കിം വക്ഖാമി. ഇതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതീതി യോജനാ.

൫൬. തഞ്ചാതി സാവകഭാവഞ്ച.

൫൭. അസ്സാസകാതി ഏത്ഥ ആപുബ്ബോ സാസധാതു ആപുബ്ബ സിസധാതുനാ സദിസോ, ‘‘മേ’’തി ഛട്ഠീയോഗത്താ ണ്വുപച്ചയോ ച ഭാവത്ഥോതി ¶ ആഹ ‘‘ആസിസനാ’’തി. ‘‘പത്ഥനാ’’തി ഇമിനാ ആപുബ്ബസിസധാതുയാ അത്ഥം ദസ്സേതി. അസ്സാതി ബിമ്ബിസാരരഞ്ഞോ. തത്ഥാതി രതനത്തയേ. നിച്ഛയഗമനമേവാതി ‘‘സരണ’’ഇതിനിച്ഛയേന ജാനനമേവ ഗതോ. അത്തസന്നിയ്യാതനന്തി അത്തനോ അത്താനം രതനത്തയേ സന്നിയ്യാതനം. ഇമിനാ അത്തസന്നിയ്യാതന, പണിപാത, തപ്പരായന, സിസ്സഭാവൂപഗമനസങ്ഖാതേസു ചതൂസു സരണഗമനേസു (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൨൫൦; മ. നി. അട്ഠ. ൧.൫൬; ഖു. പാ. അട്ഠ. ൧.സരണഗമനഗമകവിഭാവനാ) അത്തസന്നിയ്യാതനസരണഗമനം ദീപേതി. അയന്തി ബിമ്ബിസാരോ രാജാ. തന്തി നിയതസരണതം. പണിപാതഗമനഞ്ചാതി ഏത്ഥ പണീതി കരോ. യഥാ ഹി പാദപദസദ്ദാ ദീഘരസ്സവസേന ഹുത്വാ ചരണം വദന്തി, ഏവം പാണിപണിസദ്ദാ കരം വദന്തി. തസ്മാ വുത്തം ‘‘പണീതി കരോ’’തി. പതനം പാതോ, പണിനോ പാതോ പണിപാതോ. അത്ഥതോ അഞ്ജലിപണമനന്തി വുത്തം ഹോതി. തസ്സ ഗമനഞ്ച ഗച്ഛന്തോതി അത്ഥോ. ഇമിനാ പണിപാതസരണഗമനം ¶ ദീപേതി. ചസദ്ദോ ‘‘പാകട’’ന്തി ഏത്ഥാപി യോജേതബ്ബോ. പാകടഞ്ച കരോന്തോതി ഹി അത്ഥോ.

൫൮. സിങ്ഗീനിക്ഖസവണ്ണോതി ഏത്ഥ സിങ്ഗീസങ്ഖാതോ നിക്ഖോ സിങ്ഗീനിക്ഖോ, തേന സമാനോ വണ്ണോ ഏതസ്സാതി സിങ്ഗീനിക്ഖസവണ്ണോതി വചനത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സിങ്ഗീസുവണ്ണനിക്ഖേന സമാനവണ്ണോ’’തി. തത്ഥ ‘‘സുവണ്ണ’’ഇതിപദേന നിക്ഖസദ്ദസ്സ സുവണ്ണത്ഥം ദസ്സേതി, പഞ്ചസുവണ്ണാദയോ അത്ഥേ നിവത്തേതി. ‘‘സമാന’’ഇതിപദേന സവണ്ണോതി ഏത്ഥ സകാരോ സമാനസദ്ദസ്സേവ കാരിയോതി ദസ്സേതി. സബ്ബേസൂതി അഖിലേസു ചക്ഖാദിഇന്ദ്രിയേസു. ദന്തോതി ദമിതോ. ഇന്ദ്രിയസംവരോതി വുത്തം ഹോതി. തമേവത്ഥം പാകടം കരോന്തോ ആഹ ‘‘ഭഗവതോ ഹീ’’തിആദി.

൫൯. ഓണീതോ പത്തതോ പാണി യേനാതി ഓണീതപത്തപാണീതി വചനത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പത്തതോ ചാ’’തിആദി. ‘‘അപനീതപാണി’’ന്തി ഇമിനാ ഓണീതസദ്ദോ അപനീതത്ഥോ, പാണിസദ്ദേന ച സമ്ബന്ധിതബ്ബോതി ദസ്സേതി. ‘‘സല്ലക്ഖേത്വാ’’തി ഇമിനാ ‘‘ഭഗവന്ത’’ന്തി ഇമം കമ്മം ‘‘സല്ലക്ഖേത്വാ’’തി പാഠസേസേന യോജേതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. ഏകമന്തന്തി ഏത്ഥ അന്തസദ്ദോ സമീപദേസത്ഥോ, കോടിദേസത്ഥോ വാ ഹോതി ¶ , ഉപയോഗവചനഞ്ച ഭുമ്മത്ഥേ ഹോതീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഏകസ്മിം പദേസേ’’തി. അത്ഥികപയോഗേ കരണസ്സ സമ്ഭവതോ ആഹ ‘‘ബുദ്ധാഭിവാദനഗമനേന വാ ധമ്മസ്സവനഗമനേന വാ’’തി. അപ്പാകിണ്ണന്തി ഏത്ഥ അപ്പസദ്ദോ പടിസേധത്ഥോതി ആഹ ‘‘അനാകിണ്ണ’’ന്തി. ‘‘അബ്ബോകിണ്ണ’’ന്തിപി പാഠോ. അപ്പനിഗ്ഘോസന്തി ഏത്ഥ ‘‘അപ്പസദ്ദ’’ന്തിപദേന വചനസദ്ദസ്സ ഗഹിതത്താ ഇമിനാ പാരിസേസനയേന നഗരനിഗ്ഘോസസദ്ദോയേവ ഗഹേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘നഗരനിഗ്ഘോസസദ്ദേന അപ്പനിഗ്ഘോസ’’ന്തി. തീസു പാഠേസു പഠമേന പാഠേന ജനസ്സ വാതോ ജനവാതോ, തേന വിരഹിതം വിജനവാതന്തി വികപ്പം ദസ്സേതി. ദുതിയേന ജനസ്സ വാദോ ജനവാദോ, തേന വിരഹിതം വിജനവാദന്തി വികപ്പം ദസ്സേതി. തതിയേന ജനസ്സ പാതോ സഞ്ചരണം ജനപാതോ, തേന വിരഹിതം വിജനപാതന്തി വികപ്പം ദസ്സേതി. രഹസ്സം കരീയതി ഏത്ഥാതി രാഹസ്സേയ്യകം. മനുസ്സാനം രാഹസ്സേയ്യകം മനുസ്സരാഹസ്സേയ്യകന്തി വചനത്ഥം ദസ്സേതി ‘‘മനുസ്സാന’’ന്തിആദിനാ.

൧൪. സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാന പബ്ബജ്ജാകഥാ

൬൦. ‘‘തേതി സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനാ. അഗമംസു കിരാതി യോജനാ. തത്രാതി ഗിരഗ്ഗസമജ്ജേ. അഥാതി പരിവിതക്കനാനന്തരം. തസ്സാതി സഞ്ചയസ്സ. പാരന്തി പരതീരം. ഏത്ഥാതി തുമ്ഹാകം വാദേ. ഇദന്തി അയം വാദോ ഏത്തകോയേവാതി അത്ഥോ. യോതി യോ കോചി. ത്വഞ്ച അഹഞ്ച ¶ അമ്ഹേ, തേസു. നാമതുമ്ഹസങ്ഖാതേസു ഹി തീസു സദ്ദേസു ഏകസേസേന കത്തബ്ബേസു പച്ഛിമസ്സേവ ഏകസേസോ കാതബ്ബോ. തേനാതി കതികകരണഹേതുനാ.

സംഖേപേന വുത്തം വിത്ഥാരേന ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഇദം ഹീ’’തിആദി. അത്ഥീകേഹീതി അമതേന അത്ഥികേഹി. ഉപഞ്ഞാതം മഗ്ഗന്തി അമതസ്സ മഗ്ഗോ ഉപഗന്ത്വാ ഞാതോ. ഞാതോ ചേവ ഉപഗതോ ചാതി സഹ ഉപസഗ്ഗേന പദം പരിവത്തിത്വാ അത്ഥം കഥേന്തോ ഉപസഗ്ഗത്ഥോ ച ധാതുത്ഥോ ച വിസുംയേവ ഹോതീതി ഞാപേതി. അത്ഥികേഹി അമ്ഹേഹി ഉപഞ്ഞാതം ¶ നിബ്ബാനം മഗ്ഗം മഗ്ഗന്തോ അനുബന്ധേയ്യന്തി വാ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അഥ വാ’’തിആദി. മഗ്ഗഫലപച്ചവേക്ഖണഞാണേഹി ഉപഗന്ത്വാ ഞാതബ്ബന്തി ഉപഞ്ഞാതം നിബ്ബാനം. മഗ്ഗധാഥുയാ അന്വേസനത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പരിയേസന്തോ’’തി.

സാരിപുത്തോപി പഞ്ഹം പുച്ഛീതി സമ്ബന്ധോ. കമണ്ഡലുതോതി കുണ്ഡികതോ. അത്തനോ ച പരേസഞ്ച അകഥനേന അന്തരേ വിവരം പടിസന്ദഹതീതി പടിസന്ധാരോ, തം. ഏത്ഥാതി ‘‘ന ത്യാഹം സക്കോമീ’’തിപദേ. അധിപ്പായോ ഏവം വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. ഏത്തകന്തി ഏത്തകം പഞ്ഹം. ഇമസ്സാതി പരിബ്ബാജകസ്സ. അവിസയഭാവന്തി അത്തനോ അവിസയഭാവം.

ഹേതും പടിച്ച ഭവന്തീതി ഹേതുപ്പഭവാതി വചനത്ഥേന പഞ്ചക്ഖന്ധാ ഹേതുപ്പഭവാ നാമാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഹേതുപ്പഭവാ നാമ പഞ്ചക്ഖന്ധാ’’തി. തേനാതി ‘‘യേ ധമ്മാ ഹേതുപ്പഭവാ’’തി പദേന. അസ്സാതി സാരിപുത്തപരിബ്ബാജകസ്സ. ‘‘തേസം ഹേതു നാമ സമുദയസച്ച’’ന്തി ഇമിനാ ഹിനോതി ഏതസ്മാ ഫലന്തി ഹേതൂതി വചനത്ഥേന സമുദയസച്ചം ഹേതു നാമാതി ദസ്സേതി. തഞ്ചാതി സമുദയസച്ചഞ്ച. തേസന്തി ഏത്ഥ തസദ്ദസ്സ വിസയം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘ഉഭിന്നമ്പി സച്ചാന’’ന്തി. അപവത്തിവസേന നിരുജ്ഝതി ഏത്ഥാതി നിരോധോ. തഞ്ചാതി നിരോധഞ്ച. തേനാതി ‘‘തേസഞ്ച യോ നിരോധോ’’തിപദേന. അസ്സാതി സാരിപുത്തപരിബ്ബാജകസ്സ. ഏത്ഥാതി ഇമിസ്സം ഗാഥായം, ചതൂസു സച്ചേസു വാ. നയതോതി നാനന്തരികനയതോ, അവിനാഭാവനയതോ വാ, നേത്തിദേസനാഹാരനയതോ വാ. തമേവത്ഥം പാകടം കരോന്തോ ആഹ ‘‘നിരോധേ ഹീ’’തിആദി. ഏകദേസസരൂപേകസേസനയേന വാ മഗ്ഗസച്ചം ഗഹേതബ്ബന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അഥ വാ’’തിആദി. നിരോധോ ച നിരോധൂപായോ ച നിരോധോതി ഏകദേസസരൂപേകസേസോ കാതബ്ബോ. തേസഞ്ചാതി ഏത്ഥ അവുത്തസമ്പിണ്ഡനത്ഥേന ചസദ്ദേന മഗ്ഗസച്ചം ഗഹേതബ്ബന്തിപി വദന്തി. അയം നയോ അട്ഠകഥായം ന വുത്തോ. തമേവത്ഥന്തി ചതുസച്ചസങ്ഖാതം തമേവത്ഥം. പടിപാദേന്തോതി നിഗമേന്തോ.

‘‘സചേപീ’’തി ¶ ഇമിനാ യദീതി പദസ്സത്ഥം വണ്ണേതി. ‘‘ഏത്തകമേവാ’’തി ഇമിനാ താവദേവാതി പദസ്സത്ഥം ¶ വണ്ണേതി. ‘‘ഇതോ ഉത്തരി നത്ഥീ’’തി ഇമിനാ ഏവകാരസ്സ ഫലം ദസ്സേതി. ഇതോതി സോതാപത്തിഫലതോ. ‘‘ഇദം…പേ… പത്തബ്ബ’’ന്തി ഇമിനാ ‘‘ഏത്തകമേവാ’’തി പദസ്സ അത്ഥസരൂപം ദസ്സേതി. ‘‘ഏസോ ഏവ ധമ്മോ’’തി ഇമിനാ ‘‘ഏസേവ ധമ്മോ’’തിപദസ്സ അത്ഥം വണ്ണേതി. പച്ചബ്യത്ഥാതി പതിഅവപുബ്ബോ ഇധാതു പടിവിദ്ധത്ഥോതി ആഹ ‘‘പടിവിദ്ധത്ഥാ’’തി. തുമ്ഹേഹീതി അസ്സജിത്ഥേരം സന്ധായാഹ. ഇമിനാ ‘‘പച്ചബ്യത്ഥാ’’തി ഏത്ഥ ഹിയ്യത്തനീപരസ്സപദമജ്ഝിമപുരിസബഹുവചനത്ഥവിഭത്തിം ദീപേതി. കപ്പനഹുതേഹീതി കപ്പാനം നഹുതേഹി, കോടിപകോടിസതസഹസ്സാനം സതേഹി നഹുതേഹീതി അത്ഥോ. അബ്ഭതീതന്തി അഭിഅതീതം. അമ്ഹേഹി അദിട്ഠമേവ ഹുത്വാ അതിക്കമാപിതന്തി അത്ഥോ.

൬൨. ആരമ്മണഭൂതസ്സ നിബ്ബാനസ്സ ഗമ്ഭീരത്താ ആരമ്മണികഭൂതം ഞാണമ്പി ഗമ്ഭീരമേവാധിപ്പേതന്തി ആഹ ‘‘ഗമ്ഭീരസ്സ ച ഞാണസ്സാ’’തി. യഥാ ഹി സണ്ഹവത്ഥസ്സ സിബ്ബനത്ഥായ സണ്ഹസൂചി അധിപ്പേതാതി. ഉപധീനം സമ്മാ ഖയട്ഠേന നിബ്ബാനം ഉപധിസങ്ഖയം നാമാതി ആഹ ‘‘ഉപധിസങ്ഖയേതി നിബ്ബാനേ’’തി. തദാരമ്മണായാതി തംനിബ്ബാനാരമ്മണായ. വിമുത്തിയാതി ഫലവിമുത്തിയാ. സാവകപാരമീഞാണേതി അഗ്ഗസാവകപാരമീഞാണേ. തേസൂതി സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനേസു. അഡ്ഢമാസേന അരഹത്തേ പതിട്ഠിതോതി സമ്ബന്ധോ.

അതീതേതി കപ്പസതസഹസ്സാധികേ അസങ്ഖ്യേയ്യമത്ഥകേ. തസ്സാതി ബുദ്ധസ്സ സന്തികേ അഗ്ഗസാവകഭാവം പത്ഥേസീതി യോജനാ. അസ്സമേതി മുനീനം ഠാനേ. തഞ്ഹി ആ കോധം, ആ ഭുസോ വാ രാഗാദയോ സമേന്തി ഏത്ഥാതി അസ്സമോതി വുച്ചതി, തസ്മിം. പത്ഥയിത്വാ ച പേസേസീതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥാതി നീലുപ്പലമണ്ഡപേ. തേസൂതി താപസസേട്ഠീസു.

൬൩. യേസന്തി കുലാനം. ‘‘വിധവഭാവായാ’’തി ഇമിനാ വിധവായ ഭാവോ വേധബ്യന്തി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. വിധവാതി ച പതിസുഞ്ഞാ. സാ ഹി ധവേന വിഗതാതി ‘‘വിധവാ’’തി ച, വിഗതോ ധവോ ഇമിസ്സാതി ‘‘വിധവാ’’തി ച വുച്ചതി. ഉഭയേനാപീതി പുത്തപബ്ബജ്ജപതിപബ്ബജ്ജസങ്ഖാതേന ദുവിധേനപി.

സഞ്ചയാനീതി ¶ ഏത്ഥ നിസ്സയൂപചാരേന നിസ്സയേ നിസ്സിതൂപചാരോ ഹോതീതി ആഹ ‘‘സഞ്ചയസ്സ അന്തേവാസികാനീ’’തി. അഥ വാ ണപച്ചയോ തസ്സേദമത്ഥേ ഹോതീതി ആഹ ‘‘സഞ്ചയസ്സ അന്തേവാസികാനീ’’തി. ‘‘മഗധാന’’ന്തി ബഹുവചനവസേന വുത്തത്താ ജനപദസ്സ നാമന്തി ആഹ ‘‘മഗധാനം ജനപദസ്സാ’’തി. ഗിരിബ്ബജന്തി ഏത്ഥ വജോ വിയാതി വജോ, ഗിരി. വജസദിസോ ഗിരി ഏത്ഥാതി ¶ ഗിരിബ്ബജം പദഹേട്ഠുപരിയവസേന, നഗരം. ‘‘മഹാവീരിയവന്തോ’’തി ഇമിനാ മഹന്തോ വീരോ ഏതേസം തഥാഗതാനന്തി മഹാവീരാതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. ധമ്മേന നയമാനാനം കാ ഉസൂയാ വിജാനതന്തി ഏത്ഥ കച്ചായനനയേന (കച്ചായനേ ൨൭൭ സുത്തേ) ഉസൂയപയോഗേ സമ്പദാനം ഹോതീതി ആസങ്കാ ഭവേയ്യാതി ആഹ ‘‘ഭുമ്മത്ഥേ സാമിവചനം, ഉപയോഗത്ഥേ വാ’’തി. വിജാനന്താനന്തി വിജാനന്തേസു തഥാഗതേസു, വിജാനന്തേ വാ.

൧൫. ഉപജ്ഝായവത്തകഥാ

൬൪. അനുപജ്ഝായകാതി ഏത്ഥ വജ്ജാവജ്ജം ഉപഗന്ത്വാ ഝായതീതി ഉപജ്ഝായോ, സോ നത്ഥി ഏതേസന്തി അനുപജ്ഝായകാതി അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘വജ്ജാവജ്ജ’’ന്തിആദി. ‘‘പിണ്ഡായ ചരണകപത്ത’’ന്തി ഇമിനാ പിണ്ഡായ ഉദ്ദിസ്സ, ഉട്ഠഹിത്വാ വാ തിട്ഠതി അനേനാതി ഉത്തിട്ഠോ, സോയേവ പത്തോ ഉത്തിട്ഠപത്തോതി അത്ഥം ദസ്സേതി. ‘‘ഉത്തിട്ഠേ ന പമജ്ജേയ്യാ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൧൬൮) പന പിണ്ഡായ ചരണം ‘‘ഉത്തിട്ഠ’’ന്തി വുച്ചതി. തസ്മാ തത്ഥ പിണ്ഡായ ഉദ്ദിസ്സ, ഉട്ഠഹിത്വാ വാ തിട്ഠനം ഉത്തിട്ഠന്തി വചനത്ഥോ കാതബ്ബോ. ‘‘പിണ്ഡായ ചരണപത്ത’’ന്തി ഇദം വചനം ‘‘തസ്മിഞ്ഹി മനുസ്സാ ഉച്ഛിട്ഠസഞ്ഞിനോ’’തിപദം ലങ്ഘിത്വാ ‘‘തസ്മാ ഉത്തിട്ഠപത്തന്തി വുത്ത’’ന്തിപദേന യോജേതബ്ബം, തസ്മാ പിണ്ഡായ ചരണകപത്തത്താ ഉത്തിട്ഠപത്തന്തി വുത്തന്തി വുത്തം ഹോതി. തസ്മിം മനുസ്സാ കിംസഞ്ഞിനോതി ആഹ ‘‘തസ്മിഞ്ഹി മനുസ്സാ ഉച്ഛിട്ഠസഞ്ഞിനോ’’തി. തസ്മിഞ്ഹി തസ്മിം ഏവ ഉത്തിട്ഠപത്തേ പബ്ബജിതാനം പരിഭോഗഭാവേന മനുസ്സേഹി അവസജ്ജിതബ്ബത്താ, അവഛഡ്ഡേതബ്ബത്താ വാ മനുസ്സാ ഉച്ഛിട്ഠസഞ്ഞിനോ ഹോന്തീതി യോജനാ. പബ്ബജിതാനം പിണ്ഡായ ചരണകപത്തത്താ ഉത്തിട്ഠപത്തന്തി വുത്തം, മനുസ്സാനം പന അവസജ്ജിതപത്തത്താ ഉച്ഛിട്ഠപത്തന്തി വുത്തന്തി അധിപ്പായോ. ഉത്തിട്ഠ പത്തന്തിപദം വാക്യമേവ, ന സമാസോതിപി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അഥ ¶ വാ’’തിആദി. ‘‘ഉട്ഠഹിത്വാ’’തി ഇമിനാ ഉത്തിട്ഠാതി ഏത്ഥ ത്വാലോപോതി ദസ്സേതി. ‘‘ഗഹേതു’’ന്തി ഇമിനാ പാഠസേസം ദസ്സേതി. ഗേഹസിതപേമവസേനാതി ഗേഹേ നിസ്സിതപേമവസേന, മേത്താപുബ്ബങ്ഗമപേമവസേനാതി അത്ഥോ. സഗാരവാ ഹുത്വാ സപ്പതിസ്സാ ഹുത്വാ വിഹരന്താതി അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഉപട്ഠപേത്വാ’’തി. ‘‘സഭാഗജീവികാ’’തി ഇമിനാ സഭാഗവുത്തികാതി ഏത്ഥ വുത്തിസദ്ദോ ജീവികത്ഥോയേവ, ന വിവരണാദ്യത്ഥോതി ദസ്സേതി. ഉപജ്ഝായഭാവം സമ്പടിച്ഛതി ഏതേഹീതി ഉപജ്ഝായഭാവസമ്പടിച്ഛനാനി, താനിയേവ വേവചനാനി ഉപജ്ഝായഭാവസമ്പടിച്ഛനവേവചനാനി. തിക്ഖത്തുന്തി ഉക്കട്ഠവസേന വുത്തം, സകിമ്പി വട്ടതിയേവ. പദസ്സ വസേന വിഞ്ഞാപേതീതി സമ്ബന്ധോ. ഹീതി സച്ചം. ഏത്ഥാതി ഉപജ്ഝായഗഹണട്ഠാനേ. യദിദം വാചായ വാ സാവനം, യദിദം കായേന വാ അത്ഥവിഞ്ഞാപനം അത്ഥി, ഇദമേവ സാവനഅത്ഥവിഞ്ഞാപനമേവ ഉപജ്ഝായഗഹണന്തി യോജനാ. സാധൂതി സമ്പടിച്ഛനന്തി ഉപജ്ഝായേന ¶ പഞ്ചസു പദേസു യസ്മിം കിസ്മിംചി വുത്തേ സദ്ധിവിഹാരികസ്സ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛനം. തന്തി കേസഞ്ചി വചനം. ഹീതി സച്ചം, യസ്മാ വാ. ഏത്ഥാതി ഉപജ്ഝായഗഹണേ. ‘‘ന സമ്പടിച്ഛനം അങ്ഗ’’ന്തി ഇമിനാ ആയാചനദാനാനിയേവ അങ്ഗാനി നാമാതി ദസ്സേതി. സദ്ധിവിഹാരികേനാപി ഞാതുന്തി സമ്ബന്ധോ. ഇമിനാ പദേനാതി ‘‘സാധൂ’’തി ഇമിനാ പദേന.

തത്രായം സമ്മാവത്തനാതി ഏത്ഥ തസദ്ദസ്സ വിസയം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘യം വുത്തം സമ്മാ വത്തിതബ്ബ’’ന്തി. ഇമിനാ കിരിയാവിസയഭാവമേവ ദീപേതി, ന ദബ്ബവിസയഭാവം. അയന്തി വുച്ചമാനാ. അസ്സാതി സദ്ധിവിഹാരികസ്സ. ധോതപാദപരിഹരണത്ഥായാതി ധോതസ്സ പാദസ്സ പംസുമക്ഖനാദീനം പരിഹരണത്ഥായ. താതി ഉപാഹനായോ. കാലസ്സേവാതി പച്ചൂസകാലതോയേവ, നിസ്സക്കത്ഥേ ചേതം സാമിവചനം. തതോതി തേഹി തീഹി ദന്തകട്ഠേഹി, വിഭത്തഅപാദാനമേതം. തേസു വാ തീസു ദന്തകട്ഠേസു. യന്തി യം ദന്തകട്ഠം. അഥാതി തസ്മിം ഗഹണേ.

തതോതി സീതുണ്ഹോദകേഹി, സീതുണ്ഹോദകേസു വാ. വളഞ്ജേതീതി പരിഭുഞ്ജതി. ഉദകന്തി മുഖധോവനോദകം. ‘‘വച്ചകുടിതോ’’തി ഇമിനാ പസ്സാവകുടീപി ¶ ഗഹേതബ്ബാ. ഏവന്തി സമ്മജ്ജിയമാനേ. അസുഞ്ഞന്തി ജനസദ്ദതോ അതുച്ഛം. ആസനന്തി ഥേരസ്സ ആസനം. തസ്മിന്തി ആസനേ. നിസിന്നസ്സ ഥേരസ്സ വത്തം കാതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. ഉക്ലാപോ അസ്മിം ദേസേ അത്ഥീതി ഉക്ലാപോതി അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘കേനചി കചവരേന സംകിണ്ണോ’’തി. ഏത്ഥ ച സങ്കാരോ ഉച്ഛിട്ഠോ കലാപോ സമൂഹോ ഉക്ലാപോതി വചനത്ഥേന ഉക്ലാപോതി വുച്ചതി. കചീയതി ബന്ധീയതി അസ്മിം ദേസേതി കചോ, സോ വരീയതി ഇച്ഛീയതി അനേനാതി കചവരോതി വചനത്ഥേന കചവരോതി വുച്ചതി. ഹത്ഥേനപീതി ഏത്ഥ പിസദ്ദോ പിലോതികേനപീതിആദിം സങ്ഗണ്ഹാതി.

ഏകതോ കത്വാതി ഏകതോ സമാനപടലം കത്വാ. കസ്മാ സങ്ഘാടീതി ആഹ ‘‘സബ്ബം ഹീ’’തിആദി. ‘‘സങ്ഘടിതത്താ’’തി ഇമിനാ സംഹരിതബ്ബാതി സങ്ഘാടീതി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. നിവത്തിത്വാ ഓലോകേന്തം ഉപജ്ഝായം സംപാപുണാതീതി യോജനാ. ഏകേന വാ പദവീതിഹാരേനാതി സമ്ബന്ധോ. പത്തോയേവ ഉണ്ഹഭാരികേസു പരിയാപന്നോതി പത്തപരിയാപന്നോ, പത്തേ പരിയാപന്നോ യാഗുആദികോ പത്തപരിയാപന്നോതിപി യുജ്ജതിയേവ. ഭിക്ഖാചാരേതി ഭിക്ഖാചാരട്ഠാനേ. യാഗുയാ വാ ലദ്ധായാതി സമ്ബന്ധോ. തസ്സാതി ഉപജ്ഝായസ്സ. സോ പത്തോതി ഉണ്ഹാദീസു പരിയാപന്നോ സോ പത്തോ. അഞ്ഞത്ര വാതി ആരാമാദീസു വാ. തസ്സാതി ഉപജ്ഝായസ്സ. വചനേ അനിട്ഠിതേതി സമ്ബന്ധോ. ഇതോ പട്ഠായാതി ‘‘ന ഉപജ്ഝായസ്സ ഭണമാനസ്സാ’’തി ഏത്ഥ വുത്തനകാരതോ പട്ഠായ. ഇമിനാ ഹേട്ഠാ വുത്തേസു ‘‘നാതിദൂരേ ഗന്തബ്ബ’’ന്തിആദീസു നകാരപടിസിദ്ധേസു ആപത്തി നത്ഥീതി ദസ്സേതി. യത്ഥ കത്ഥചീതി ‘‘ന ¶ ച ഉണ്ഹേ ചീവരം നിദഹിതബ്ബ’’ന്തിആദീസു യേസു കേസുചി. അയന്തി ദുക്കടാപത്തി. ഹീതി സച്ചം. ആപത്തിസാമന്താതി ഏത്ഥ ആപത്തിയാ സാമന്താ ആപത്തിസാമന്താതി അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ആപത്തിയാ ആസന്ന’’ന്തി. ‘‘ആസന്ന’’ന്തി ഇമിനാ സാമന്താസദ്ദസ്സ ആസന്നവേവചനതഞ്ച ഉപയോഗത്ഥേ നിസ്സക്കവചനതഞ്ച ദസ്സേതി. ഈദിസം വചനം ഭന്തേ വത്തും വട്ടതി നാമാതി യോജനാ.

ഗാമതോ ¶ പഠമതരന്തി ഗാമതോ ഉപജ്ഝായസ്സ പഠമതരം. തേനേവാതി ഉപജ്ഝായേനേവ. നിവത്തന്തേന സദ്ധിവിഹാരികേനാതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘തിന്ത’’ന്തി വത്വാ തമേവത്ഥം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘സേദഗ്ഗഹിത’’ന്തി. ഇമിനാ സേദേന സീദതീതി സിന്നന്തി അത്ഥം ദസ്സേതി. ‘‘അതിരേകം കത്വാ’’തി ഇമിനാ ഉസ്സാരേത്വാതിപദസ്സ അധിപ്പായത്ഥം ദസ്സേതി, ഉദ്ധം ഉദ്ധം സാരേത്വാതി വുത്തം ഹോതി. പച്ഛിമവാക്യസ്സ പുബ്ബവാക്യകാരണഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘കിം കാരണാ’’തി. മജ്ഝേ ഭങ്ഗസ്സ ദോസം ആവികരോന്തോ ആഹ ‘‘സമം കത്വാ’’തിആദി. തതോതി സമം കത്വാ സംഹരണതോ, നിച്ചം ഭിജ്ജമാനന്തി സമ്ബന്ധോ. മജ്ഝേ ഭങ്ഗതോ വാ, ദുബ്ബലന്തി സമ്ബന്ധോ. ഏതന്തി ‘‘ചതുരങ്ഗുലം കണ്ണം ഉസ്സാരേത്വാ’’തി ഏതം വചനം. യഥാതി യേനാകാരേന സംഹരിയമാനേതി സമ്ബന്ധോ. ചീവരഭോഗസ്സ ഓരോ അന്തോ ഓഭോഗോതി അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘കായബന്ധന’’ന്തിആദി.

യോതി ഉപജ്ഝായോ. ‘‘ഗാമേയേവാ’’തി വത്വാ തമേവത്ഥം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘അന്തരഘരേ വാ പടിക്കമനേ വാ’’തി. പടിക്കമനേ വാതി ഭോജനസാലായം വാ. തസ്സാതി ഉപജ്ഝായസ്സ. ലദ്ധാ ഭിക്ഖാ യേനാതി ലദ്ധഭിക്ഖോ, തസ്സ വാ. പിണ്ഡപാതോ ഹോതീതി യോജനാ. തസ്സാതി ഉപജ്ഝായസ്സ. പിണ്ഡപാതോ ന ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. അത്തനാ ലദ്ധോപീതി പിസദ്ദോ ഉപജ്ഝായേന ലദ്ധോപീതി അത്ഥം സമ്പിണ്ഡേതി. ആഹരിയതൂതി ഏത്ഥ തുവിഭത്തി പുച്ഛായം ഹോതി, ആഹരിയതു കിന്തി അത്ഥോ. കാലോതി ഭോജനകാലോ. ഭുഞ്ജിത്ഥാതി ഭുത്തോ, തസ്മിം സതീതി സമ്ബന്ധോ. ഉപകട്ഠോതി മജ്ഝന്ഹികസ്സ ആസന്നോ.

അനന്തരഹിതായാതി ഏത്ഥ അന്തരധായതീതി അന്തരഹിതോ, തട്ടികചമ്മഖണ്ഡാദി, നത്ഥി അന്തരഹിതോ ഏതസ്മിം പത്തഭൂമീനമന്തരേതി അനന്തരഹിതോതി അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അനത്ഥതായാ’’തി. കാളവണ്ണകതാ വാ സുധാബദ്ധാ വാ നിരജമത്തികാ ഹോതീതി യോജനാ. തന്തി പത്തം. ധോതവാലികായപീതി സുദ്ധവാലികായപി. തത്ഥാതി പംസുരജസക്ഖരാദീസു. പുന തത്ഥാതി പണ്ണാധാരകേസു. ഇദം വചനം വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. അഭിമുഖേനാതി അത്തനോ അഭിമുഖേന. സണികന്തി സിന്നം ¶ . അന്തേ പനാതി ചീവരസ്സ കോടിയം പന. നിക്ഖിപന്തസ്സ സദ്ധിവിഹാരികസ്സ ചീവരസ്സ ഭോഗോതി യോജനാ.

ചുണ്ണം ¶ സന്നേതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ചുണ്ണസമോധാനേന നേതബ്ബന്തി അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പിണ്ഡി കാതബ്ബാ’’തി. ‘‘ഏകസ്മിം നിദ്ധൂമേ ഠാനേ’’തി ഇമിനാ ഏകമന്തന്തി ഏത്ഥ ഏകസ്മിം അന്തേ ഠാനേതി അത്ഥം ദസ്സേതി. ജന്താഘരേതി അഗ്ഗിസാലായം. സാ ഹി ജലതി ദിബ്ബതി അഗ്ഗി ഏത്ഥാതി ജന്താ, ജനേതി സരീരസേദമേത്ഥാതി വാ ജന്താ, സാ ഏവ ഘരം ജന്താഘരന്തി വുച്ചതി, തസ്മിം. പരിപൂജാവസേന കരീയതീതി പരികമ്മന്തി അത്ഥേന അങ്ഗാരദാനാദികം പരികമ്മം നാമാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പരികമ്മം നാമാ’’തിആദി.

‘‘ന കേനചി ഗേലഞ്ഞേനാ’’തിആദിനാ ഉസ്സഹനസ്സ കാരണം ദസ്സേതി. ഹീതി സച്ചം. അഗിലാനേന സട്ഠിവസ്സേന സദ്ധിവിഹാരികേനാപി കാതബ്ബന്തി യോജനാ. അനാദരേനാതി വത്തകരണസ്സ അനാദരേന. നകാരപടിസംയുത്തേസൂതി പടിസേധവാചകേന നകാരേന പടിസംയുത്തേസു. പദേസൂതി ‘‘ന ഉപജ്ഝായസ്സ ഭണമാനസ്സ അന്തരന്തരാ കഥാ ഓപാതേതബ്ബാ’’തിആദീസു വാക്യേസു. ഭൂമിയന്തി ഉപലക്ഖണവസേന വുത്തം ഭിത്തിയമ്പി അപടിഘംസിതബ്ബത്താ. ‘‘പിഠസങ്ഘാടഞ്ചാ’’തി ഇമിനാ കവാടപീളന്തി ഏത്ഥ പീഠസദ്ദേന പിഠസങ്ഘാടം വുച്ചതി ഉത്തരപദലോപവസേന വാ ഏകദേസവോഹാരവസേന വാതി ദസ്സേതി. ‘‘അച്ഛുപന്തേനാ’’തി ഇമിനാ അപ്പടിഘംസന്തേനാതി ഏത്ഥ ഘംസധാതുയാ അത്ഥം ദസ്സേതി. സമ്മാ തായതി അത്താനഞ്ച പരഞ്ച അനേനാതി സന്താനം, തമേവ സന്താനകന്തി അത്ഥേന കീടകുലാവകമക്കടകസുത്താദി സന്താനകം നാമാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സന്താനക’’ന്തിആദി. ഉല്ലോകതോതി വിതാനതോ. തഞ്ഹി ഉദ്ധം ലുചീയതേ ബന്ധീയതേതി ഉല്ലോകന്തി വുച്ചതി, ചകാരസ്സ കകാരമകത്വാ ‘‘ഉല്ലോച’’ന്തിപി വുച്ചതി. തോസദ്ദേന ആകാരസ്സ സ്മാവചനസ്സ കാരിയഭാവം ദസ്സേതി. അപഹരിതബ്ബന്തി അപനേതബ്ബം. ‘‘അവഹരിതബ്ബ’’ന്തിപി പാഠോ, ഹേട്ഠാ ഹരിതബ്ബം പാതേതബ്ബന്തി അത്ഥോ.